Արտակ Մաղալյանը պատմական գիտությունների թեկնածու է, 2007 թ. պաշտպանել է թեկնածուական ատենախոսություն՝ «Արցախի մելիքությունները և մելիքական տները XVII–XIX դդ.» թեմայով: Աշխատում է ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտում որպես գիտաշխատող: Վերջին հինգ տարիների ընթացքում նաև ինստիտուտի Երիտասարդ գիտաշխատողների խորհրդի նախագահն է:

Արտակի հետ օրերս ունեցանք ևս մեկ զրույց՝ իր այժմյան աշխատանքային գործունեության, կատարած աշխատանքների ու հետագա ծրագրերի մասին՝ http://hetq.am/arm/news/23744/ : Այսօր կխոսենք այլ բնույթի խնդիրներից:

-Արտակ, ինչպե՞ս եք վերաբերվում վերջին երկու տարիներին իրականացվող տարատեսակ մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին: Արդյոք դրանք ի զորո՞ւ են՝ բավականչափ լրջորեն փոխելու իրավիճակը։

-Այդ մրցանակաբաշխություններին ու տարատեսակ մրցանակներին վերաբերում եմ դրական: Իսկ, որպես պատմաբան, եթե գնահատելու լինեմ այդ մրցանակաբաշխությունները, ապա դրանք, իմ կարծիքով, ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ երիտասարդ գիտաշխատողների կատարած աշխատանքը և ոլորտի խնդիրները բարձրաձայնելու լրացուցիչ մի միջոց: Դրանց շնորհիվ նաև ակնհայտ դարձավ, որ երիտասարդ գիտաշխատողների կատարած զգալի աշխատանքը հակառակ համեմատական է նրանց ստացած ցածր աշխատավարձին: Անհուսալի միամտություն կլինի կարծել, թե տարատեսակ մրցանակաբաշխություններով կարելի է իրավիճակ փոխել: Պարզից էլ պարզ է, որ բոլոր երիտասարդ գիտաշխատողներին անգամ ամենամեծ ցանկության դեպքում մրցանակ չես տա, իսկ խրախուսանքի արժանի են բոլորը: Կարծում եմ, որ արժանապատիվ աշխատավարձերի պարագայում այս մրցանակաբաշխությունների մի զգալի մասի կարիքն ինքնըստինքյան չի զգացվի:

-Իսկ Ձեր կարծիքով ո՞ր չափանիշն է ավելի լավ արտացոլում Հայկյան մրցանակի «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում» անվանակարգը՝  միջազգային ազդեցության գործակից ունեցող կամ գիտական շտեմարաններում ինդեքսավորվող ամսագրերում տպագրությունների քանա՞կը, թե՞ հղումների թիվը:

-Այժմ զանազան «ֆակտորների» և «ինդեքսների» մասին…

Մրցանակաբաշխություններ կազմակերպելիս նախ և առաջ պետք է հստակորեն սահմանազատել բնագիտական և հասարակագիտական գիտությունները, մասնավորապես` հայագիտությունը, քանի որ դրանց չափորոշիչները չեն կարող նույնը լինել: Պետք է հստակորեն գիտակցել, որ կան հայոց պատմության և աղբյուրագիտության, հայոց լեզվի և բարբառագիտության, հայ գրականության և գրականագիտության, հայկական պարբերական մամուլի և գրատպության, վիմագրագիտության և ժողովրդագրության հետ կապված բազմաթիվ թեմաներ, որոնք, հարյուրավոր տարիներ էլ անցնեն, չեն հետաքրքրելու արտասահմանյան որևէ հեղինակավոր գիտական հանդեսի, բացառությամբ Սփյուռքի հայագիտական հանդեսները: Մենք ենք լինելու այդ թեմաների հիմնական հասցեատերը և սպառողը: Եվ դա բնական է, չէ՞ որ աշխարհը չի պտտվում մեր շուրջը: Մենք ևս ամեն օր չէ, որ մեզ մտատանջում ենք պատմության հոլովույթում այլ ժողովուրդների ունեցած տեղի և դերի կամ պատմա-մշակութային ժառանգության հետ կապված հարցերով… Սակայն, հենց նմանատիպ հայագիտական թեմաներով զբաղվող երիտասարդ գիտաշխատողներն են հայագիտության իրական նվիրյալները, հայագիտության վաղվա օրը կերտողները: Առաջին հերթին հենց նրանք են արժանի խրախուսման:

Սույն հարցին կարելի է մոտենալ նաև հակառակ կողմից: Այնուամենայնիվ, իսկ ի՞նչ կպատահի, եթե հասարակագիտական աշխատանքները ևս «գնահատվեն» բնագիտության համար սահմանված կամ «ընդհանուր» չափորոշիչներով: Կարծում եմ, նման սիրողական մոտեցման դեպքում շատ և շատ հայագետներ պարզապես կդադարեն կանխորոշված ելքով այդ մրցանակաբաշխություններին մասնակցելուց: Արդյունքում՝ հասարակագետների համար «նախատեսված» մրցանակները դանդաղորեն սահելու են հայագիտության հետ կապ ու առնչություն չունեցող, վերազգային, ազգին և պետությանը գրեթե ոչինչ չտվող, ինչ-որ տեղ նաև պատահական թեմաների կողմը: Արդյոք դա՞ է մեզ պետք…

Իհարկե, նմանատիպ թեմաներով զբաղվող գիտաշխատողները ևս արժանի են խրախուսանքի, սակայն ո՛չ հայոց պատմության, լեզվի և գրականության հաշվին…

Բոլոր հնարավոր մրցանակաբաշխությունների կազմակերպիչներին կոչ կանեի՝ ձեռնպահ մնալ վերջնականապես չճշգրտված չափորոշիչներով հասարակագիտական գիտությունների մրցանակաբաշխություններ կազմակերպելու հարցում:

— Փորձարարները երբեմն բողոքում են, որ մրցանակաբաշխություններում կիրառվող չափորոշիչներն անհավասար պայմանների մեջ են դնում տեսաբաններին և փորձարարներին, ու քանի որ մեզ մոտ նյութական բազան շատ վատ վիճակում է, ապա սովորաբար շահում են տեսաբանները։ Ի՞նչ կասեք, ի՞նչ պետք է անել։

-Պետք է նկատել, որ անգամ Ձեր հարցաշարում հաշվի չեն առնված բնագիտական և հասարակագիտական գիտությունների միջև եղած էական տարբերությունները, և Ձեր հարցերի մի մասը, որոնք ես հարկադրված եմ շրջանցել, ուղղված են բացառապես բնագետներին: Անցողակի նկատեմ, որ ըստ էության նույն հարցի մի փոքր այլ տարբերակն է, որի վերաբերյալ բացորոշ արտահայտվեցի վերևում:

—Կարո՞ղ եք թվարկել Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրները: Տեսնո՞ւմ եք դրանց լուծման ճանապարհներ։

-Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրներն են չափազանց ցածր, զուտ խորհրդանշական աշխատավարձերը և չգնահատված, անտեսված լինելը, կամ այլ կերպ ասած` գիտնականների «ռոբինզոնացումը»:

Պատմաբաններիս մոտ մի արտահայտություն է տարածված. այս կամ այն գործն արեցինք «վասն Հայրենյաց», այսինքն` աշխատեցինք ոչինչ չստանալով, – ինչպես կասեին Գառնիի արքունի բաղնիքի անվարձահատույց մնացած շինարարները: Սակայն, անգամ «վասն Հայրենյաց» կատարված աշխատանքի հեղինակը լիովին արժանի է վարձատրության… «վասն Հայրենյաց»։

— Հրաշալի՛ է ասված: Լավ, իսկ Ձեր կարծիքով, որո՞նք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառներն ու խորքային արմատները: Ինչո՞ւ է այդպես ստացվել: Ի՞նչ անել՝ վիճակը շտկելու համար։

-Այս հարցը լիովին կարող է մի առանձին հարցազրույցի նյութ լինել: Այսպես ստացվել է հասարակության կողմից գիտությունը չկարևորելու, ինչպես նաև գիտնականների տեղի ու դերի չգիտակցված, հետևողական նսեմացման պատճառով: Կարծում եմ, որ վիճակը շտկելու համար պետությունը պետք է իր մեջ ուժ գտնի դեմքով իրապես շրջվելու դեպի գիտությունը: Մասնավոր նախաձեռնություններն այս դեպքում բավարար չեն:

—Ինչպե՞ս եք վերաբերվում երիտասարդ գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը տարբեր հարթակներում։ Արդյո՞ք գիտնականի միակ գործը չպետք է լինի բացառապես գիտությամբ զբաղվելը։ Նա չի՞ դադարում գիտնական լինել այն պահից, երբ սկսում է մտածել իր գործով վաստակելու մասին։

-Ֆեյսբուքում և այլ վիրտուալ կամ իրական հարթակներում երիտասարդ գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը վերաբերում եմ չափազանց դրական: Այդ առումով հատկապես նշելի է «Պահանջում ենք գիտության ֆինանսավորման ավելացում» ֆեյսբուքյան նախաձեռնության գործունեությունը: Ընդհանրապես, իսկական գիտնականը պետք է լինի նաև լավ քաղաքացի, և հարկ եղած դեպքում անվարան բարձրաձայնի հասարակությանը հուզող խնդիրների մասին:

Ինչ վերաբերում է հարցի երկրորդ մասին, ապա ես կարծում եմ, որ գիտնականը պետք է վաստակի հենց իր գործով, և վաստակի արժանապատիվ, այլ ոչ թե ստանա զուտ խորհրդանշական աշխատավարձ: Գիտնականն այն դեպքում կդադարի գիտնական լինելուց, երբ իր գործը թողած մտածի այլ ճանապարհով իր առօրյա ապրուստը հոգալու մասին:

—Տեսնո՞ւմ եք արդյոք վերջին տարիներին դրական միտումներ՝ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում։

-Եթե անկեղծ լինեմ, ապա վերջին տարիներին մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում դրական միտումներն, իրոք, նկատելի են: Սակայն, միաժամանակ, հարկ եմ համարում նշել, որ այդ քայլերն իրենց ծավալներով չափազանց սահմանափակ և անբավարար են:

-Որքա՞ն է տարածված կոռուպցիան գիտական աշխարհում։ Արդյո՞ք Դուք անձնապես ևս տուժել եք դրանից։ Շահագործո՞ւմ են արդյոք երիտասարդ գիտնականների աշխատանքները լաբորատորիաների վարիչներն ու տիտղոսակիր կամ պաշտոնատար այլ անձինք՝ գրվելով համահեղինակ։

-Ես ինքս երբեք չեմ բախվել կոռուպցիոն երևույթների հետ, թեև չեմ կարող բացառել նաև նմանատիպ երևույթների տարածվածությունը գիտական աշխարհում: Լինելով սկզբունքային անձնավորություն` ես երբեք թույլ չեմ տա, որ որևէ մեկը գրվի համահեղինակ իմ կատարած աշխատանքներում, ինչպես նաև ինձ թույլ չեմ տա գրվել համահեղինակ այլոց կատարած աշխատանքներում: Առհասարակ, այլ գիտնականների կատարած աշխատանքի յուրացումը բնորոշ է թույլ, իրենց բնագավառներում չկայացած միջակություններին: Բարեբախտաբար, ես աշխատել և աշխատում եմ մեր հանրապետության լավագույն պատմաբանների հետ, որոնցից շատ բան եմ սովորում: Ամեն մեկս զբաղվում ենք մեր գործով և ոչ մեկս մյուսի կատարած աշխատանքը մեզ վերագրելու խնդիր չունենք:

Սակայն, միաժամանակ հարկ եմ համարում նկատել, որ չափազանց շատ են սիրողական մակարդակի առանձին «հեղինակների» կողմից մեր աշխատանքներից կատարված գրագողության դեպքերը: Ցավոք, որևէ աշխատանք չի տարվում այս արատավոր երևույթի դեմ պայքարելու և առաջն առնելու համար:

—Գիտական աշխարհում գենդերային խնդիր կա՞, սեռը որևէ ազդեցություն թողնո՞ւմ է գիտական կարիերայի վրա։

-Կարծում եմ, որ ոչ, թեև ինձ հայտնի բոլոր նշանավոր պատմաբանները հիմնականում տղամարդիկ են:

—Երկարաժամկետ տեսլականով՝ Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր ապագան, մասնագիտական հետագա աճը, թե՞ արտասահմանում։

-Իմ ապագա գիտական գործունեությունը պատկերացնում եմ միայն և միայն Հայաստանում, որովհետը գտնում եմ, որ հայոց պատմության մասնագետը նախ և առաջ պետք է գնահատված լինի իր Հայրենիքում:

Մանե Հակոբյան

Ինեսա Ավագյանը հեռակա ասպիրանտ է Երևանի պետական համալսարանի Կենսաբանության ֆակուլտետում, բույսերի և սնկերի ամբիոնում: Ատենախոսության թեմայի անվանումն է` «Բնափայտ քայքայող սնկերի հակաբորբոքային նյութերի ուսումնասիրությունը»: Այժմ աշխատում է՝ որպես սննդագետ, Գիտության պետական կոմիտեի դրամաշնորհի շրջանակներում, ԵՊՀ Քիմիայի ֆակուլտետում՝ որպես ավագ լաբորանտ և միաժամանակ աշխատում է արտասահմանյան լաբորատորիայում, զբաղվում է դեղերի, դեղապատրաստուկների ուսումնասիրութամբ և ստուգմամբ:

