Հայաստանի կողմից ԼՂՀ ճանաչման հնարավորության շուրջ բարձրացած կարճատև աղմուկը հասարակությանը ստիպեց ևս մեկ անգամ լրջորեն մտածել ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման հեռանկարների մասին, և ևս մեկ անգամ փաստվեց, որ այդ հարցում մեր հասարակության մեջ միասնական դիրքորոշում չկա։ Ոմանք գտնում են, որ Հայաստանը պիտի ճանաչի ԼՂՀ անկախությունը, և վերջ (թող չուզողները գլուխները պատով տան), ուրիշները գտ­նում են, որ ԼՂՀ-ն ճանաչելը ոչ միայն սխալ է, այլև դավա­ճանություն (որովհետև Հայաստանը պիտի Ղարաբաղն ընդգրկի իր կազմի մեջ ու դրանով էլ «հարցը փակի») և այլն։ Մի խոսքով՝ ինչպես ամեն հայ տանտիկին տոլմայի իր բացառիկ բաղադրատոմսն ունի, այնպես էլ ամեն հայ տղամարդ ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման իր սեփա­կան ծրագիրն ունի։

Բայց խնդիրը ոչ այնքան կարգա­վորման կոնկրետ ծրագրերն են, որքան մոտեցումները։ Իսկ այդ հարցում տեսակա­նորեն գոյություն ունի ընդա­մենը երեք տարբերակ, ու մենք երևի արդեն պիտի կողմնորոշվենք, թե որ տար­բերակն ենք ընտրում և որ ուղղությամբ աշխատում, ընդ որում՝ միասնաբար։ Իսկ տարբերակները սրանք են.

1. Ղարաբաղյան խնդիրը կարգավորվում է միջազգա­յին օրենքների և նորմերի շրջանակներում։ Սա նշա­նակում է, որ նախ և առաջ մենք պիտի անվերապահո­րեն ընդունենք այդ օրենքնե­րը և նորմերը՝ անկախ նրա­նից, արդարացի են դրանք, թե ոչ, և արդեն դրանից հե­տո փորձենք այդ օրենքների և նորմերի շրջանակներում հասնել հնարավոր առավե­լագույնին։
2. Ձևացնել, թե անվերա­պահորեն ընդունում ենք այդ նորմերը, բայց փորձել մեր կողմից ևս մի քանի նորմ ավելացնել և դրանով իսկ միջազգային հանրության համակրանքը թեքել մեր կողմը։ Մեկ էլ տեսար՝ ստացվեց։ Օրինակ՝ հայտա­րարել, որ Ղարաբաղը երբեք չի եղել անկախ Ադրբեջանի կազմում, կամ՝ պատմական փաստեր ներկայացնել, կամ՝ ազատագրված տա­րածքները ներկայացնել որ­պես փոխհատուցում Բաքվից, Սումգայիթից, Գյանջայից և ադրբեջանական այլ քաղաքներից տեղահանված հայերի համար և այլն։
3. Ընդհանրապես արհա­մարհել միջազգային օրենք­ներն ու նորմերը և հանդես գալ ուժի դիրքերից (սա մեր պատմական հայրենիքն է, ոչ մի թիզ հող չենք զիջելու, և վերջ, թե կարող եք՝ եկեք գրավեք)։

Ուշադրություն դարձրեք՝ առանձին-առանձին այս երեք մոտեցումներն էլ գոյու­թյան իրավունք ունեն, բայց պետք է ընտրել միայն մեկը, որովհետև դրանցից երկու­սը կամ երեքը միաժամանակ կիրառել հնարավոր չէ։ Ու հենց այս հարցի շուրջ է, որ հասարակության ներսում կոնսենսուս չկա, և դա, որ­պես կանոն, բացասական հետևանքներ է ունենում։ Օրինակ՝ իշխանությունները միշտ հայտարարում են, որ հակամարտությունը պիտի կարգավորվի միջազգային նորմերի շրջանակներում, և այդ տրամաբանությամբ էլ բանակցում են։ Եվ ցանկա­ցած իշխանություն անմիջա­պես դավաճան է հռչակվում՝ այն պարզ պատճառով, որ միջազգային նորմերը, մեղմ ասած, այս հարցում այնքան էլ մեր օգտին չեն։ Կամ, ասենք, հայ դիվանագետնե­րը երկրորդ տարբերակն են ընտրում և միջագգային տարբեր ատյաններում հա­զար ու մի փաստարկ ներկա­յացնում (ի դեպ՝ մեկը մեկից արդարացի), բայց դրանք, որպես կանոն, որևէ արդ­յունք չեն ունենում։ Եվ արդ­յունքում՝ հասարակության մեջ արմատավորվում է այն համոզմունքը, որ հայ դիվա­նագետները (առանց բացա­ռության բոլորը) կամ ապուշ են, կամ ապաշնորհ։ Որովհե­տև չեն կարողանում միջազ­գային հանրությանն ինչպես հարկն է բացատրել, որ Ղարաբաղը երբեք չի եղել ան­կախ Ադրբեջանի կազմում։