–Ինեսա, կպատմե՞ք թե ինչպե՞ս եղավ, որ որոշեցիք գիտնական դառնալ, ի՞նչն է Ձեզ ձգում գիտության մեջ։

–Մեծ սիրով կպատմեմ, թե ինչու որոշեցի դառնալ գիտնական: Ասեմ, որ երազում էի դառնալ հագուստի դիզայներ: Այնքան էի տարված իմ երազանքով, որ հաճախում էի նկարչության խմբակներ, գեղեցիկ ու դեկորատիվ արվեստների քոլեջ, միշտ դպրոցում կամ այլուր տարբեր ցուցահանդեսների էի մասնակցում: Սակայն, դա ինձ համար դարձավ նախասիրություն, երբ ես 6-7–րդ դասարաններում սկսեցի ուսումնասիրել կենսաբանությունը: Ասեմ, որ մեր տանը կարծես սերնդե–սերունդ փոխանցվում է «կենսաբանի» տիտղոսը. մայրս կենսաֆիզիկոս է, գիտությունների թեկնածու, մայրիկիս մայրը` կենսաբան, ահա և ես՝  նորից կենսաբան։ Գիտնականների ընտանիքում մեծանալ, մանկուց լսել ԴՆԹ մեթիլացում, բույսեր, սնկեր, իհարկե կհետաքրքրեր, հետևաբար դիզայներից վերափոխվեցի կենսաբանի…

-Ի՞նչ նախասիրություններ ունեք, ինչո՞վ եք հետաքրքրվում, ի՞նչ նախասիրած ասույթներ ունեք և ինչո՞ւ հատկապես դրանք։

–Նախասիրություններս շատ են, շատ սիրում եմ սպորտով զբաղվել, առաջին հերթին՝ լողով, սիրում եմ սպորտային պարեր: Իսկ իմ սիրելի ասույթն է՝ «Не бойся смерти, а бойся непрожитой жизни!»։  Ու իսկապե՛ս, կյանքում պետք է անվերջ արարել։ Ապրել՝ որպես քրիստոնյա, ապրել մաքուր խղճով: Պետք չէ վախենալ, քանի որ ոչ ոք չգիտի՝ վաղն ինչ է իրեն սպասվում, հետևաբար, կյանքի ամեն մի օրը պետք է աշխատել, արարել, վայելել:

-Ո՞րոնք եք համարում Ձեր կյանքի, նաև մասնագիտական կարիերայի ամենաշրջադարձային պահերը։

–Շրջադարձային պահերը սկսվել են հենց դպրոցից, առաջինը` երբ ես իսկապես որոշում կայացրի՝ ստանձնել կենսաբանի «տիտղոս»-ը, դպրոցից հետո ընդունվեցի Քվանտ վարժարան` կենսաբանության հոսք, իսկ անյուհետև՝ ԵՊՀ-ի կենսաբանության ֆակուլտետ:

–Կոնկրետ ի՞նչ գիտական խնդիրների վրա եք աշխատել անցյալում և աշխատում ներկա պահին, ի՞նչ տպագրություններ ունեք, ինչպիսի՞ հաջողություններ ընդհանրապես։ Ի՞նչ միջազգային գիտաժողովներում ու այլ գիտական ֆորումներում եք ներկայացրել Ձեր աշխատանքները։

–Հիմնականում ուսումնասիրել եմ սնկերը, լինեն դրանք՝ ուտելի, թե բժշկության մեջ կիրառելի: Ստացել եմ բավականին հետաքրքիր տվյալներ՝ հակակոնցերոգենեզի հետ կապված, որոշ սնկերի ֆերմենտային համակարգի կրկնապատկում՝ գերբարձր հաճախություններով մշակելիս անջատվել են ֆերմենտներ` ուտելի սնկերից, որոնք կիրառելի են հյութերի արտադրության մեջ, կատարվել են փորձեր մոդիֆիկացված ցեոլիտների հետ և այլն: Այս բոլոր աշխատանքները կատարվել են տարբեր բուհերի հետ համագործակցելով: Ներկայացրել եմ այդ աշխատանքներից որոշները միջազգային գիտաժողովների՝ “Colloids and Nanomedicine 2012” July 15-17, Amsterdam, Netherlands; 2011 FEBS Workshop “Cell Biology &Pharmacology of Mendelian Disorders”,Vico Equense, Italy; 2010 FEBS Workshop ”Inflammatory Diseases and Immune Response:..”, Vienna, Austria; 13-th International conference-school for young scientists in Puschino (Russia) “Biology- science of 21 century” և այլ:

–Ի՞նչ կասեք միջազգային գիտական համագործակցությունների մասին։

–Գիտե՞ք,  մի ցավալի փաստ գայություն ունի. արտերկրի գիտական խմբերը լավատեղյակ են Հայաստանի Հանրապետության գիտութան մակարդակի մասին, լավատեղյակ են, որ ՀՀ–ն զարգացող երկիր է, ու թե երբ կհասնի զարգացման բավարար մակարդակի, անհայտ է, միայն հայտնի է այն, որ հայ գիտնականը, ունենալով հետաքրքիր մտքեր, միգուցե և չկարողանա իրագործել դրանք` լաբորատորիայում նյութերի բացակայության կամ սարքերի անսարքության պատճառով: Իսկ երբ հայտնվում ես եվրոպական մի լաաաաաաաաավ բուհի լաբորատորիայում, գիտակցում ես, որ Հայաստանում գիտությունը 30 տարի հետ է մնացել շատ երկրներից: Ու այս հանգամանքը հաշվի առնելով, հավատացեք, որ արտսահմանցին իր դրամաշնորհը իզուր չի ծախսի հայ գիտնականի վրա՝ իմանալով, որ այստեղ «կացինով» են փորձերն արվում: Կոպիտ է հնչում, բայց ավաղ, դա փաստ է, ու շատ ցավալի փաստ: Իսկ այն դրամաշնորհները, որոնք մենք ստանում ենք արտասհամանից, շատ չնչին են, որպեսզի կարողանանք, եվրոպական չափանիշներին համապատասխան, փորձեր կատարել :

-Իսկ ինչպե՞ս եք գնահատում ներքին համագործակցության մակարդակը Հայաստանում գործող գիտնականների, գիտական խմբերի միջև։

–Ներքին համագործակցություն կա, ու ես միշտ ձգտում եմ համագործակցել ԵՊԲՀ–ի, Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի, ՆՕՔԻ–ի հետ։ Երախտապարտ եմ այն բոլոր գիտնականներին, ում հետ համագործակցել եմ ու դեռ կհամագործակցեմ:

–Ի՞նչ գիտական դրամաշնրհներ եք ստացել, որքանո՞վ են դրանք կարևոր։

–Արժանացել եմ մի շարք փոքրիկ դրամաշնորհների FEBS-ից, Fundação Calouste Gulbenkian Serviço das Comunidades Arménias հիմնադրամից:  Դրանք այնքանով են կարևոր, որ ես կարողացա արտասահմանում պատվով ներկայացնել ԵՊՀ–ն: Այժմ արժանացել եմ ՊԳԿ-ի և նաև ANSEF–ի դրամաշնորհներին, որոնց շնորհիվ ես կկարողնամ իրականացնել բավական շատ և լուրջ փորձեր:

–Ձեր աշխատանքներում քանի՞ համահեղինակ է ընդգրկված, և ո՞րքան մասն է դրանցում Ձեր անձնական ներդրումը։

–Միջինում 3 հոգի են, ու քանի որ դա իմ աշխատանքն է, որին ես նվիրված եմ, հետևաբար ներդրման մեծ մասն իմն է:

–Ձեր կարծիքով, որո՞նք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառներն ու խորքային արմատները։

–Պատճառը, իմ կարծիքով, արժեհամակարգի խեղումն է՝ անկախության տարիներին: Դա «մութ ու ցուրտ տարիների» արդյունքն է, իսկ ինչ վերաբերում է հասարակության կողմից գիտությունը չկարևորելուն, դա ես չեմ ընդունում: Կա նաև այսպիսի մի բան` մարդը (լինի գիտնական, թե այլ մասնագետ) ընտրում է այն, ինչով կարող է ընտանիք պահել, իսկ հայաստանյան գիտնականն այսօր չի կարողանում ապահովել այդ մինիմալ պահանջը, գիտությունը մեր երկրում ավելի շատ նախասիրություն է… ցավալի փաստ:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերվում տարատեսակ մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին,

–Լավ, շատ լավ եմ վերաբերվում… 🙂

–Ձեր կարծիքով, ո՞ր չափանիշն է ավելի լավ արտացոլում «Հայկյան» մրցանակի «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում» անվանակարգը.  միջազգային ազդեցության գործակից ունեցող կամ գիտական շտեմարաններում ինդեքսավորվող ամսագրերում տպագրությունների քանա՞կը, թե՞ հղումների թիվը։

–Երկու չափանիշն էլ կիրառելի են, քանի որ երկու չափանշներով էլ հաստատվող արդյունքը վկայում է գիտական նվաճման մասին:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերվում այն բանին, որ մրցանակաբաշխություններում կիրառվի տպագրությունների ամսագրերի նորմավորված ազդեցության գործակիցը՝ ըստ բնագավառնեի, այսինքն` ազդեցության գործակիցը բաժանվի տվյալ բնագավառի առավելագույն ԱԳ-ի վրա։

–Դրական եմ վերաբերվում, քանի որ, զարմանալի փաստ է, բայց հայ բնագետները միշտ էլ տպագրվում են բարձր ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում:

–Փորձարարները երբեմն բողոքում են, որ մրցանակաբաշխություններում կիրառվող չափորոշիչներն անհավասար պայմանների մեջ են դնում տեսաբաններին և փորձարարներին, ու քանի որ մեզ մոտ նյութական բազան շատ վատ վիճակում է։ Ի՞նչ կասեք, ի՞նչ պետք է անել, որ պայմաններն ավելի ընդունելի դառնան։

–Դե, իհարկե կբողոքեն՝ ճղճիմ նյութերով փորձեր կատարող մեր բնագետները… առաջարկում եմ` ձեռք բերել ընկերներ արտերկրներում ու իրենց հետ համագործակցել։ 🙂

–Մրցանակաբաշխությունների արդյունքներն ամփոփելիս միշտ դժվարություն է առաջանում կոլաբարացիաների շրջանակներում կատարված աշխատանքները գնահատելիս։

–Չեմ կարծում, որ դժվարություններ են առաջանում…

–Կարո՞ղ եք թվարկել Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրները։

–Սա շատ ընդհանուր հարց է: Բնագետի համար դա կարող է լինել հին մեթոդի կիրառումը, այսինքն, նա օգտագործում է այն միջոցները, որոնք իր ձեռքի տակ կան… իսկ թե ինչ կա, մենք՝ բոլորս քաջ տեղյակ ենք։

–Ինչպե՞ս եք վերաբերվում երիտասարդ գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը ֆեյսբուքում և այլ վիրտուալ կամ իրական հարթակներում։

–Բարձրաձայնել, գոռալ, գոչել իմ կարծիքով հարկ չկա այն երկրում, ուր ինչքան ուզում ես բարձրաձայնի, միևնույն է, եթե չկան ֆինանսներ, ուզում ես ֆեյսբուքով, ուզում ես հանրայինի ուղիղ եթերում գրիր` վազող տողով, միևնույն է՝  մանանա երկնքից չի ընկնի:

–Տեսնո՞ւմ եք արդյոք վերջին տարիներին դրական միտումներ՝ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում։

–Այո, խրախուսում կա…

–Որքա՞ն է կոռուպցիան տարածված գիտական աշխարհում։ Արդյո՞ք Դուք անձնապես, կամ Ձեզ ծանոթ այլ երիտասարդ գիտնականներ ևս տուժել եք դրանից։ Կա՞ շահագործում։

–Օհ, …. 🙂

–Աշխատե՞լ եք արտասահմանում, որտե՞ղ։ Ի՞նչ հիմնական տարբերություններ կթվարկեք՝ Հայաստանում և դրսում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հարցում։

–Արտասահմանում չեմ աշխատել, մասնակից եմ եղել թրեյնինգների, ու դրանք տևել են 10-15 օր: Իմ նկատած հիմնական տարբերությունը ժամանակակից տեխնիկայով զինված լաբորատորիաների բացակայությունն է Հայստանում:

–Գիտական աշխարհում գենդերային խնդիր կա՞, սեռը որևէ ազդեցություն թողնո՞ւմ է գիտական կարիերայի վրա Հայաստանում կամ արտասահմանում։

–Հավատացնում եմ, որ, այո՛, կա… առավելությունը տրվում է տղամարդուն: Չէ՞ որ մենք ունենք տղամարդ գիտնականներ, որոնք ընտանիք են պահում գիտությունից եկող «ԵԿԱՄՈՒՏՈՎ», և ես կողմ եմ, որ առավելությունը տրվի տղամարդկանց: Ավելի շատ դրամաշնորհներով հենց նրանց խրախուսեն:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերվում հետթեկնածուական կարգավիճակի (PostDoc)  համակարգին. Արդյո՞ք մասնագիտական աճի հեռանկարների տեսակետից պետք չէ  արագորեն ներդրնել այդ համակարգը Հայաստանում։

–Կողմ եմ, իհարկե։ Եթե դա քայլ է դեպի եվրոպական գիտական տարածքի հետ ինտեգրում, ապա, լավ կլինի։

–Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում անձամբ Ձեր ապագան, մասնագիտական հետագա աճը, թե՞ արտասահմանում։

–Դժվարանում եմ պատասխանել… դրսում իսկապես հեռանկար կա, բայց երբ մենակ ես օտարության մեջ ու չկա հայ մարդու ջերմությունը, հարազատությունը, դժվար է…

–Ի՞նչ կմաղթեք երիտասարդ գիտնականներին ու ընդհանրապես գիտական հանրությանն այս տարի։

–Ապրեք, ստեղծեք, հայտնագործություններ արեք` ուշադրություն չդարձնելով դժվարություններին: Նորանոր հաջողություններ բոլորին։

Մանե Հակոբյան

Մարինե Սամսոնյանը ֆիզիկոս է, գիտությունների թեկնածու: Բակալավրային կրթություն ստացել է Երևանի պետական համալսարանի ֆիզիկայի ֆակուլտետում (տեսական ֆիզիկայի ամբիոն), ապա մեկնել է Հռոմ ու տեղի Տոր Վերգատա համալսարանում շարունակել ուսումն ասպիրանտուրայում: 2011 թվականին Հռոմում ստացել է գիտությունների թեկնածուի աստիճան։ «Սեր դեպի ֆիզիկան իմ մեջ սերմանեց պարոն Գեղամը, ում մոտ ես նախապատրաստվում էի ընդունելության քննություններին»,- պատմում է Մարինեն: Սիրում է ասույթներ, սիրելի ասույթներ շատ ունի, բայց Կոկո Շանելի հետևյալ ասույթն ամենահաճելին է` «Մի վախեցիր փոփոխություններից և օտար կարծիքներից: Եղիր հիասքանչ, թեկուզև՝ սխալ՝ շրջապատի համար և ինքնավստահ—երջանիկ` քեզ համար»։ Ներկա պահին գտնվում է Իտալիայում, խնամում է իր 9 ամսական փոքրիկին: Փոքրիկի ծնունդն էլ հենց կյանքում շրջադարձային պահերից մեկն է համարում, իսկ, օրինակ, մասնագիտական կարիերայի տեսակետից` այն, որ կարողացել է շահել Մարի Կյուրի թոշակ՝ ասպիրանտուրայում սովորելու համար և մեկնել Հռոմ։ Ի դեպ, Մարինեն սիրում է նաև ճամփորդել (բայց ոչ միայնակ), տեսնել նոր մարդկանց, նոր երկրներ, նոր բարքեր ու սովորություններ, ճանաչել նոր մտահորիզոններ:

Աշխատել է ոչ խոտորումային տրամաչափային և լարերի տեսությունների խնդիրների վրա ու այդ տեսություններն իրար կապող հոլոգրաֆիկ առնչության վրա: Ատենախոսության վերնագիրն է՝ «Ոչ խոտորումային երևույթները տրամաչափային և լարերի տեսություններում, նրանց հոլոգրաֆիկ կապը»: Վերջերս հետազոտում էր սև խոռոչների տեսական խնդիրները՝ նույն լարերի տեսության շրջանակներում: Աշխատանքները մեկ կամ երկու համահեղինակներով են.

—Տեսական ֆիզիկայում, եթե անունդ հոդվածում նշված է, արդեն իսկ նշանակում է, որ ներդրումդ էական է: Իսկ հեղինակների անունները սովորաբար գրվում են՝ ըստ այբբենական կարգի:

Համագործակցել է Գերմանիայի Բոնի համալսարանի, Հռոմի համալսարանի, Ֆրասկատիի ազգային լաբորատորիայի և Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտի գիտնականների հետ: Նշում է, որ Հայաստանում գործող գիտնականը չի կարող արտասահմանում գտնվող իր գործընկերոջը գիտական այցով Հայաստան հրավիրել, քանի որ ֆինանսներ չկան: Արտասահմանում այս խնդիրը չկա, այդ իսկ պատճառով տարբեր երկրներում գործող խմբերի միջև համագործակցությունն ավելի ակտիվ է։

—Հայաստանում իհարկե կա ներքին համագործակցություն, սակայն, իմ կարծիքով, տարբեր խմբեր այնքան էլ ակտիվ չեն շփվում միմյանց հետ, իսկ նույն խմբի, նույն խնդրի վրա աշխատող գիտնականների գիտական շփումները շատ են: Իհարկե, եթե մի գիտնականի փորձն ու գիտելիքներն են անհրաժեշտ լինում, շփումն անխուսափելիորեն լինում է:

Տպագրությունները՝ գտել ու շարունակում են գտնել իրենց արձագանքն ու կիրառությունը գիտական հանրության կողմից: Աշխատանքները ներկայացրել է Ամստերդամում, Երևանում տեղի ունեցած գիտաժողովներում, սեմինարների ձևով` Բոնի համալսարանում, Հռոմի Տոր Վերգատա համալսարանում, Ֆրասկատիի գիտական լաբորատորիայում:

Ընդգրկված է եղել Երևան-Բոն համագործակցության ֆոն Հումբոլտ ծրագրում` որպես երիտասարդ մասնակից, ստացել է Մարի Կյուրի կրթաթոշակ, իտալական ասպիրանտուրայի կրթաթոշակ, «Գ. Ծառուկյան» հիմնադրամի խրախուսավճար՝ ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում տպագրությունների համար:

—Տարատեսակ մրցանակներին շատ լավ եմ վերաբերվում, սակայն դրանք խնդիր չեն լուծում: Մրցանակ ստացած գիտնականը շատ կարճ ժամանակ անց նորից հայտնվում է նույն վիճակի մեջ: Իրավիճակը լրջորեն փոխելու համար պետք է գիտնականի (ոչ միայն երիտասարդ գիտնականի) աշխատավարձը բարձրացնել այնքան, որ հնարավոր լինի ապրել ու ընտանիք պահել Հայաստանում:

Երիտասարդական գիտական մրցանակաբաշխություններում կիրառվող տարբեր չափանիշների վերաբերյալ (ինդեքսավորվող տպագրությունների քանակ, ամսագրերի ազդեցության գործակից,  հոդվածների հղումների քանակ, հ-ինդեքս և այլն) ասում է, որ բոլորն էլ կարևոր են, ու ամեն տարի տարբեր չափանիշներ կիրառելը հնարավորություն է տալիս, որ հաղթողները տարբեր լինեն:

—Կարծում եմ` մրցանակաբաշխություն կազմակերպողներն իրենց գործից շատ լավ են հասկանում. դա թողնենք նրանց: Բայց համամիտ եմ փորձարարների հետ, որ կա՛մ պետք է փորձարարների ու տեսաբանների համար մրցույթներն առանձին անցկացվեն, կա՛մ, ինչն իհարկե շատ ավելի գերադասելի ու ուրախացնող կլիներ, պետք է փորձարարներին զինել անհրաժեշտ նյութերով ու տեխնիկաներով: Այո՛, կարծում եմ, որ հ—ինդեքսն օգտակար կլինի տեսաբանների համար, իսկ փորձարարների մոտ կարելի է նայել հեղինակների հերթականությանը: Սա՝ ֆիզիկայում: Գիտության մյուս բնագավառների վերաբերյալ չեմ կարող ասել:

Մարինեի կարծիքով, Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման հիմնական պատճառը արժեհամակարգի խեղումն է վատ տարիներին: Իսկ թերֆինանսավորման պատճառով էլ հասարակության մոտ ձևավորվել է վատ կարծիք թե՛ գիտության, թե՛ գիտնականի մասին: Իրավիճակն ու հասարակության կարծիքը կարող է փոխել միայն ղեկավարությունը:

Գիտության զարգացման մեջ դրական միտումներ տեսնում է: Բայց դրանք հիմնականում մրցանակների տեսքով են: Իր կարծիքով, դա շատ քիչ է: Պետք է աշխատավարձերի կտրուկ բարձրացում, մանավանդ հիմա, երբ կյանքը Հայաստանում խիստ թանկացել է:

—Հայաստանում գիտնականի (ոչ միայն երիտասարդ) հիմնական խնդիրը թերֆինանսավորումն է, աշխատավարձի գրեթե բացակայությունը: Այդ հարցը լուծելուց հետո միայն կարելի է խոսել տարբեր սարքավորումների, նյութերի բացակայության մասին:

Կարծում է, որ ցանկացած մարդ, այդ թվում և գիտնականը, իրավունք ունի պաշտպանել իր շահերը: Ու, հետևաբար, ճիշտ է տարբեր հարթակներում բարձրաձայնել այսօր գոյություն ունեցող կենսական խնդիրները: Գիտնականը պետք է վաստակի միայն ի՛ր գործով: Այսօր Հայաստանում դա անհնար է: Այդ պատճառով էլ շատերն ուրիշ ուղիներ են փնտրում՝ ապրել կարողանալու համար:

Գիտության ոլորտում տարբեր արատավոր երևույթների տարածվածության մասին.

—Այո՛, գիտական աշխարհում ևս գենդերային խնդիր կա: Ես դրան բախվել եմ և՛ Հայաստանում, և՛ արտասահմանում: «Ֆիզիկոս կին» արտահայտությունը շատերի մոտ թերահավատություն է առաջացնում: Բայց ա՛յ կոռուպցիայի չեմ հանդիպել ո՛չ Հայաստանում, ո՛չ էլ արտասահմանում, իմ աշխատանքն էլ երբեք չի շահագործվել։

Քանի որ Մարինեն, ինչպես արդեն ասվել է, ասպիրանտուրան ավարտել է Հռոմի Տոր Վերգատա համալսարանում, ու այդ ընթացքում ապրել է Հռոմում, եղել է տարբեր երկրներում, մասնակցել տարբեր գիտաժողովների, համագործակցությունների, խնդրեցի համեմատել երիտասարդ գիտնականների գործունեության պամանները Հայաստանում և արտասահմանում:

—Արտասահմանում ուսանողներն ու երիտասարդ գիտնականներն ունեն ամեն ինչ` իրենց աշխատանքը կատարելու համար, իսկ Հայաստանում նրանք գրեթե ոչինչ չունեն: Արտասահմանում շատ են լինում սեմինարներ: Մարդիկ հնարավորություն ունեն տարբեր երկրներից գիտնականների հրավիրել այս կամ այն խնդիրները քննարկելու համար: Հայաստանում սա չկա: Արտասահմանում առողջ, ակտիվ գիտական մթնոլորտ կա, Հայաստանում սա շատ թույլ է արտահայտված: Շատ լավ կլիներ, եթե Հայաստանում էլ լիներ հետթեկնածուական կարգավիճակի համակարգը: Այն կստեղծեր առողջ մրցակցություն, աշխատելու հնարավորություն կտար տարբեր գիտական հաստատություններում, քանի որ Հայաստանում էլ կան շատ լավ պրոֆեսորներ, ում հետ աշխատելը կնպաստեր մասնագիտական դինամիկ աճին:

Վերջում հարց` Հայաստա՞ն, թե՞ արտասահման.

—Այս պահին հեռու ապագայիս մասին ոչինչ չեմ կարող ասել, ոչ մեկն էլ չի կարող ասել: Մի բան հաստատ է. ես չեմ փախչում իմ հայրենիքից և շատ կուզենայի իմ հարազատների կողքին ապրել: Մենք հայերս շատ խելացի ու ուժեղ ազգ ենք: Կուզենայի, որ Հայաստանի գիտնականներն այլևս չունենային կենսական խնդիրներ: Համոզված եմ, որ այս տիպի խնդիրների բացակայության դեպքում աշխարհի գիտական բարձունքները կլինեն նաև մերը:

Մանե Հակոբյան

Գոռ Հայրապետյանը Երևանի պետական համալսարանի Ֆիզիկայի ֆակուլտետի Մոլեկուլային ֆիզիկայի ամբիոնի 3-րդ տարվա ասպիրանտ է: Գիտական հետաքրքրություններն ընդգրկում են կենսապոլիմերների վիճակագրական ֆիզիկան, մասնավորապես, ԴՆԹ-ի և ՌՆԹ-ի կոնֆորմացիոն անցումների տեսական հետազոտությունը: Գոռն աշխատում է երկպարույր ԴՆԹ-ի և միաշղթա ՌՆԹ-ի երկրորդային կառուցվածքային անցումների վրա` հետերոգենության և օղակային գործոնի ազդեցության  խնդիրների վրա, ստացած հիմնական արդյունքները տպագրված են տեղական և միջազգային գիտական պարբերականներում (ընդհանուր թվով ունի 12 հոդված և 5 գիտաժողովի զեկույց): Ատենախոսության թեման է՝ «Օղակային գործոնը նուկլեինաթթուների կոնֆորմացիոն անցումներում»` կենսաֆիզիկա մասնագիտությամբ ֆիզ.-մաթ. գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճանի հայցման համար:

–Գոռ, կարո՞ղ եք մի քանի նախադասությամբ ասել, թե ի՞նչն է Ձեզ ձգում գիտության մեջ, ինչո՞ւ որոշեցիք գիտնական դառնալ։