Իսկ միջագգային օրենքներն ու նորմերն ընդհանրապես արհամարհելը և ուժի դիր­քերից ներկայանալը, որքան էլ հռետորաբանության տե­սանկյունից ամենագրավիչն ու բոլոր առումներով ամենաարդարացին լինի, այնու­ամենայնիվ, փոքր-ինչ տարօ­րինակ մոտեցում է, որովհե­տև Հայաստանը գրեթե բո­լոր առումներով (տարած­քով, բնակչության թվով, տն­տեսության բացարձակ ծա­վալներով, մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ ցուցանիշով, բնական պաշարներով և այլն) տա­րածաշրջանի ամենաթույլ երկիրն է։ Դրան գումարած՝ ոչ ծովային ելք ունենք, ոչ խելքը գլխին դաշնակից։ Համաձայնվեք՝ իսկապես տարօրինակ է, երբ այս «պա­րամետրերով» պետությունն ընտրում է բոլորի հետ ուժի դիրքերից խոսելու ճանա­պարհը։

Չորրորդ իշխանություն

«ՉԻ»-ին նոր մանրամասներ են հայտնի դարձել «Նուբարաշեն» ՔԿՀ-ում գործող խարդախների հանցավոր խմբավորման պարագլուխ Սպարտակ Դանիելյանի հանցավոր գործունեության վերաբերյալ։

Պարզվում է, «Նուբարաշեն» ՔԿՀ ղեկավարությունը տարիներ շարունակ լավ էլ քաջատեղյակ է եղել, որ Սպարտակ Դանիելյանը կալանավայրից խարդախություններ է անում, բայց՝ ի զորու չեն եղել կանխել նրա հանցավոր գործունեությունը։ Համենայնդեպս, «ՉԻ» հարցմանն ի պատասխան ՀՀ ԱՆ քրեակատարողական հիմնարկների վարչությունից պարզաբանել են, որ իրենք պարբերաբար խուզարկություններ են արել Ս. Դանիելյանի խցում, ամեն անգամ հայտնաբերել են արգելված իրեր՝ հեռախոսներ, բջջային քարտեր և այլն, բայց՝ միևնույն է, դրանք առգրավվելուց հետո նա նոր հեռախոսներ է ձեռք բերել և շարունակել հանցագործությունները։

Ուշադրություն դարձրեք, սակայն, հետևյալ հանգամանքի վրա. չնայած հանցավոր խմբավորման պարագլխի մոտ յուրաքանչյուր խուզարկությունից հետո հայտնաբերվել են արգելված իրեր, սակայն «Նուբարաշեն» ՔԿՀ-ում ծառայողական քննություն է նշանակվել միայն այն բանից հետո, երբ Քննչական կոմիտեն է նման միջնորդագիր ներկայացրել։ Այսինքն՝ «Նուբարաշեն» ՔԿՀ ղեկավարությունն աչք է փակել այնտեղ կատարվողի վրա այնքան ժամանակ, քանի դեռ այս հարցով լրջորեն չի զբաղվել նախաքննական մարմինը։ Ավելին, թեև Ս. Դանիելյանի նկատմամբ կալանավայրում մշտական հսկողություն է սահմանվել, նրա մոտ կրկին հայտնվել են արգելված առարկաներ, որոնցով նա նորանոր հանցագործություններ է իրականացրել։

Այս ամենը, հասկանում եք, պատահական չէ. հազիվ թե ՔԿՀ-ում այնպիսի բարձիթողի վիճակ լինի, որ արգելված իրերը ՔԿՀ հայտնվեն այդպես ազատորեն։ Ուրեմն՝ կարելի է ենթադրել, որ «Նուբարաշեն» ՔԿՀ ղեկավարությունը Դանիելյանի գործողություններն աչքաթող է արել, քանի որ իրենք էլ են այդ ամենից կոնկրետ ֆինանսական օգուտներ ստացել։ Այլապես, անհասկանալի է, թե ինչպե՞ս կարող է Դանիելյանն այդքան խուզարկությունների ենթարկվելուց հետո, այնուամենայնիվ, անարգել հանցավոր գործունեություն ծավալել ընդ որում, նշենք, որ նրա դեմ հարուցվել են քրեական գործեր մի քանի տասնյակի հասնող դրվագներով, իսկ Սպարտակի հանցավոր գործունեության արդյունքում տուժածների թիվը վաղուց անցնում է հարյուրը։