–Գիտությամբ որոշել էի զբաղվել դեռ դպրոցում, երբ միջուկային ֆիզիկայի մասին կարդացի դպրոցական հանրագիտարանում: Սակայն դեռ այն ժամանակ կասկածով էի վերաբերվում այդ որոշմանը՝ համարելով, որ այդ ուղղությունը մնաց խորհրդային անցյալում: Սակայն, երբ բարձր դասարաններում այցելեցի ֆիզիկայի ֆակուլտետը և բացահայտեցի, որ մենք ունենք միջուկային ֆիզիկայի ամբիոն, որոշեցի՝ հենց այդ բաժինը դիմել: Հետագայում փոխեցի մասնագիտացումս՝ ընտրելով մոլեկուլային ֆիզիկայի ամբիոնը: Դա պայմանավորված էր իմ՝ կենսաբանության և քիմիայի նկատմամբ ունեցած հետաքրքրությամբ, քանի որ այդ ամբիոնում հիմնականում ուսումնասիրվում են կենսապոլիմերներ (սպիտակուցներ, ԴՆԹ, ՌՆԹ և այլն): Կարելի է ասել՝ վերադարձա կենսաբանությանը, որոշ չափով՝ քիմիային, քանի որ կենսաֆիզիկան միջդիսցիպլինար ուղղություն է և պահանջում է թե՛ կենսաբանության, թե՛ քիմիայի  և թե՛ ֆիզիկայի իմացություն: Բացի գիտությունից, սիրում եմ նվագել (բաս կիթառ, կիթառ, շրթհարմոն), ինչպես նաև զբաղվել սպորտով և մարտարվեստներով (aikido, capoeira), սակայն վերջին շրջանում ժամականովորապես դադարեցրել եմ պարապմունքները: Պատրատվում եմ նորից վերսկսել, ցանկալի է՝ մի նոր սպորտաձև կամ մարտարվեստ ընտրելով:

–Ի՞նչ միջազգային գիտաժողովներում ու այլ գիտական ֆորումներում եք ներկայացրել Ձեր աշխատանքները, ինչպիսի՞ արձագանքներ են դրանք ստացել։

–Մասնակցել եմ 4 ամառային դպրոցի (Ավստրիայում, Խորվաթիայում, Գերմանիայում և Իսպանիյում)  և 3 գիտաժողովի (Հայաստանում և Թայվանում), որոնց ժամանակ ներկայացրել եմ մեր գիտական խմբի կողմից ստացված արդյունքները՝ ստանալով գիտական հանրության դրական կարծիքներ: 2009 թ. Խորվաթիայում կայացած FEBS-ի ամառային դպրոցում իմ պաստառային զեկույցը ճանաչվեց լավագույնը, և արժանացա  մրցանակին:  Հաճելի է, իհարկե, արժանանալ մրցանակի, բայց նոր ընկերներ և հայտնի գիտնականների հետ ծանոթություններ ձեռք բերելն ավելի եմ կարևորում։

–Ի՞նչ միջազգային գիտական համագործակցություններում եք ընդգրկված։ Ինչպե՞ս եք գնահատում ներքին համագործակցության մակարդակը Հայաստանում գործող գիտնականների, գիտական խմբերի միջև։

–Volkswagenstiftung դրամամաշնորհի շրջանակնեերում մեր գիտական խումբը համագործակցում է Բեռլինի համալսարանի մի խմբի հետ, ինչպես նաև տպագրել ենք հոդվածների շարք՝ Դուբնայում (ՌԴ) գտնվող մեկ այլ խմբի հետ: Բացի այդ, մենք համագործակցում ենք նաև Թայպեյում  (Թայվան) գտնվող գիտական խմբի հետ: Ինչ վերաբերում է ներքին համագործակցությանը, ապա այն իրոք կարող է ավելի ինտենսիվ լինել, և դրանից գիտությունը միայն կշահի: Միջազգային դրամաշնորհների վերաբերյալ ասեմ որ, ինչպես արդեն հուշում է անվանումը, ցանկալի է, որ դիմող գիտական խումբը նույնպես լինի միջազգային, այդ դեպքում դրամաշնորհ ստանալու շանսերը էապես աճում են:

–Ի՞նչ գիտական մրցանակներ և դրամաշնրհներ եք ստացել։

–FEBS YTF grant (2009); JINR Program “Smorodinsky – Ter-Antonyan” (2010-2012);  Volkswagenstiftung “Between Europe and the Orient” grant: Equilibrium and nonequilibrium behavior of single- and double-stranded biological molecules (2011); ANSEF_condmatth-3087 (2013)։

–Ձեր կարծիքով, որո՞նք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառներն ու խորքային արմատները։ Ըստ Ձեզ, ինչո՞ւ է այդպես ստացվել, և ի՞նչ պետք է անել՝ վիճակը շտկելու համար։

–Ակնհայտ է, որ գրեթե բոլոր ոլորտներների ֆինանսավորումը թերի է, բայց գիտության և կրթության ոլորտում ցավալին այն է որ բավականին մեծ գումարներ ցաղվում են այսպես կոչված բարելավումների վրա, որոնք իրականում է՛լ ավելի են ապակայունացնում իրավիճակը: Այն միջոցները, որոնք ուղղվում են նոր դասագրքեր տպագրելու և մեր կրթական համակարգը վերջնականապես քանդելու վրա, կարելի էր ուղղել դպրոցական պայմանների բարելավմանը և ուսուցիչների աշխատավաձերի ավելացմանը: Պետք չէ նաև մոռանալ, որ հավելյալ մեկ-երկու դպրոցական տարիները հավելյալ ֆինանսական ծանրաբեռնվածություն են աշակերտների ծնողների համար: Դպրոցը պետք է ապահովի որակյալ կրթություն: Ցավոք, այ դա գրեթե բացակայում է:

 Համալսարանում նույնպես բախվում ենք այդ անիմաստ բարեփոխումենրին՝ կրեդիտային համակարգի տեսքով, որը բերում է դասաժամերի կրճատման և հետևաբար՝ դասընթացների կրճատման: Կրեդիտային համակարգի կիրառմանը Հայաստանը դեռ պատրաստ չէ, քանի որ դրա հիմնական նպատակներից է ուսանողի ազատ տեղաշարժը (միջազգային մասշտաբով), ինչը հիմանականում հնարավոր է իգական սեռի ուսանողների համար՝ պաշտպանության նախարարության ներկա զորահավաքային քաղաքականության «շնորհիվ»: Արդյունքում, հանալսարաններում նույպես կրթության մակարդակը ընկնում է: Ասպիսով, հիմնական պատճառներից է՝ հատկացվող գումարների բաշխման սխալ ուղղվածությունը:

Ինչ վերաբերվում է խորքային հարցերին, ապա մեր հասարակությունը սոսկալի վիճակում է, քանի որ ունի խեղված արժեհամակարգ, ըստ որի՝ կարևորվում է անհատի ֆինանսական եկամուտը, և նրա նկատմամբ վերբերմունքը ձևավորվում է՝ ըստ համապատասխան նորմերի: Հայտնի է, որ գիտնականները սովորաբար ավելի քիչ են վաստակում (երևի բացառություն էր կազմում Խորհրդային միությունը), քան, օրինակ, արդյունաբերական, բժկական և ՏՏ ոլորտներում աշխատող մասնագետները, սակայն գիտնականի նկատմամբ վերաբերմունքը ռադիկալ տարբերվում է Հայաստանում առկա վերաբերմունքից, որը առկա համատարած գավառական մտածելակերպի արդյունք է: Արդյունքում, լինել գիտնական՝ ոչ՛ պատվաբեր է, ոչ՛ ֆինանսապես ձեռնտու:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերվում տարատեսակ մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին, որոնք վերջին երկու տարվա ընթացքում սկսեցին իրականացվել։

–Բնական է, որ լավ եմ վերաբերվում նման տիպի դրամաշնորհներին և մրցանակներին, սակայն դրանք կայուն եկամուտ չեն:

–Ի՞նչ կարծիքի եք այն մասին, որ մրցանակաբաշխություններում կիրառվի տպագրությունների ամսագրերի նորմավորված ազդեցության գործակիցը (ԱԳ)՝ ըստ բնագավառնեի, այսինքն` ազդեցության գործակիցը բաժանվի տվյալ բնագավառի առավելագույն ԱԳ—ի վրա։

–Համարում եմ, որ որպես հիմք պետք է ընդունել մասնագետների կարծիքը: Սակայն մի բան պարզ է, որ  եթե գնահատում ենք երիտասարդ գիտնականին՝ ըստ նրա տպագրած հոդվածների ամսագրերի ԱԳ-ների, ապա նաև պետք է հաշվի առնել նրա գիտական ղեկավարի և ընդհանրապես գիտական խմբի ներդրումը: «Երիտասարդ գիտնական» տերմինը սովորաբար սխալ է ընկալվում, քանի որ երիտասարդ գիտնականը դա կայացած, ինքնուրույն գիտնականն է, որը հարաբերականորեն երիտասարդ է: Համարել երիտասարդ գիտնական ասպիրանտին կամ ատենախոսությունը նոր պաշտպանած թեկնածուին, կարծում եմ, սխալ է:

– ի՞նչ պետք է անել, որ մրցանակաբաշխություններում կիրառվող չափորոշիչներն անհավասար պայմանների մեջ չդնեն տեսաբաններին և փորձարարներին՝ նկատի ունենալով այն, որ մեզ մոտ նյութական բազան շատ վատ վիճակում է։

–Ես ինքս տեսաբան եմ: Ուզում եմ հիշեցնել որ ազդեցության մեծ գործակիցներ ունեցող ամսագրերում միտում կա առաջին հերթին տպագրել փորձնական աշխատանքներ, այլ կերպ ասած՝ փորձարարական արդյունքներն ավելի հեշտ են տպագրվում (նույն իրավիճակը առկա է նոբելյան մրցանակների բաշխման դեպքում): Այդքանով անհավասարությունը վերանում է:

–Որո՞նք են Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրները, տեսնո՞ւմ եք լուծման ճանապարհներ։

–Հիմնական խնդիրը ֆինանսականն է: Սակայն հասարակության և պետության վերաբերմունքը նույնպես կարևոր խնդիր է: Գիտությունն առանց արդյունաբերության դժվար է զարգացնել: Հաճախ կարելի է լսել այսպիսի հարցադրում՝ ի՞նչ է տալիս գիտությունը մեր երկրին: Բայց ի՞նչ եք դուք պահանջում, որ այն տա: Պահանջեք և դրեք խդիրներ, և գիտնականները կաշխատեն դրանց վրա: Իսկ եթե չկա պահանջարկ, ապա գիտությունը ընթանում է՝ ըստ առանձին անհատների նախասիրությունների, որոնք լավագույն դեպքում պայմանավորված են միջազգային տենդեցներով:

–Տեսնո՞ւմ եք արդյոք վերջին տարիներին դրական միտումներ՝ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում։

–Այո, դրական միտումներ տեսնում եմ: Սակայն պետք է այդ դրական փոփոխություններն օբյեկտիվ գնահատել, և կտեսնենք, որ դեռևս շատ հիմնարար հարցեր բաց են մնում:

–Որքա՞ն է տարածված գիտական աշխարհում կոռուպցիան։

–Բարեբախտաբար, բնական գիտությունների ոլորտում նման երևույթները գրեթե բացակայում են:

–Աշխատե՞լ եք արտասահմանում։ Ի՞նչ հիմնական տարբերություններ կթվարկեք Հայաստանում և դրսում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հարցում։

–Արտասահմանյան այցերս կարճաժամկետ են եղել. հիմնականում մեկ-երկու շաբաթ, հարաբերականորեն երկար  աշխատել եմ Թայվանում (մեկ ամիս) և Դուբնայում (երկու ամիս): Կարճաժամկետ այցերով եղել եմ Ավստրիայում, Գերմանիայում, Խորվաթիայում և Իսպանիայում: Հիմնական տարբերությունը նրանում է, որ այդ երկներում (նույնիսկ ՌԴ-ում) աշխատանքային պայմաններ են ստեղծված՝ շաբաթը յոթ օր շուրջօրյա աշխատելու համար, ի տարբերություն մեր համալսարանների և ինստիտուտների, որոտեղ հատուկ պետք է դիմել՝ շաբաթ կամ կիրակի օրերին լաբորատորիայում գտնվելու համար: Մեր համալսարաններում բացակայում են պարզագույն բաներ՝ արագ ինտերնետ կապ,  արդի ուսումնական լաբորատորիաներ, որակյալ և մատչելի ճաշարաններ: Կարծես ենթադրվում է, որ ուսանողը պետք է համալսարան գա՝ միայն դասախոսություններ լսելու համար:

–Գիտական աշխարհում գենդերային խնդիր կա՞, սեռը որևէ ազդեցություն թողնո՞ւմ է գիտական կարիերայի վրա Հայաստանում կամ արտասահմանում։

–Կարծում եմ, որ նման խնդիր չկա, հատկապես վերջին տարիներին նկատել եմ, որ իգական սեռի ուսանողներն ավելի ակտիվ են ներգրավվում գիտական աշխատանքի մեջ: Միգուցե դրան նպաստում է զինապարտ չլինե՞լը: Սակայն չեմ կարծում, որ դա է հիմնական պատճառը: Ամեն դեպքում, առկա միտումը ողջունելի է:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերվում հետթեկնածուական կարգավիճակի (PostDoc)  համակարգին։ Արդյո՞ք մասնագիտական աճի հեռանկարների տեսակետից պետք չէ  արագորեն ներդրնել այն Հայաստանում։