Չորրորդ իշխանություն

Ռոբերտ Քոչարյանին որևէ կերպ հանգիստ չի տա­լիս միտքը, որ ինքն այլևս չի կարող դերակատարու­թյուն ունենալ Հայաստանի ներքաղաքական կյան­քում, ավելին՝ այս օրերին նա, ըստ էության, մեկուսաց­վեց նաև ԼՂ խնդրի շուրջ զարգացումներից։ Ընդ որում՝ Քոչարյանին որևէ կերպ հանգիստ չի տալիս նաև այն իրողու­թյունը, որ Ղարաբաղի սահմանի չորսօրյա պատերազմի պատճառով ՀՀ առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հանդիպեց նախ Սերժ Սարգսյանի, հե­տո նաև ԼՂՀ նախագահ Բակո Սահակյանի ու ԼՂՀ բարձրաստիճան մյուս իշ­խանավորների հետ (իսկ ահա ինքը ոչ միայն նման հանդիպումներ չունեցավ, այլև այդ առումով մեկուսացման մեջ է)։

Ու հիմա, ինչպես պնդում են մեր աղբ­յուրները, Քոչարյանն իր թիմակիցների միջոցով փորձում է հեռակա կարգով Տեր-Պետրոսյանի դեմ «սև PR» անել ղարաբաղցիների շրջանում, հենց Ղարաբաղում։ Արդեն երևում են քոչարյանական խմբակի գործողությունների «առաջին ծիլերը», օրինակ՝ Ղարաբաղում գործող «Ազգային վերածնունդ» կուսակցության նախագահ Հայկ Խանումյանը երեկ հայտարարել է, թե «Լև­ոն Տեր-Պետրոսյանի այցի հետ կապ­ված անհանգստություններ կան՝ հաշվի առնելով, որ Տեր-Պետրոսյանը մշտա­պես հրապարակայնորեն պարտվողա­կան տեսակետի կողմնակից է եղել»։

Իրականում, իհարկե, բոլորը գիտեն, որ Ղարաբաղյան պատերազմը հաղթեցինք, և Արցախն ու դրան հարակից 7 շրջաններն ազատագրվեցին հենց Տեր-Պետրոսյանի նախագահության օրոք, բայց դա չի խանգարում ոմանց, այնուամենայնիվ, հերյուրանքներ տարածելով զբաղվել։

Չորրորդ իշխանություն

ՀՀԿ փոխնախագահ Արմեն Աշոտյանը հայտարարել է, թե այս պահին, երբ պատերազմը շարունակվում է, արհեստական օրակարգ ստեղծելն ու երկրի գերագույն-գլխավոր հրամանատարի հրաժարականը պահանջելը բարոյական չէ։

«ՉԻ» – Փաստորեն ՀՀԿ-ն անբարոյականների հետ է կոալիցիա կազմել, որովհետև 1992-94 թվականներին, պատկերացրեք, Հայաստանը նույնպես պատերազմի մեջ էր, ավելին՝ այն ժամանակ նույնպես կար զերագույն–գլխավոր հրամանատար, և Դաշնակցությունը պահանջում էր նրա հրաժարականը։ Թե՞ Արմեն Աշոտյանի կարծիքով՝ Դաշնակցությունը թարգել է անբարոյականությունը, խորապես զղջացել ու դարձի եկել։

Հայկական բանակն, ի դեպ, այն ժամանակ տարածքներ էր ազատագրում, և ոչ թե «ոչ էական» դիրքեր կորցնում։

Ի դեպ՝ հետաքրքիր կլիներ նաև իմանալ Դաշնակցության դիրքորոշումն այս հարցում։ Նրանք նո՞ւյնպես կարծում են, որ քանի դեռ պատերազմ Է, գերագույն-գլխավոր հրամանատարն ինչ էլ անի չի կարելի պահանջել նրա հրաժարականը։ Թե՞ դաշնակցականներն այդ հարցում ավելի պրագմատիկ դիրքորոշում ունեն և հրաժարական պահանջել–չպահանջելը պայմանավորում են ֆինանսական չափորոշիչներով:

Չորրորդ իշխանություն

Հայտնի ճշմարտություն է՝ երբեք այնքան շատ չեն ստում, որքան ընտրություն­ներից առաջ, պատերազմի ժամանակ և որսից հետո։ Հիմա այդ առումով Հայաստանում «իդեալական վիճակ է»՝ սահմանին փաստացի պատերազմ է, ընտրություն­ներին էլ ընդամենը մի տարի է մնացել։ Դրա համար էլ ստի ու կեղծիքի պակաս չի զգացվում։ Ընդ որում՝ ռազմաճակատից ստացվող լուրերում սուտ համարյա չկա, լրատվությունը բավականին օբյեկտիվ է։ Հասարակական-քաղաքական կյանքում է, որ ամեն ինչ խեղաթյուր­ված է, և իրավիճակի օբյեկտիվ ընկալման ցանկացած փորձ, մեղմ ասած, չի խրախուսվում։

Այսօր ամենահաճախ հնչող հարցը հետևյալն է՝ «լավ, էս ամեն ինչի վերջը ո՞րն ա» (խոսքը, հասկանալի է, ղարաբաղյան հակամարտության մասին է)։ Եվ հենց այս հարցն է, որի օբյեկտիվ պատասխանը չկա՝ պետական պաշտոնյա­ները, քաղաքական գործիչ­ներն ու տարբեր տրամաչա­փի քաղաքագետները գերա­դասում են պատասխանի փոխարեն վերամբարձ ու ոչինչ չասող ճառեր արտա­սանել։ Նրանց երևի թվում է, թե մարդկանց դա դուր է գա­լիս, որովհետև մարդիկ լսում ու եզրակացնում են, որ տվ­յալ հռետորը հայրենասեր է։ Բայց մարդկանց ոչ թե տվյալ հռետորի հայրենասիրու­թյան չափն է հետաքրքրում, այլ այն, թե ինչով է վերջա­նալու այս ամենը (եթե երբևէ վերջանալու է)։

Օբյեկտիվ իրականու­թյունը հասկանալու համար պետք է մեկառմիշտ արձա­նագրել հետևյալը։

1. Ղարա­բաղյան խնդիրը բանակցու­թյունների ճանապարհով չի լուծվելու երբեք։ Որքան էլ կողմերը հակառակը հայտա­րարեն, մի բան ակնհայտ է՝ Ադրբեջանը երբեք չի համա­ձայնվի ճանաչել ԼՂՀ անկա­խությունը։ Տեսականորեն դա կարող էր տեղի ունենալ միայն մի դեպքում՝ եթե հայկական բանակը հասնի Բա­քու, և Ադրբեջանը, որպես պետություն, վերանա երկրի երեսից։ Բայց դա գործնա­կանում անհնար է՝ մեզ պար­զապես թույլ չեն տա։ Մյուս կողմից՝ ակնհայտ է, որ հայ­կական կողմը երբեք չի հա­մաձայնվի Ղարաբաղը թող­նել Ադրբեջանի կազմում։ Եթե անգամ Հայաստանի որևէ ղեկավար նման փաս­տաթուղթ ստորագրի, դա ոչինչ չի փոխի, որովհետև Հայաստանում կայծակնա­յին արագությամբ իշխանափոխություն տեղի կունենա։ Հետևաբար՝ խաղաղ ճանա­պարհով հարցի վերջնական կարգավորումը բացառված է։ Վերջ, այդ մասին մոռա­ցեք։

2. Եթե խաղաղ կարգա­վորումը բացառված է՝ մնում է երկու տարբերակ՝ կամ լայնամասշտաբ պատերազմ, կամ անորոշ ժամանակով իրավիճակի սառեցում՝ ժա­մանակ առ ժամանակ կրկն­վող «քառօրյա պատերազմ­ներով»։

Քննարկենք առանձին-առանձին։ Լայնամասշտաբ պատերազմը մեզ ձեռնտու չէ նախևառաջ այն պատճա­ռով, որ «խաղի կանոնները» Ղարաբաղի և Ադրբեջանի համար նույնը չեն։ Մեզ պար­զապես թույլ չեն տա գրավել Բաքուն, իսկ եթե ադրբեջանցիները գրավեն Ստեփանակերտը՝ արտաքին աշխարհը պարզապես աղմուկ կբարձրացնի, և վերջ։ Այլ կերպ ասած՝ հայկական կողմը նույնիսկ տեսականորեն վերջնական հաղթանակի հնարավորություն չունի, իսկ ադրբեջանական կողմը՝ ունի (բարեբախտաբար՝ միայն տեսական)։ Հետևաբար՝ հայկական կողմը պարտվելու իրավունք չունի, պարտությունը կնշանակի ոչնչացում, իսկ ադրբեջանական կողմը այդ­պիսի իրավունք ունի (առա­ջին պատերազմում պարտվե­ցին, բայց չոչնչացան)։

Եզրա­կացություն. Հայաստանը պիտի դառնա հզոր, զարգա­ցած երկիր, որպեսզի պար­տությունը բացառվի։ Երկ­րորդ տարբերակ՝ իրավիճա­կի սառեցում անորոշ ժամա­նակով։ Սա Ադրբեջանին ձեռնտու չէ, հետևարար՝ նրանք այդ «անորոշ ժամա­նակն» օգտագործելու են լայնամասշտաբ պատերազմին ավելի լավ նախապատ­րաստվելու համար։ Իսկ սա նշանակում է, որ նույնը պիտի անի նաև Հայաստանը։ Սա էլ իր հերթին հնարավոր է մի­այն այն դեպքում, եթե Հա­յաստանը դառնա հզոր, զարգացած երկիր։ Այսինքն՝ եզ­րակացությունը նույնն է:

Չորրորդ իշխանություն

Պատերազմական իրադրու­թյունը շատ բան փոխեց հայաստանյան ներքաղաքա­կան կյանքում և հասարակա­կան տրամադրություններում։ Մարդիկ, որոնք անտարբեր էին քաղաքականության նկատմամբ կամ էլ իշխանությանը վերաբերվում էին որպես վերին ճշմարտու­թյան ատյանի՝ մտածելով, թե անելիք չունեն երկրի կառուցման ու զարգացման գործում, հիմա սկսեցին բարձրաձայն խոսել հանրային ռեսուրսների անարդյունավետ կառավար­ման, պետական միջոցները վատնելու ու համատարած թալանի մասին։

Հասարակությունը սուբյեկտիվ գործո­նով պայմանավորված կանգ­նեց օբյեկտիվ հարցադրման առաջ, ինչո՞վ էր զբաղված իշխանությունը 20 տարի շարու­նակ, ո՞ւր են պետական բյուջեի փողերը, ինչո՞ւ դրանք չեն ուղղվել զինտեխնիկա գնելուն, երկրի զարգացմանը, ուժեղաց­մանը։ Սկսվեցին ինքնաբուխ վերագնահատվել պետության կառավարման եղանակները, իշխող էլիտայի վարքաբանու­թյունն ու արժեհամակարգային դեգրադացիաները։ Հս­տակ երևացին բոլոր թերու­թյուններն ու իշխանության ապաշնորհության դրսևորումները հատկապես ազգային անվտանգության հարցերում։ Ավելի առարկայական ուր­վագծվեցին քաղաքական հա­մակարգի դեֆեկտները, իշ­խանության անգիտաթյունը, անպատասխանատվությունը, ապիկարությունն ու մնացած բոլոր ախտերը։ Այս ամենին զուգահեռ հասարակությունը սկսեց վերագնահատել օլի­գարխիային։

Բոլորիս հայտնի է, որ տա­րիներ շարունակ Հայաստանի քաղաքական համակարգը բու­ծել է օլիգարխների՝ վերածվե­լով դասական օլիգարխիական միավորի։ Տարիներ շարունակ այդ բուծված օլիգարխները հպարտացել են իրենց կարգա­վիճակով, ինքնագնահատվել են հանրային ռեսուրսների հաշվին աղքատ բնակչությա­նը նետած գրոշներով՝ դրանք ներկայացնելով իբրև ազգան­վեր բարեգործական ծրագրեր, բարի կամք և այլն, և այլն։ Ամպագոռգոռ այդ փուչիկներով է հագեցած եղել Հայաս­տանի քաղաքական-հասարակական մթնոլորտը։ Եվ հենց այս մթնոլորտում էլ օլիգարխները ոչ միայն չեն խորշել իրենց արածից, այլև հպար­տացել են՝ չգիտակցելով սե­փական թերհաս մտածելա­կերպի վտանգավորության աստիճանը պետության զար­գացման, դիմադրողականության տեսանկյունից։ Այդ մար­դիկ ու նրանց բուծող իշխանու­թյունը, իսկ ավելի որոշակի՝ երկրի առաջին դեմքերը՝ Ռո­բերտ Քոչարյանն ու Սերժ Սարգսյանը, չեն էլ հասկա­ցել, որ օլիգարխիան, սկսած Արիստոտելից, համարվել է կառավարման վատագույն ձև, քանի որ այն մսխում է հանրա­յին բոլոր ռեսուրսները՝ օգտա­գործելով պետական, վարչական լծակները այդ ռեսուրս­ներն իրենց անձնական հարստացմանն ուղղելու համար։

Չորրորդ իշխանություն

Սերժ Սարգսյանը Bloomberg գործակալությանը տված հարցազրույցում, ինչպես հայտնի է, առաջին ան­գամ հրապարակային խոստովանել է, որ հայկական կողմը քառօրյա պատերազմի արդյունքում որոշ տա­րածքներ է կորցրել։ Նրա տեղեկացմամբ՝ ադրբեջանա­կան զինուժը գրավել է շատ փոքր, ռազմավարական նշանակություն չունեցող հատված շփման գծի հյուսի­սում (Մարտակերտ) և հարավում (Լելե Թեփե), որոնք հետ բերելու փորձեր չեն արվել նոր զոհերից խուսափե­լու համար։ Ի՞նչ տարածքներ են դրանք և ի՞նչ նշանակու­թյուն ունեն մեզ համար: Այս հարցերի շուրջ զրուցել ենք հատուկ նշանակության հետախույզների դիվիզիայի հիմնադիր և հրամանատար Վովա Վարդանովի հետ։

Սերժ Սարգսյանը կոնկ­րետ հայտարարեց, որ տա­րածքներ ենք կորցրել քառօրյա պատերազմի ժամանակ։ Նա հստակեցրեց, թե որ տարածքի մասին է խոսքը։ Կասե՞ք, թե խոսքն ինչի մասին է։

Շատ քիչ է լինում, որ ես համաձայնվում եմ Սերժ Սարգսյանի հետ։ Բայց սա հենց այդ դեպքերից է։ Այդ տա­րածքները մեզ համար ստրա­տեգիական չեն, 100 տոկոս, բայց դրանք տակտիկական առավելություն են տայիս հա­կառակորդին։ Մեր դիրքերը որոշակիորեն շեղացվում են այն կամրջից, որը Ադրբեջանը կապում է Պարսկաստանին։ Խոսքը Խուդաֆերինի կամուրջի մասին է։ Եթե առաջ պետք էր մի 5 կմ հակառակորդի պաշտպանությունը ճեղքելով գնայինք առաջ, ապա հիմա՝ մո­տավորապես 6 կմ։ Ստացվում է, որ մեզ համար կարևորագույն ստրատեգիական օբյեկ­տի վրա գրոհը մեկ կիլոմետրով երկարեց և դժվարացավ։

Բայց ինչքա՞ն տարածքի մասին է խոսքը։

Մետրաժն այնքան էլ կարևոր չէ։ Խնդիրն այն է, որ կա­մուրջը, որը Ադրբեջանը կա­պում էր Պարսկաստանին, մեր կրակի հնարավորություններից հեռացվել է։ Եվ հիմա՝ գրոհելու դեպքում, մենք պետք է ավելի մեծ տարածություն հաղթահա­րենք հակառակորդի կրակի ներքո, որ դուրս գանք Խուդաֆերինի կամուրջի տակ։ Այդ առումով, մեր առաջխաղաց­ման հարցում ծանրացել է մեր վիճակը։ Պաշտպանության առումով, սակայն, այս տա­րածքների կորստով ոչ մի ծան­րացում չունեցանք, պարզապես մեր գրոհը դժվարացավ։ Գրո­հելուց պետք է ինչ-որ խնդիր լուծես, չէ՞։ Էդ ուղղությամբ մեր գրոհելու հավանական հարցը էդ կամուրջի վրա դուրս գալն էր, ինչը դժվարացավ։

Այս պարագայում Թալիշը հնարավոր կլինի՞ նորից վե­րաբնակեցնել:

Ես որ խորհուրդ չէի տա Թալիշը վերաբնակեցնել։ Ես այն ժամանակ էլ կողմ չէի, որ Թալիշը վերաբնակեցվեր։
Հասկանում եմ, որ ծանր պահ է, որ դու գյուղդ լքես, բայց կարելի է Թալիշը վերաբնակեցնել ոչ թե Թալիշ գյուղի տարածքում, այլ դրա հարակից տարածքում։

Իսկ ինչո՞ւ էիք այն ժամա­նակ դեմ Թալիշը վերաբնակեց­նելուն։

Այդ բնակավայրը միշտ ինտենսիվ կրակի տակ է եղել։ Հիմա ինտենսիվ կխփեն մի ամիս, մի տարի, թե 20 տարի հե­տո, մեկ է՝ հարվածի տակ է ընկ­նելու այդ բնակավայրը։ Մեր npoвepoчная карта-ն ցույց է տվել, որ ԼՂՀ-ում թուրքերի հետ կապող սահմանային հատվա­ծում մեր դիրքերն այնպես են, որ իրենց բնակելի հատվածները ուղիղ մեր կրակի տակ են, իսկ մեր բնակավայրերը, բացի Թա­լիշից, հեռու են կրակից։ Դա, ասես, մեր թույլ կողմը լինի։

Չորրորդ իշխանություն

Փաստորեն, ընկեր Աղվանը չի հերքում, որ ասել է՝ «թիզ այս կողմ, մի թիզ այն կողմ՝ կարող է դերակատար չլինել», չի էլ կարող հերքել ասածը, քանի որ կա տեսագրություն։ Ասել է, բայց պարզվում է՝ իրեն սխալ են հասկացել, որովհետև իր ասելով՝ նկատի չուներ միակողմանի զիջում­ներ, այլ՝ խոսքը փոխզիջման մասին է։ Մեծ հաշվով, այստեղ կարևոր չէ՝ դաշնակները կողմ են զիջելուն, թե փոխզիջումներին: Կարևոր չէ, որով­հետև նույն դաշնակները 18 տարի շարունակ միաբերան պնդել են ճիշտ հակառակը՝ չի կարելի ոչ մի թիզ հող զիջել թշնամուն։ Ու քանի որ «նախ­կին հանցավոր իշխանու­թյունները», դաշնակների տրամաբանությամբ, մտադիր էին «ծախել Ղարաբաղը», իրենք պետական հեղաշրջում իրականացրեցին ու փրկեցին Ղարաբաղը։

Այսինքն՝ դաշ­նակ ընկերները 18 տարի շա­րունակ պնդում էին՝ դեմ են ԼՂ շուրջ անվտանգության գոտի հանդիսացող տա­րածքներն այս կամ այն կերպ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ անցնելուն, անգամ՝ փոխզիջ­ման եղանակով, և ընդհան­րապես՝ ըստ նրանց ԼՂ խնդի­րը վաղուց է լուծվել, ու քննար­կելու որևէ հարց չկա։ Ու հի­մա հանկարծ դաշնակները խոսում են թեկուզ և փոխզիջման եղանակով, բայց տարածքներն Ադրբեջանի վերահսկողությանը տրամադրելու մասին:

Հետաքրքիր է՝ դաշ­նակներից (և ընդ­հանրապես 1998թ. պետական հեղաշրջման հեղինակներից, այդ թվում՝ ՀՀԿ-ից ու Սերժ Սարգսյանից) իրո՞ք 18 տարի պահանջվեց հասկանալու հա­մար, որ փոխզիջման այլընտ­րանքը պատերազմն Է։ Թե՞ նրանք այս ամենը գիտեին ի սկզբանե, պարզապես՝ Արցա­խի խնդիրը պատրվակ էր Հա­յաստանում հեղաշրջում անե­լու, իշխանության գալու և երկրի ողջ ունեցվածքը թալանելու համար։ Իսկ ստատուս քվոն էլ դե կպահեն՝ որքան կա­րողանան։ Չկարողանան՝ կհավաքեն փողերը և «հայդե՝ արտասահման»։

Հ.Գ. Ոնց է լինում, որ դաշ­նակներն ամեն անգամ մի բան ասում են, բայց իրենց միշտ սխալ են հասկանում:

Չորրորդ իշխանություն

Բաքվին սթափեցնելու համար այ­լևս բավարար չեն կոչերն ու հորդորնե­րը, հարկավոր են հստակ քայլեր՝ Ադրբեջանին կարգի հրավիրելու և կառու­ցողական դաշտ բերելու նպատակով։ Երեկ այսպիսի խիստ տոնայնությամբ հայտարարություն է տարածել ՀՀ ար­տաքին գործերի նախարարությունը։

Հայտարարության համար առիթ է դարձել Ադրբեջանի երեկվա հայտարա­րությունը. «Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարությունը հերթա­կան ցինիկ հայտարարությունն է տա­րածել, որտեղ, ակնհայտ փաստերը գլ­խիվայր շուռ տալով, փորձում է ապրիլի 2-ին Լեռնային Ղարաբաղի դեմ իր կող­մից սանձազերծված ռազմական գործո­ղությունների պատասխանատվությու­նը բարդել հայկական կողմի վրա, ինչի նպատակն է խուսափել գործած ռազ­մական հանցագործությունների հա­մար պատասխանատվությունից։ Առա­ջին անգամ չէ, որ Բաքուն ապարդյուն փորձեր է կատարում խեղաթյուրելու ակնհայտ իրականությունը։ Մեր մի­ջազգային գործընկերները ևս շփումնե­րի ընթացքում փաստում են, որ, ան­կասկած, հենց Ադրբեջանն է իրակա­նացրել լայնածավալ հարձակում Լեռ­նային Ղարաբաղի հետ շփման գծի ողջ երկայնքով, որի հետևանքով հարյու­րավոր մարդիկ են զոհվել և վիրավոր­վել, կատարվել են ռազմական հանցա­գործություններ», ասված է ՀՀ ԱԳՆ-ի տեքստում։

Ըստ հայկական կողմի՝ Բաքվի իրա­կան նպատակն է խափանել կարգա­վորման գործընթացը։ «Սրա մասին է վկայում նաև այն փաստը, որ Ադրբե­ջանի արտգործնախարարության երկարաշունչ հայտարարության մեջ գեթ մեկ անգամ հղում չկա ոչ միայն Մինսկի խմբի եռանախագահ երկրների ղեկա­վարների՝ դարաբաղյան հիմնախնդրի կարգավորման վերաբերյալ հայտարա­րություններին, այլև ընդհանրապես բացակայում է որևէ հիշատակում միջ­նորդության միջազգային մանդատ ու­նեցող միակ ձևաչափի՝ Մինսկի խմբի համանախագահության մասին», աս­ված է հայտարարության մեջ։

Իր հերթին երեկ Լեռնային Ղարա­բաղի արտգործնախարար Կարեն Միրզոյանր՝ պատասխանելով ԼՂ ԱԺ «Հայրենիք» խմբակցության նախա­գահ, պատգամավոր Արթուր Թովմասյանի՝ «Իզվեստիա» թերթի հրապա­րակմանը առնչվող հարցին՝ ասել է. «Արտաքին քաղաքականության մշակ­ման և իրականացման գործում Ար­ցախն առաջնորդվում է ոչ թե ԶԼՄ-ների հրապարակումներով, այլ բացառա­պես պաշտոնական հայտարարու­թյուններով»։

Խոսքը Կրեմլին մոտ կանգնած «Իզվեստիա» թերթի այն հրապարակման մասին է, որի համաձայն՝ Ռուսաստանը և անձամբ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը առաջիկայում ակտիվ քայլեր են ձեռնարկելու, որպեսզի կողմերր փոխզիջում գտնեն բանակցություններում։ Դրանք, թերթի դիվանագիտական աղբյուրների տվյալներով, սկսվելու են արդեն առաջի-
կա օրերին։

Ըստ թերթի աղբյուրների՝ ԼՂՀ հարցի կարգավորման ռուսաստանյան ծրագիրը հետևյալն է. Ադրբեջանին պետք է վերադարձնել տարածքների մի մասը, խաղաղապահներ տեղակայել, վերադարձնել փախստականներին, օրինականացնել Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը։ Թերթի փոխանցմամբ՝ պետք է ապահովել սահմանների բացումը և տնտեսական կապերի վերականգնումը, և հետո, երբ կրքերը հանդարտվեն, Ղարաբաղի կարգավիճակի մասին հանրաքվե անցկացնել։

Չորրորդ իշխանություն

Ի՞նչ հիմնական եզրակացություն պիտի անի Հայաստանի և Ղարաբաղի հասարակությունը՝ վերլուծելով քառօրյա պատերազմն ու դրան հաջորդած իրադարձությունները։ Այս հարցի պատասխանը գտնելու համար մի պահ վերանանք առկա իրողություններից և փորձենք պատկերացնել, որ Հա­յաստանը պետություն չէ։ Այսինքն՝ նախագահ չկա, կառա­վարություն չկա, խորհրդարան չկա, պետական կառույցներ չկան, Հայաստանն ընդամենը տարածք է, որտեղ 3 միլիոն մարդ է ապրում, և հանկարծ թշնամին հարձակվել է այդ տա­րածքի վրա։ Բնակչությունը, հասկանալի է, անմիջապես կդիմեր մի քանի կոնկրետ քայլերի։

1. Կգտնվեին հազարավոր կամավորներ, ովքեր այստեղից-այնտեղից զինվորական համազգեստ ձեռք կբերեին և կմեկնեին առաջին գիծ։
2. Թիկունքում կստեղծվե­ին բազմաթիվ կազմակեր­պություններ, որոնք կռվող­ների համար հանգանակու­թյուններ կկազմակերպեին, սննդամթերք և շատ ուրիշ բաներ կհավաքեին ու կու­ղարկեին առաջին զիծ։
3. Հասարակության շատից-քչից երևելի դեմքերը կոչով կդիմեին համայն աշ­խարհի հայությանը և կխնդ­րեին անմիջապես ֆինանսա­կան և այլ կարգի օգնություն ուղարկել հայրենիք։
4. Բողոքի ու զայրույթի հազարավոր նամակներ կու­ղարկվեին բոլոր ուղղություն­ներով, և այդ նամակներում հասարակությունը կպահան­ջեր անմիջապես զսպել նենգ թշնամուն, սաստել նրան և վերականգնել պատմական արդարությունը։
5. «Տեղում» բողոքի ցույ­ցեր կկազմակերպվեին բոլոր այն հիմնարկների առջև, որ­տեղ արտասահմանցիներ կան։ Մի խոսքով՝ հասարակու­թյունը կփորձեր ինչ-որ ձևով ինքնակազմակերպվել և, ամենայն հավանականու­թյամբ՝ ինչ-որ արդյունքի կհասներ։

Իսկ հիմա տեսնենք, թե ինչ տեղի ունեցավ ապրիլյան պատերազմի օրերին։

1. Անմիջապես հազարա­վոր կամավորներ մեկնեցին առաջին գիծ (ու դեռ շարու­նակում են մեկնել, որովհետև լարվածությունը չի թու­լացել)։
2. Անմիջապես ստեղծվե­ցին տարբեր կազմակերպու­թյուններ, որոնք մեծ ծավալի օգնություն են ուղարկում առաջնագիծ։
3. Բացվեցին մի քանի հաշվեհամարներ, և ամբողջ աշխարհի հայությանը կոչ արվեց դրամական փոխան­ցումներ անել հօգուտ Ղարաբաղի։
4. Երևանում բողոքի ցույ­ցեր տեղի ունեցան ինչպես Ռուսաստանի (որն Ադրբե­ջանին ժամանակակից զենք էր վաճառել), այնպես էլ այլ երկրների դեսպանատների դիմաց, միաժամանակ կոշտ քննադատություններ հնչե­ցին միջազգային կառույցնե­րի հասցեին, որոնք իրենց անտարբերությամբ կանաչ լույս են վառել ադրբեջանա­կան ագրեսիայի դիմաց, և պահանջներ ներկայացվե­ցին, որ նրանք անմիջապես դատապարտեն ադրբեջա­նական ագրեսիան։

Մի խոսքով՝ ամեն ինչ եղավ ճիշտ այնպես, ինչպես կլիներ, եթե Հայաստանը ոչ թե պետություն լիներ, այլ ընդամենը բնակեցված տարածք։ Պարզ ասած՝ ամեն ինչ կար, միայն պետությունը չկար։ Այնպիսի տպավորություն էր, թե Հայաստանը ոչ նախագահ ունի, ոչ կառավարություն, ոչ Ազգային ժողով, ոչ պետական հաստատություններ։ Ավելին՝ բարձրաստիճան պաշտոնյաներն ակնհայտորեն իրենք էլ չգիտեին՝ ինչ անել, և ավելի խելացի բան չգտնելով՝ որոշել էին գոնե ետ չմնալ շարքային քաղաքացիներից (դրա համար էլ բոլորը որոշեցին մի-մի կամուֆլյաժ հագնել և երևալ առաջին գծում)։

Չորրորդ իշխանություն