–Շատ լավ եմ վերաբերվում, համարում եմ, որ դա շատ կարևոր փորձ է՝ որպես գիտանական կայացման համար: Ինչպես նշել է Ձեր զրուցակիցների մեկը, այն արդեն մասամբ ներդրված է: Ուրիշ հարց՝ թե ինչպես են դրան վերաբերվում: Հաճախ Հայաստանից մեկնելը դիտվում է՝ որպես դավաճանություն, չնայած որ ամբողջ աշխարհում դա ընդունված պրակտիկա է: Նույնիսկ պրոֆեսոր դառնալու նկապատակով գիտնականները փոխում են իրենց բուհը, քանի որ, կարիերան կառուցել նույն տեղում, համարվում է անպատվաբեր:

–Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր ապագան, մասնագիտական հետագա աճը, թե՞ արտասահմանում։

–Ակնհայտ է, որ տաս-քսան տարի անց Հայաստանում գիտական ոլորտի կոլապս է լինելու, եթե մենք մինչ այդ չունենանք գիտնականների նոր սերունդ: Ուստի, դժվարանում եմ պատասխանել Ձեր հարցին, բայց կարծում եմ՝ պետք է շահագրգռել, որ արտերկրում կայացած հայ գիտնականների գոնե մի մասը գիտական գործունեություն ծավալի Հայաստանում: Այդ դեպքում իմաստ կունենա գիտական ապագան կապել Հայաստանի հետ:

–Ի՞նչ կկամենայիք մաղթել երիտասարդ գիտնականներին։

–Կկամենայի հիշեցնել, որ գիտությունը միջազգային երևույթ է: Կարևոր չէ, թե որտեղ ես զբաղվում գիտությամբ, կարևորը՝ դա անել նվիրումով: Կայանալ՝ որպես գիտանական, դեռ երիտասարդ տարիքում: Մի խոսքով, մաղթում եմ` լինել իսկական երիտասարդ գիտնական:

Մանե Հակոբյան

Տիգրան Սիրունյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, ԳԱԱ լեզվի ինստիտուտի գիտաշխատող: Զբաղվում է 20-րդ դարի լեզվափիլիսոփայությամբ, մասնավորապես՝ լեզվական խորհրդանիշի տեսությամբ:

Պատասխանել խոստանում է իմ ոչ բոլոր հարցերին, այլ միայն նրանց, որոնք իրեն մտահոգում են:

-Տիգրան, ի՞նչ կասեք վերջին երկու տարիներին անցկացվող մրցանակների ու խրախուսական մրցանակաբաշխությունների վերաբերյալ. պետական կառույցների կողմից՝ «Ակադեմիա» մրցանակ, հասարակական կառույցների՝ ՀԵՀ-ի «Հայկյան» մրցանակ և «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» մրցանակներ, մասնավոր հիմնադրամների՝ «Ազդեցության գործակցի»  («Ծառուկյան» հիմնադրամ) և «Հղումների քանակի» («Տաշիր» հիմնադրամ)։ Արդյո՞ք դրանք բավականչափ փոխում են իրավիճակը։ Ինչպե՞ս զարգացնել քայլերը, որպեսզի ավելի լուրջ փոփոխություններ տեղի ունենան։

—Մրցանակի բնույթն այնպիսին է, որ հրապարակային է տրվում, և դրա նպատակն ու արդյունքն այդ մակարդակում պետք է գնահատել: Դրանք հաճախ մտահոգ երևալու փորձեր են, որ կարող են մի քանի օրվա անզգայացում պարգևել, իսկ ժամանակավոր աջակցությունը լուրջ փոփոխության չի հանգեցնի, մխիթարելով իրավիճակը չի փոխվի. հիմնավոր քայլեր են պետք:

-Այս տարի «Հայկյան» մրցանակաբաշխության արդյունքներն ամփոփելիս որպես հիմք ընդունվել է միջազգային ազդեցության գործակից ունեցող կամ գիտական շտեմարաններում ինդեքսավորվող ամսագրերում տպագրությունների քանակը, իսկ անցյալ տարի դիտարկվում էր հղումների թիվը։ Ձեր կարծիքով, ո՞ր չափանիշն է ավելի լավ արտացոլում մրցանակի «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում» անվանակարգը։ Ընդհանրապես, ի՞նչ կարծիքի եք. ի՞նչ չափանշներով արժե անցկացնել այս մրցույթը հաջորդ տարիներին։

—Եթե հոդվածը տպագրվել է միջազգային ազդեցության գործակցով ամսագրում, նշանակում է՝ արժեքավոր ուսումնասիրություն է, և ընդունելի չափանիշն էլ դա է: Գիտությունը մեկուսացած չէ, որ տեղի ամսագրերում տպագրվելը բավարար լինի՝ աշխատանքի որակը որոշելու համար: Բայց այս չափանիշը անխտիր կիրառելը ճիշտ չէ, քանի որ տարբեր ուղղություններ նույն չափով հասանելի ու հետաքրքիր չեն միջազգային ասպարեզում, սպեցիֆիկան կարող է թույլ չտալ հաճախ տպագրվել դրսում, և օրինակ՝ պարզվի, որ մեր երկրում ֆիզիկոսն ավելի վաստակ ունի, քան պատմաբանը: Այն գիտությունների ներկայացուցիչները, որոնք ազգային մշակույթ ու պատմություն են ուսումնասիրում, չեն կարող միջազգային ամսագրերում այնքան արդյունքներ հրապարակել, որքան այն գիտություններինը, որոնք չունեն ազգային սահմանափակում:

-Որո՞նք են Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրները և որոնք՝ լուծման ճանապարհները:

—Երիտասարդ թե ավագ, կարծում եմ, խնդիրները նույնն են. գոնե վարձատրության հարցում: Իսկ լուծման ուղի կարող է լինել գիտության բյուջեի ավելի նպատակային կառավարումը: Սոցիալական հավասարությամբ աշխատավարձ բաժանելով՝ սոցիալական խնդիր է լուծվում, իսկ ֆինանսների կենտրոնացումը քիչ, բայց հիմնավոր քայլերի հնարավորություն կտար:

-Ձեր կարծիքով, որո՞նք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառներն ու խորքային արմատները։ Կկատարե՞ք հակիրճ վերլուծություն, թե ինչու է այդպես ստացվել, և ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ պետք է անել՝ վիճակը շտկելու համար։

—Պատճառները, կարծում եմ, մակերեսայնությունն ու բանավորությունն են: Որոշ քայլեր արվում են, բայց բավարար չեն փոփոխության համար: Պետության գնահատականը աշխատավարձն է, վարձատրում են այնքան, որքան գնահատում են. 30-40 հազար դրամով ապրելն անհեթեթ փորձ կլիներ, իսկ անհեթեթություն պարտադրել կամ առաջարկել, նշանակում է պայմաններ ստեղծել, որ գիտաշխատողը հեռանա կամ զուգահեռ այլ տեղ աշխատի, իսկ դա արդյունավետության հաշվին է: Գիտության դերը չի գնահատվում ըստ էության, իսկ մակերեսում կարելի է ցույց տալ այն, ինչ ձեռնտու է: Այստեղ էլ երկրորդ խնդիրը՝ բանավորությունը. բառերի մեծ կուտակում կա, կարծես, պատրաստ են, ուզում են ինչ—որ բան փոխել,  բայց ինչ էլ խոսեն, քայլերը հաստատում են, որ ֆինանսական նվաստացումը միակ բանն է, որ պետությունը կարող է զիջել գիտությանը: Արժեհամակարգի խեղումը պատճառ չէ, երևույթի արտաքին նշան է: Եթե իդեալներ լինեն, արժեքներ կստեղծվեն, իսկ առանց իդեալի, արժեքը խորթ, ավելորդ բան է կամ էժան մեդալ, գիտական կոչում, որ շռայլորեն բաժանվում է:

-Կարծիքներ կան, որ գիտնականի միակ գործը պետք է լինի բացառապես գիտությամբ զբաղվելը՝ առանց հողեղեն-նյութական բաներին ուշադրություն դարձնելու։ Ի՞նչ կասեք՝ գիտնականը  դադարո՞ւմ է գիտնական լինել այն պահից, երբ սկսում է մտածել իր գործով վաստակելու մասին:

—Հարցի տրամաբանությամբ` գուցե զարմանալի թվա, բայց գիտնականը կարող է ընտանիք ունենալ, իսկ դա պատասխանատվություն է, նաև` ֆինանսական: Գիտությամբ զբաղվելը սխրանք չէ. գիտաշխատողը մարդ է, ում համար, ինչպես բոլորի, կենցաղը հոգս է:

-Ինչպե՞ս եք վերաբերվում երիտասարդ գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը վիրտուալ կամ իրական հարթակներում։

—Երիտասարդների ակտիվությունը, անկախ հարթակի բնույթից, նորմալ է, միջոցը կարող է վիրտուալ լինել, բայց դժգոհությունն իրական է:

-Երկարաժամկետ տեսլականով՝ Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր ապագան, մասնագիտական հետագա աճը , թե՞ արտասահմանում։

—Իմ մասնագիտությունը լեզվի ոլորտում է, իսկ հայերենի տարածքը Հայաստանն է, հետևաբար չեմ էլ մտածում հեռանալու մասին: Այստեղ եմ շարունակելու գործս, և վստահ եմ, որ էական արդյունք լինելու է:

Մանե Հակոբյան

Վարդան Ասատրյանն էկոլոգ է։ Աշխատում է ԳԱԱ Կենդանաբանության և հիդրոէկոլոգիայի գիտական կենտրոնի Հիդրոէկոլոգիայի և ձկնաբանության ինստիտուտում՝ որպես կրտսեր գիտաշխատող, ինչպես նաև դասավանդում է «Քվանտ» վարժարանում, որը ՀՀ ուսումնական հաստատություններից առաջինն է դարձել Միջազգային բակալավրիատի (IB) համակարգի անդամ: Ասպիրանտ է Հիդրոէկոլոգիայի և ձկնաբանության ինստիտուտում, թեկնածուական ատենախոսության թեման է. «Սևանի լիմնոհամակարգի էկոլոգիական վիճակի գնահատականը լճի ջրի մակարդակի բարձրացման փուլում»:

 Գիտության մեջ առաջին հերթին նրան գրավում են բացահայտումները, նոր մարտահրավերները, «այն համոզմունքը, որ ամեն ինչ քեզանից է կախված, դու ես ընտրում՝ ինչ հետազոտել, ինքնուրույն գտնում և առաջադրում ես խնդիրներ ու լուծում դրանք, ինչպես նաև այն զգացողությունը, որ դու չես լճացել, չես ընկել «կախարդական շղթայի մեջ», երբ անընդհատ անում ես նույն բաները՝ առանց որևէ նորույթի: Գիտությամբ զբաղվելը թույլ է տալիս զգալ, որ անընդհատ զարգանում ես: Իսկ գիտնական դառնալ ես երբեք էլ չեմ որոշել և չեմ համարում, որ գիտնական եմ: Պարզապես բավական ժամանակ եմ հատկացնում գիտությանը և ստանում այն հոգևոր բավարարվածությունը, որն այլ գործունեության ժամանակ ստանալ հնարավոր չէ»:

Գիտությունից դուրս, այլ հետաքրքրությունները բազմաթիվ են. հետաքրքրվում է այն ամենով, ինչ մեզ շրջապատում է կամ որոշակիորեն ազդում մեզ վրա: Մշտական հետաքրքրությունների ցանկին կարելի է դասել սպորտը, ընթերցանությունը, և տարբեր ազգերի խոհանոցը (միայն ոչ այն կերակրատեսակները, որոնք առաջացել են բավարար ուտելիքի պակասի հետևանքով` որդեր, միջատներ և այլն): Վարդանը խորին համոզմունք ունի, որ, առանց բավարար ֆիզիկական աշխատանքի, չի կարող լինել նաև ծանր մտավոր աշխատանք: Ժամանակի առկայության դեպքում նախընտրում է արշավները՝ դեպի բնություն, կարևորը, որ մարդկանցից հեռու լինի:

Կյանքում հետևում և սիրում է հաճախ օգտագործել ասույթներ, օրինակ՝ «Չես կարող լավություն անել, գոնե վատություն մի արա» կամ «Какой привет, такой ответ» — այս ասույթը օգտագործում է ռուսերեն, քանի որ, իր խոսքով, դրա հայկական թարգմանությունները և նմանակները չեն արտահայտում այս ասույթի բուն իմաստը» կամ «Каждый думает в меру своей испорченности» — այս ասույթը շատ է սիրում, քանի որ կյանքում միշտ չէ, որ այն, ինչ դու ասում ես, ընկալվում է այնպես, ինչպես դու ես նկատի ունեցել: Աշակերտների հետ աշխատանքում սիրում է հաճախ օգտագործել. «Կան 1000-ավոր պատճառներ, բայց մեկ հետևանք» արտահայտությունը, որն այն խորհուրդն ունի, որ եթե պատասխանատվություն ես վերցրել որևէ աշխատանքի համար, ապա, անկախ հանգամանքներից, պետք է արդյունք ցույց տալ:

Համոզված է, որ կյանքում շրջադարձային պահերը կարող են լինել այնքան աննշան, որ երբ դրանք տեղի են ունենում, մենք չենք նկատում` մեկ արտահայտություն, որը խորապես նստվածք է թողնում մեր ենթագիտակցության մեջ և փոխում ընկալումը, մեկ ուշացում, մեկ հանդիպում, որը նոր ուղղություն է տալիս քո կյանքին, վնասվածք, որը փոխում է կենսակերպդ և այլն. «Իմ կյանքում այդ ամենը եղել է և բավական շատ, այդ պատճառով էլ կտրուկ փոփոխությունները նույնպես քիչ չեն եղել: Իսկ մասնագիտական կարիերայի տեսանկյունից շրջադարձային կարելի է համարել 8-րդ դասարանը, երբ հանդիպեցի աշխարհագրության նոր ուսուցչիս և հետագա 8 տարիները, ինչպես նաև ներկայիս մի որոշ հատվածը կապվեց հենց աշխարհագրության հետ, քանի որ դա է իմ առաջին մասնագիտությունը և այն հաղթաթուղթը, որը թույլ տվեց հետագայում յուրացնել նաև այլ մասնագիտություններ և ներկայում էլ կենտրոնանալ էկոլոգիայի և հիդրոէկոլոգիայի վրա: Որոշ չափով շրջադարձային եղավ նաև 2010թ.-ը, երբ ճանաչվեցի ԵՊՀ լավագույն ուսանող և հասկացա, որ գործունեությունս ճիշտ եմ կազմակերպում և կարող եմ շարունակել ընկղմվել գիտության մեջ»:

Նախկինում աշխատել է տեսական և մեթոդական բնույթի խնդիրների վրա` սոցիալ-տնտեսական աշխարհագրության, գեոէկոլոգիայի, կայուն զարգացման, էկոտուրիզմի, մանկավարժության բնագավառներում: Օրինակ, ՀՀ տարածքի գեոէկոլոգիական շրջանացման սկզբունքների մշակում, բնության հատուկ պահպանվող տարածքների էկոտուրիստական ներուժի գնահատում, աշխարհագրական դետերմինիզմի գաղափարախոսության մեթոդական կարևորության մեկնաբանություն, միջառարկայական ինտեգրացիան միջին և ավագ դպրոցում, մաթեմատիկական ապարատի ուժեղացում ֆիզիկական աշխարհագրության դասընթացներում, էկոկրթության պրակտիկ մասի մշակում, օլիմպիականների և օժտված երեխաների հետ աշխատանքի սկզբունքների մշակում, և այլն: Դրանք բոլորն էլ բարձր գնահատականի են արժանացել ոլորտի մասնագետների կողմից: Այժմ ավելացել են պրակտիկ մեծածավալ հետազոտությունները և վերլուծությունները՝ ջրակենսաբանության և կենսաբանական էկոլոգիայի ոլորտներում, որոնք վերաբերում են բիոինդիկացիայի մեթոդով ջրի որակի գնահատմանը, ինտեգրալ գնահատման մեթոդիկայի զարգացմանը, ջրային հետազոտություններում էկոհամակարգային մոտեցման ներդրմանը և այլն: Այս պահին ունի 18 տպագրված աշխատանք՝ տեղական և արտասահմանյան գիտական հանդեսներում, դրանցից մեկը 2010թ.-ին Կիևում կայացած միջազգային էկոլոգիական 13-րդ գիտաժողովում ճանաչվել է սեկցիայի լավագույն զեկուցում: Հաջողությունները քիչ չեն եղել նաև ուսման տարիներին: Հաղթանակներ դպրոցական օլիմպիադաների քաղաքային և հանրապետական փուլերում, ԵՊՀ լավագույն ուսանող, ՀՕՖ-ի կրթական դրամաշնորհի հաղթող, գիտահետազոտական դրամաշնորհի հաղթող, բազմաթիվ շնորհակալագրեր և դիպլոմներ. «Սակայն ինձ համար պակաս կարևոր չեն այն նվաճումները, որոնց հասնում են աշակերտներս», – ասում է Վարդանը:

Միջազգային գիտական համագործակցությունների վերաբերյալ Վարդանը պատմում է, որ իրենց բաժանմունքը գիտական կապեր ունի Գերմանիայի, Իսպանիայի, Հունաստանի, ՌԴ-ի, Բելառուսի և այլ երկրների համալսարանների, գիտահետազոտական ինստիտուտների և անհատ գիտնականների, նաև ՀԿ-ների հետ, որոնց շրջանակներում իրականացվում են, ինչպես երկկողմանի հետազոտական աշխատանքներ և փորձի ու մասնագետների փոխանակում, այնպես էլ իրենց կառույցը փորձում է ներգրավել միջազգային խոշորամասշտաբ դրամաշնորհային ծրագրերին, ինչպիսիք են FP7 և Tempus ծրագրերը: Դեռևս չի կարելի ասել, որ օգտագործվում է միջազգային համագործակցությունների պոտենցիալի մեծ մասը, սակայն վերջին շրջանում այս բնագավառում մեծ թափով աշխատանքներ են տարվում: Բազմաթիվ խնդիրներ այս բնագավառում կապված են ինչպես իրավական հարցերի հետ, այնպես էլ՝ ֆինանսական: Հեռանկարները զգալիորեն ավելի մեծ կլինեն, իսկ հայկական կողմը ավելի գրավիչ՝ օտարերկրյա գործընկերների համար, եթե լուծվեն այս խնդիրները:

Կարծում է, որ ներքին համագործակցության լավ օրինակներ կան, սակայն դրանք շատ չեն: Մեկը մյուսի հետ կապված է բազմաթիվ կապերով: Տեսականորեն ներքին լավ համագործակցությունը պետք է բերի նաև արտաքին ռեսուրսներից ավելի լավ օգտվելուն, սակայն իրականում ստացվում է մի իրավիճակ, երբ իրավական և ֆինանսական խնդիրների պատճառով գիտական խոշոր ծրագրերում Հայաստանին բաժին ընկնող գումարները բավական քիչ են լինում, և մեծամասամբ դա բերում է այն արատավոր պրակտիկային, որ գործի հետ շատ քիչ առնչություն ունեցող գիտնականները և կառույցները սկսում են իրենց վերագրել անհավանական հնարավորություններ և «սևացնել»  մյուսների արածները այդ բնագավառում, դրանով ձգտելով մենաշնորհ ստանալ եկող գումարների վրա, ոչ թե արդար բաշխել դրանք: Այդ ամենը ծնում է նաև ներքին ասպարեզում միջանձնային լարված հարաբերություններ, և արդյունավետությունը մղվում է երկրորդ պլան: Ըստ Վարդանի՝ «Ավելորդ չէ նշել նաև այն, որ բոլորս էլ ձգտում ենք քիչ չարչարվել, սակայն շատ ստանալ, և ներքին համագործակցության մեջ, եթե իհարկե դրա անհրաժեշտությունը պարտադրված է լինում, յուրաքանչյուրը փորձում է իր վրա վերցնել «հեշտ» գործը, իսկ «դժվարը» թողնել մյուսներին։ Եվ այդպես էլ բազմաթիվ ծրագրեր մնում են միայն քննարկման փուլում: Ես չեմ պնդում, որ արտերկրում այս ամենը չկա, պարզապես մեզ մոտ դա սուր է արտահայտվում, քանի որ գիտական հասարակությունը բավական փոքր է և շատերը ճանաչում են մեկմեկու: Որպեսզի միջազգային համագործակցությունը և ներքին համագործակցությունը շաղկապված կերպով ավելի արդյունավետ դառնան, նախ պետք է ներքին խնդիրները լուծել, քանի որ նվազագույն աշխատավարձով աշխատող գիտնականները և աղքատ գիտական հիմնարկները դժվար թե մեծ ոգևորություն ապրեն միմյանց հետ արժեքավոր ինֆորմացիա փոխանակելուց կամ համատեղ հետազոտություններ իրականացնելուց` չնչին գումարներով»:

Ինչ վերաբերում է գիտական մրցանակներին և դրամաշնորհներին, Վարդանը ԵՊՀ-ում ուսումնառության տարիներին ստացել է ՀՕՖ-ի կրթական դրամաշնորհ, որը միանվագ վճարվող փոքր գումար է, սակայն բավական ոգևորող ազդեցություն է ունեցել: Անցյալում նրանց խումբը ստացել է 2 փոքր գիտական դրամաշնորհ, որոնցից մեկի ղեկավարը Վարդանն էր, այս տարի նույնպես խմբով հաղթել են մեկ փոքր դրամաշնորհ: Եթե մի կողմ թողնենք հաղթանակից առհասարակ ստացվող ոգևորությունը և հոգևոր բավարարվածությունը, ապա այդ դրամաշնորհները այսօր մեծագույն կարևորություն ունեն հատկապես երիտասարդ գիտնականների համար, քանի որ առանց այդ փոքր գումարների, պարզապես ծիծաղելի է մտածել, որ նրանք կարող են մնալ գիտության ասպարեզում և ապրել այն «աղքատավարձով», որը ստանում են: Էնտուզիազմով կարելի է գիտությամբ զբաղվել 3-5-10 տարի, բայց եթե չես կարողանում ընտանիք պահել, նվազագույն կենցաղային խնդիրներ լուծել, ապա թողնում ես գիտությունը, կամ առհասարակ երկիրը: Իրականում վիճակը այսքան վատ չէր լինի, և դրամաշնորհները երիտասարդության կողմից ավելի շատ կգնահատվեին՝ որպես գիտական ոլորտում ավելի մեծ նվաճումների հասնելու, կապեր ամրապնդելու, հետազոտությունները ընդարձակելու գործիք, եթե պետության կողմից տրվող գումարները ճիշտ բաշխվեին, ոչ թե բոլորին հավասար սկզբունքով, որը սպանում է շատերի աշխատելու ցանկությունը:

18 աշխատանքից 9-ը ունեն համահեղինակ կամ համահեղինակներ և մեծամասամբ վերաբերում են ներկայիս մասնագիտացմանը: Այն աշխատանքները, որոնք տպագրվել են դրամաշնորհների շրջանակներում արված հետազոտությունների արդյունքում, ընդգրկում են դրամաշնորհի մասնակիցներին և յուրաքանչյուրի մասը այդպիսի աշխատանքներում պայմանավորված է իր մասնագիտական ներդրմամբ: Համահեղինակներով աշխատանքներում Վարդանը հիմնականում զբաղվում է տեսական ընդհանրացումներով, համակարգմամբ և աշխատանքի ձևակերպմամբ, իսկ մեթոդական ապարատը և փորձարարական տվյալների վերլուծությունը կատարում են համահեղինակները: Դժվարանում է գիտական աշխատանքում իր մասնաբաժնի քանակական գնահատական տալ:

Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման հետ կապված ասում է. «Միգուցե ծիծաղելի հնչի, բայց հոգեբանորեն շատ դժվար է ֆինանսներ հատկացնել այն բանին, որը անհասկանալի է, իսկ գիտությունը ներկայիս հասարակության համար կարծես օտար լեզու լինի: Եվ ոչ միայն գիտությանը, այլև մտավոր ցանկացած գործունեությանը տրվող գումարներն են քիչ: Եթե կենցաղային տեսանկյունից նայենք հարցին, ապա գիտությունը միշտ չէ, որ արված ներդրումները վերադարձնում է, հետևաբար որոշ ուղղություններում` հատկապես տեսական բնույթի ուսումնասիրություններում, ներդրումներ կատարելը առավել քիչ ձեռնտու է: Խոսքս կհաստատի նաև այն փաստը, որ գնալով ավելանում են նորարարության ոլորտում դրամաշնորհները և պետական ֆինանսավորումը, ամենուր բարձրաձայնում են գիտության առևտրականացման անհրաժեշտության մասին և այլն: Սակայն պետք է հասկանալ, որ ամեն տեսակի գիտելիք չէ, որ կարելի է վաճառել և ամեն տեսակի հետազոտություն չէ, որ պետք է կարճաժամկետ կտրվածքով եկամուտ ապահովի: Արժեհամակարգի հետ կապված կարող եմ նաև նշել, որ, անշուշտ, ԽՍՀՄ փլուզումը կոտրեց ազգի ողնաշարը, միջակությունը ձայն բարձրացրեց և ներկայումս հարգված են մեծամասնությամբ հասարակության այն անդամները, որոնք մեծ եկամուտ ունեն, ինչը վկայում է հասարակության մեջ «ստրուկի» հոգեբանությամբ սերնդի ձևավորման մասին: Բայց, միևնույն է, նորից եմ կրկնում, գիտության մեջ էլ կա բավականաչափ ֆինասավորում, սակայն այն ռացիոնալ չի օգտագործվում և ճիշտ չի բաշխվում: Բազմաթիվ են դեպքերը, երբ գիտական հիմնարկներում սպասարկող անձնակազմը զգալիորեն ավելի շատ գումար է ստանում, քան գիտնականը»:

Տարատեսակ մրցանակների ու խրախուսական մրցանակաբաշխությունների երևույթը գնահատում է գերազանց, սակայն այստեղ նույնպես տեսնում է որոշ խնդիրներ: Նախ՝ այդ ֆոնդերը և մրցանակները այնքան էլ հայտնի չեն, այսինքն՝ կա դրանց գովազդի և մատչելիության խնդիր: Դրանք նաև զերծ չեն սուբյեկտիվությունից, ինչպես և ամեն մարդկայինը: Թերի է մնում նաև գիտության ոլորտների և բնագավառների ընդգրկվածությունը և ֆինանսավորման չափը, և դա լուծելու համար դեռ պետք է բազմաթիվ հիմնադրամներ և կազմակերպություններ ընդգրկել այս պրոցեսում: Ինչ վերաբերում է նրան, թե որքան լուրջ են դրանք փոխում իրավիճակը, ապա կարծում է, որ դեռ քիչ ժամանակ է անցել իրական գնահատման համար, սակայն չգրանցել դրական միտումը և չընդունել, որ դրանք կարևոր քայլ են գիտության վերածննդի համար, նույնպես չի կարելի:

Մրցանակաբաշխություններում կիրառվող չափորոշիչների՝ տպագրությունների քանակ, հղումների թիվ, հարցում որակական տարբերություն չի տեսնում, քանի որ երկու դեպքում էլ գնահատվում է աշխատանքի արդյունքը և կարևորությունը, սակայն երկու դեպքում էլ խիստ սահմանափակ է այն մասնագիտությունների և հիմնարկների ցանկը, որոնց ներկայացուցիչները կարող են մասնակցել մրցանակաբաշխությանը: Գաղտնիք չէ, որ այդպիսի հանդեսներում տպագրվելու համար անհրաժեշտ է, որ հիմնարկը ունենա լուրջ նյութատեխնիկական բազա` հետազոտություն կատարելու համար: Բացի այդ, շատ դեպքերում նման տպագրություն ունենալու համար անհրաժեշտ է ղեկավարի անձնական կապերի և անվան օգտագործում: Կարծում է, որ ավելի օբյեկտիվ կլիներ գնահատել մասնակիցների կատարած հետազոտությունների ընդհանուր ծավալն ու բարդությունը, ոչ թե արդյունքը, այսինքն՝ որտեղ է դա տպագրվել կամ քանի անգամ է հղում արվել այդ արդյունքին: Դրա հետ մեկտեղ ցանկացած մրցանակաբաշխություն և երիտասարդ գիտնականների պարգևատրում պետք է գնահատել որպես մեծ խրախուսանք և դրական երևույթ: Պետք է մշակել նաև գնահատման մեթոդաբանություն, որը կընդգրկի նաև արված աշխատանքի ընդհանուր ծավալը և իրականացման բարդությունը, քանի որ երբեմն տեխնիկայի կիրառմամբ կարելի է ստանալ հզոր տեսական աշխատանք, որը սակայն շատ քիչ ջանք կպահանջի գիտնականից:

Կոլաբարացիաների շրջանակներում կատարված աշխատանքների գնահատման հետ կապված՝ «Կա երկու ուղի: Կամ պարգևատրել բոլոր կողմերին, կամ բացառել նման աշխատանքները: Սակայն գիտության հետագա զարգացման և ներքին համագործակցության զարգացման տեսանկյունից շատ ավելի ճիշտ կլինի գնալ առաջին ուղով: Ընդհանրապես, գիտական աշխատանքը գնահատելիս անհնար է որևէ թվային մեթոդով օբյեկտիվ արդյունքի հասնել, այնպես որ, լինի դա h-ինդեսքը, թե մեկ այլ ընդունված ինդեքս, դա լինելու է սուբյեկտիվ: Այդ սուբյեկտիվիզմից խուսափելու համար պետք է պարգևատրել առավել խոշորամասշտաբ հետազոտություն իրականացրած կամ բացառիկ արդյունք ստացած բոլոր գիտնականներին, ինչպես նաև որոշակի ստանդարտ մշակել, որոնց հիման վրա կպարգևատրվեն այն լաբորատորիաները, որոնցում կատարվել է հետազոտությունը: Սա նշանակում է՝ կա՛մ ընդարձակել մրցանակային ֆոնդը, կա՛մ ստեղծել ռոտացիայի սկզբունքով գործող փորձագետների խումբ, որում որոշում կայացնող լինեն արտասահմանյան մասնագետները»:

Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրները առաջին հերթին համարում է սոցիալական խնդիրները, որոնց պատճառով հնարավոր չէ ամբողջ ժամանակը տրամադրել գիտական գործունեությանը կամ իրականացնել այն ծավալի հետազոտություններ, որոնք անհրաժեշտ են: Նաև նյութատեխնիկական բազայի վատ վիճակը, որը վանում է գիտությունից: Կան բյուրոկրատական և միջանձնային-մասնագիտական բազմաթիվ խնդիրներ: Բայց վերջիվերջո գլխավոր խնդիրը մնում է հե՛նց գիտնականների ցածր կենսամակարդակը:

Սոցիալական կայքերն այսօր թույլ են տալիս նույնիսկ պետական հեղաշրջումներ կատարել, այնպես որ, կարող են նաև գիտության մեջ վիճակի հեղափոխության բերել, սակայն, խնդիրների բարձրաձայնման համար Վարդանը նախընտրում է իրական հարթակները, ոչ թե վիրտուալ: Իսկ ինչ վերաբերում է գիտնականի վերաբերյալ պնդմանը, ասում է, որ ինքնանվիրումը կարևոր է ցանկացած բնագավառում, և հրաշալի կլիներ, որ բոլորը զբաղվեին միայն իրենց գործով, այդ ժամանակ գիտնականն էլ խնդիր չէր ունենա ու միայն գիտությամբ կզբաղվեր, երկիրն էլ թռիչքային զարգացում կապրեր: Սակայն, քանի դա այդպես չէ, գիտնականը պետք է շեղվի գիտությունից և այլ գործերով էլ զբաղվի: Գիտնականը, ինչպես և բոլորը, կենսաբանական էակ է, իր ֆիզիոլոգիական պահանջներով և չի կարող չմտածել այդ պահանջների բավարարման մասին: Այդ կանխակալ վերաբերմունքը դարձյալ նրանից է գալիս, որ գիտությունը հասարակության համար մնում է օտար լեզու: «Ինչո՞ւ երբեք չենք լսում, որ դատավորը դադարում է լինել դատավոր, երբ սկսում է մտածել իր գործով վաստակելու մասին կամ՝ բանկի կառավարիչը: Ասեմ ինչու. որովհետև նրանք վաստակում են այնքան, որ դրա մասին չմտածեն: Այո, բոլոր գիտնականներն էլ մի փոքր երեխա են, և միգուցե այդ պատճառով ավելի համեստ պահանջներ են ունենում, սակայն ժամանակն է արդեն վերջ տալ հասարակության աչքերում մնալ «սուրբ» կամ, ավելի ճիշտ, «անինքնասեր» և այդ ավելի համեստ պահանջները ներկայացնել՝ որպես պահանջների բացակայություն»:

Վերջին տարիներին դրական միտումներ՝ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում, տեսնում է, գտնում է, որ փոփոխություններ կան, բայց դրանք թույլ են: Ուրախալի է համարում, որ վերջապես պետությունն էլ է միացել մասնավոր հատվածին և ինչ–որ ջանքեր գործադրում՝ վիճակը շտկելու համար: «Սա դեռ սկիզբն է, և հուսով եմ՝ ջանքերը կբազմապատկվեն: Թե՛ երիտասարդ գիտնականների համար բնակարանաշինության, թե՛ դրամաշնորհների ծրագրերը կարևոր քայլեր են, որպեսզի մեղմեն գոյություն ունեցող ուղեղների արտահոսքը երկրից»:

Գիտական աշխարհում կոռուպցիոն երևույթների մասին Վարդանն ասում է. «Միամիտ կլինի մտածել, որ կոռուպցիան շրջանցել է գիտությունը: Ընդհակառակը, գիտության մեջ դրա դրսևորումները ավելի բազմազան են, սակայն մի փոքր տարբեր: Սովորաբար կոռուպցիայի տակ հասկանում են կաշառքը, իսկ գիտության մեջ դա ավելի շատ արտահայտվում է կողմնապահության կամ աշխատանքում խոչընդոտների տեսքով: Ինչ վերաբերում է երիտասարդ գիտնականների աշխատանքը «շահագործելու» խնդրին, ապա դա մի փոքր այլ կերպ է պետք մեկնաբանել: Օգուտ քաղում են երկու կողմն էլ: Շատերն այդ շահագործման փոխարեն պատրաստում են որակյալ թեկնածուական ատենախոսություններ, մի մասն էլ այդ աշխատանքի ընթացքում ձեռք է բերում բազմաթիվ անհրաժեշտ գիտելիքներ: Իսկ ղեկավարներին դա ձեռնտու է, քանի որ գործը կատարվում է, և երևում է արդյունքը: Այնպես որ, չի կարելի խոսել տուժելու մասին: Ուրիշ հարց, եթե դա շարունակվում է նաև հետագայում և դառնում է ձեռնտու միայն ղեկավարությանը, որը հազվադեպ երևույթ է, քանի որ հիմնականում բարոյական կողմը պահպանվում է, և ում «շահագործում են», նաև որոշակի առավելություններ են տալիս: Ինչ վերաբերում է համահեղինակության խնդրին, ապա այստեղ նույնպես կան առանձնահատկություններ: Որոշ հիմնարկներում և մասնագիտություններում դա նորմա է, սակայն դարձյալ չի կարելի ասել, որ կա տուժող կողմ, քանի որ կրկնեմ. շատ դեպքերում հեղինակավոր համահեղինակի առկայությունը հնարավորություն է տալիս տպագրվել հեղինակավոր ամսագրերում: Սակայն դեպքերի մեծամասնությունում այդպիսի երևույթ այժմ չկա: Քանի որ իրոք լուրջ գիտնականները զբաղվում են գիտությամբ և երիտասարդ գիտնականների հույսին չեն մնում, ոչ էլ թույլ են տալիս, որ իրենց անունը նշվի ամեն տեսակի աշխատանքների տակ: Այստեղ նաև հարց է ծագում, թե ինչու են երիտասարդները շարունակում համագործակցությունը նման ղեկավարների կամ վարիչների հետ: Նշանակում է՝ իրենք էլ ունեն իրենց շահը: Անձամբ ես նման դեպքում նախընտրում եմ հեռանալ: Սակայն ամեն ինչի հիմքը ասպիրանտական և հայցորդական ընդունելության համակարգն է: Ընդունվողների մեծ մասն ի վիճակի չէ ինքնուրույն որևէ լուրջ աշխատանք կատարել, հետևաբար, մնացած կոռուպցիոն ռիսկերը օբյեկտիվ շղթա են` կապված ընդունելության հետ»:

Կա՞ գիտական աշխարհում գենդերային խնդիր: Ըստ Վարդանի՝ որոշ չափով կա։ Վկայությունը նոբելյան մրցանակակիրների ցուցակն է: Սակայն Հայաստանում էլ խիստ խոչընդոտներ չկան իգական սեռի այն ներկայացուցիչների համար, որոնք ունեն բավարար պատրաստվածություն և կամք՝ գիտությամբ զբաղվելու համար: Խտրականությունը ավելի շատ արտահայտվում է ասպիրանտական ընդունելությունների և ղեկավար պաշտոններում նշանակումների ժամանակ, սակայն այդ ամենն այնքան էլ էական չէ, քանի որ ցանկության դեպքում միշտ էլ կան ուղիներ՝ գիտությամբ զբաղվելու համար:

Թե որտեղ է պատկերացնում իր ապագան, մասնագիտական աճը՝ Հայաստանո՞ւմ, թե՞ արտասահմանում, ասում է, որ երկարաժամկետ պլաններ չի մշակում, սակայն միանշանակ համոզված է, որ հետագա աճը պետք է պարզապես կազմակերպվի արտերկրում պարբերաբար վերապատրաստումների և արտասահմանյան փորձի հետ շփման միջոցով. կլինի դա մեծամասամբ արտերկրում, թե այստեղ, ժամանակը և հանգամանքները ցույց կտան:

Իսկ երիտասարդ գիտնականներին մաղթում է մեծ եռանդ և խոհեմություն` չկրկնելու մեծերի սխալները և չանձնավորելու գիտությունը, իսկ ընդհանրապես, գիտական հանրությանը` ուժ և ցանկություն` բռնած դժվարին ուղին պատվով շարունակելու և ծառայելու երկրի զարգացմանը։

Մանե Հակոբյան

Ալլա Ալեքսանյանը կենսաբանական գիտությունների թեկնածու է։ Աշխատում է ՀՀ ԳԱԱ Բուսաբանության ինստիտուտում՝ որպես գիտաշխատող, ինստիտուտի երիտասարդ գիտնականների խորհրդի նախագահն է։ Թեկնածուական ատենախոսության վերնագիրն է՝ «Հարավային Հայաստանի լայնատերև արիդային նոսրանտառների ֆլորան և բուսականությունը»։

–Ալլա, ի՞նչն է Ձեզ ձգում գիտության մեջ, ինչո՞ւ որոշեցիք գիտնական դառնալ։

–Սիրում եմ իմ մասնագիտությունը, իմ գիտական միջավայրն ու, առանց այս ոլորտում աշխատելու, ինձ չեմ պատկերացնում: Չնայած, երկրորդ մասնագիտություն էլ ունեմ (հասարակայնության հետ կապեր), սակայն այն էլ ձգտում եմ համատեղել ու ծառայեցնել այս ոլորտին:

-Ի՞նչ նախասիրություններ ունեք, ուրիշ ինչո՞վ եք հետաքրքրվում կյանքում։

–Նախասիրություններս շատ են ու բազմազան: Դրանք հաճախ են փոխվում տրամադրության, կյանքի տարբեր դրվագների ու ժամանակի հետ:  Նախասիրություններս ավերջ թվարկելու փոխարեն ասեմ, որ աշխատում եմ ուսումնասիրել ու տիրապետել, զբաղվել այն ամենով, ինչ ինձ հետաքրքրում է տվյալ պահին:

-Իսկ նախասիրած ասույթներ ունե՞ք, և դրանցից ո՞րն է ուղեցույց հանդիսանում Ձեր կյանքում։

–Իհարկե, ունեմ նախընտրած ասույթներ: Կնշեմ միայն դրանցից երեքը, որոնք  ավելի հաճախ եմ առիթ ունենում հիշելու, ահա՝ «Ամբոխի գերնպատակն է՝ սպանել անհատականություններին», «Եթե փոփոխություն ես ուզում ապագայում, դարձիր այդ փոփոխությունը այսօր ինքդ», նաև այս մեկը՝ «Ժամանակը միակ բանն է, որտեղ ժլատությունը գովելի է»:

-Ո՞րոնք եք համարում Ձեր կյանքի ամենաշրջադարձային պահերը, իսկ մասնագիտական կարիերայի՞։

–Հույս ունեմ, որ կյանքիս գլխավոր շրջադարձային պահերին դեռ նոր եմ հանդիպելու: Իսկ կարիերայում ամենաշրջադարձային պահը՝ այս ուղղությամբ շարունակելու որոշումն էր, որին հաջորդեցին մի շարք հաջողություններ ու առաջընթաց, ինչի արդյունքում էլ այսօր զբաղվում եմ իմ սիրելի գործով: 

–Կոնկրետ ի՞նչ գիտական խնդիրների վրա եք աշխատել և աշխատում, ի՞նչ տպագրություններ, ինչպիսի՞ հաջողություններ ունեք ընդհանրապես։

–Անցած 5 տարիների ընթացքում, աշխատելով ՀՀ ԳԱԱ Բուսաբանության ինստիտուտի երկրաբուսաբանության և բույսերի ֆիզիո-էկոլոգիայի բաժնում, զբաղվել եմ բավականին լայն սպեկտրի խնդիրների ուսումնասիրությամբ և լուծմամբ: Հատկապես կուզենայի նշել՝ Հայաստանի արիդային նոսրանտառների ֆլորայի և բուսականության բազմակողմանի ուսումնասիրությունները, ինչպես նաև, մի շարք ուսումնասիրություններ՝ կապված կլիմայի փոփոխության և դրա ազդեցությունը բուսականության և ֆլորայի վրա, տարբեր բնապահպանական և երկրաբուսաբանական այլ խնդիրներ: Տպագրած 11 հոդված  ունեմ՝ հանրապետական ու միջազգային տարբեր ամսագրերում: Մասնակցել եմ բազմաթիվ միջազգային գիտաժողովների՝ դեռևս ուսանողական տարիներից: Բոլոր աշխատանքների վերաբերյալ ստացել եմ դրական արձագանքներ ու կարծիքներ, քանի որ բոլոր այն ուղղությունները, մոտեցումներն ու մեթոդները, որոնք այսօր ընդգրկված են իմ ուսումնասիություններում, շատ արդիական են՝ ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ շատ առաջատար երկրներում: Ստացել եմ միջազգային նախագծերում ընդգրկվելու և համագործակցելու մի շարք առաջարկներ:

– Ի՞նչ միջազգային գիտական համագործակցություններում եք ընդգրկված։

–Ներկայումս մենք ակտիվ համագործակում ենք Ավստրիայի, Գերմանիայի, ԱՊՀ երկրների, Վրաստանի, Շվեդիայի, ԱՄՆ-ի ու մի շարք այլ երկրների առաջատար գիտական հաստատությունների հետ: Սակայն, գտնում եմ, որ ձեռք բերած կապերը բավարար չեն՝ թե՛ ինստիտուտի զարգացման, թե,՛ առավել ևս, երիտասարդ գիտնականների առաջընթացի համար: Իսկ զարգացման հեռանկարներն ու նախադրյալները շատ են, և, համոզված եմ, որ շուտով մեր համագործակցությունների աշխարհագրությունը զգալիորեն ընդալնվելու է:

-Իսկ ի՞նչ կասեք ներքին համագործակցության մակարդակի վերաբերյալ։

–Այսօր ներքին համագործակցության մակարդակը անհամեմատ աճել է: Դրանք նպաստում են տարբեր կազմակերպությունների ու կառույցների ակտիվ գործունեությունը: Հատկապես կուզեի նշել ՀՀ ԳԱԱ երիտասարդ գիտնականների խորհուրդը, որը, համախմբելով ՀՀ ԳԱԱ բոլոր երիտասարդ գիտականներին, հնարավորություն է ընձեռում համագործակցել, տեղակատվություն փոխանցել ու համատեղ ծրագրեր կյանքի կոչել: Օրինակ, այս տարի մայիսին ՀՀ ԳԱԱ Բուսաբանության ինստիտուտի և ՀՀ ԳԱԱ Կենդանաբանության և հիդրոէկոլոգիայի գիտական կենտրոնի   երիտասարդ գիտնականները համատեղ կազմակերպում են միջազգային գիտաժողով՝  նվիրված ՀՀ ԳԱԱ 70-ամյակին: Եվ իհարկե սա ներքին համագործակության միակ օրինակը չէ: Անշուշտ համատեղ ծրագրերով հանդես գալը և՛ օգտակար է, և՛ առավել արդյունավետ, իսկ արդյունքում ներկայացված ծրագրերն ունենում են ավելի բարձր որակ և մակարդակ:

–Ի՞նչ գիտական մրցանակներ և դրամաշնրհներ եք ստացել։

–Ուսանողական տարիներին արժանացել եմ գիտական կրթաթոշակի, սակայն, լինելով  երիտասարգ մասնագետ մի ասպարեզում (բուսաբանություն), որտեղ շնորհվող  գիտական մրցանակներն և դրամաշնորհները, ի տարբերություն գիտության այլ ճյուղերի, այնքան էլ շատ չեն, դեռևս չեմ ստացել մրցանակներ:

–Ձեր աշխատանքներում քանի՞ համահեղինակ է ընդգրկված, և որքա՞ն մասն է դրանցում Ձեր անձնական ներդրումը։

–Գիտական աշխատանքներից միայն մեկում ունեմ 4 համահեղինակ, քանի որ հոդվածը նվիրված է համատեղ կատարված աշխատանքի, մնացած աշխատանքներում միակ հեղինակը ինքս եմ, քանի որ այս աշխատանքները ներկայացնում են իմ անձնական աշխատանքի արդյունքները: 

–Ձեր կարծիքով, որո՞նք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառներն ու խորքային արմատները։

–Միանշանակ գնահատական տալը դժվար է: Կարող եմ միայն ասել, որ չնայած այսօր դժվար է հենց երիտասարդ գիտնականի համար, սակայն մեղադրանքներ ներկայացնելն ու երկրի տնտեսական իրավիճակի հետ հաշվի չնստելը ևս սխալ կլինի: Թերֆինանսավորման իրական պատճառներն ու խորքային արմատները պետք է ներկայացնի կառավարությունը, այլ ո՛չ երիտասարդ գիտնականը:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերվում տարատեսակ մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին, որոնք վերջին երկու տարվա ընթացքում սկսեցին իրականացվել։

–Միայն դրական, ինչքան շատ լինեն նմանատիպ նախաձեռնություններն, այնքան՝ ավելի լավ: Սակայն դրանք ոչ թե դեպի գիտություն ուղղորդելու նպատակ ունեն, այլ կատարված աշխատանքը գնահատելու: Հետևաբար, պետք է զարգացնել՝ գիտությունն ավելի հրապուրիչ դարձնելու, և հասարակությանը՝ գիտությամբ զբաղվելու առավելությունների ճիշտ և բավարար լուսաբանման հիմնախնդիրները լուծելու ուղղությունները:

–Մրցանակաբաշխության արդյունքներն ամփոփելիս, որպես հիմք, ընդունել միջազգային ազդեցության գործակից ունեցող կամ գիտական շտեմարաններում ինդեքսավորվող ամսագրերում տպագրությունների քանա՞կը, թե՞ հղումների թիվը։

–Կարծում եմ, շատ ավելի ճիշտ, ավելի թափանցիկ ու հաշվելի են արդյունքները, երբ հիմք են ընդունվում գիտական շտեմարաններում ինդեքսավորվող ամսագրերում տպագրությունների քանակը, այնպես որ՝ կողմ եմ ա՛յս սկզբունքին: Այն  լուրջ խթան է՝ տպագրվող աշխատանքների որակի բարձրացման համար:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերվում այն բանին, որ մրցանակաբաշխություններում կիրառվի տպագրությունների ամսագրերի նորմավորված ազդեցության գործակիցը՝ ըստ բնագավառների, այսինքն` ազդեցության գործակիցը բաժանվի տվյալ բնագավառի առավելագույն ԱԳ-ի վրա։ Տեխնիկապես, ինչպե՞ս կարելի է դա իրականացնել։

–Կարծում եմ, դա ավելի է խճճելու իրավիճակը: Այս փուլում դա ցանկալի չէ: Արդարացի չի լինի՝ նախապատվությունը տալ արդիական որևէ ճյուղ ներկայացնող երիտասարդ գիտականի և չխրախուսել մեկ որիշին՝ միայն ո՛չ այնքան արդիական ուղղություն ներկայացնելու համար: Ներկայումս Հայաստանում, առաջնահերթ, պետք է խրախուսել աշխատանքը, այլ ո՛չ ուղղությունը, և պետք է գնահատել՝ ըստ աշխատանքի ծավալի ու որակի՝ չմոռանալով ժամանակին համահունչ քայլելու պահանջը:

–Փորձարարները երբեմն բողոքում են, որ մրցանակաբաշխություններում կիրառվող չափորոշիչներն անհավասար պայմանների մեջ են դնում տեսաբաններին և փորձարարներին, ու քանի որ մեզ մոտ նյութական բազան շատ վատ վիճակում է, ապա սովորաբար շահում են տեսաբանները։ Ի՞նչ կասեք, ի՞նչ պետք է անել, որ պայմաններն ավելի ընդունելի դառնան։

–Լիովին համաձայն եմ և գտնում եմ, որ պարզապես պետք է մշակել առանձին սկզբունքներ և չափորոշիչներ՝ տեսաբաններին և փորձարարներին գնահատելու համար: Անհրաժեշտ է հավասար պայմաններ ստեղծել բոլորի համար: Հետևաբար, առավել նպատակահարմար կլինի առանձնացել մրցանակաբաշխությունները:

–Միշտ դժվարություն է առաջանում՝ կոլաբարացիաների շրջանակներում կատարված աշխատանքները գնահատելիս։ Ի՞նչ կարող եք ասել՝ գիտաչափական ինչպիսի՞ մոտեցում է պետք այս հարցում, ինչպիսի՞ չափորոշիչներ է պետք կիրառել։ Ի՞նչ կարծիքի եք՝ h-ինդեսքն այս դեպքում օգտակա՞ր է։

–Սա շատ բարդ խնդիր է: Բացի այդ,  h-ինդեքսն առավել կիրառելի է կայացած գիտնականի աշխատանքնների համար: Իսկ նման մոտեցումը, երիտասարդ գիտականների դեպքում, այնքան էլ տեղին չէ:

–Որո՞նք են այսօր Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրները, ինչպե՞ս եք տեսնում դրանց լուծման ճանապարհները։

–Գիտության առջև ծառացած խնդիրները այսօր շատ-շատ են, իսկ երիտասարդ գիտականների համար դրանք է՛լ ավելի են: Գլխավորն ու ամենաբարդը դրանցից միանշանակ գիտության թերֆինանսավորումն է և սոցիալական խթանների բացակայությունը:  Անշուշտ,  կարճ ժամանակահատվածում իրավիճակն ուղղելը գրեթե անհնար է, սակայն բարելավմանն ուղղված ծրագրերը միանաշանակ կարող են իրավիճակը փոխել: Հուսով եմ, ժամանակի ընթացքում կվերանան երիտասարդ գիտնակաների առաջ ծառացած բոլոր առկա դժվարությունները:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերվում երիտասարդ գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը ֆեյսբուքում և այլ վիրտուալ կամ իրական հարթակներում։

–Ի՞նչ խոսք, դրանք լրացուցիչ հնարավարություններ են ընձեռում՝ խնդիրների ու մտահոգությունների մասին արտահայտվելու համար, սակայն, կարծում եմ, որ սա միակ և ամենաճիշտ ճանապարհը չէ: Չնայած նման ճանապարհներով էլ բազմաթիվ խնդիրներ ստացել են իրենց լուծումը կամ գոնե ուշադրության են արժանացել: Շատ դեպքերում, հենց գիտնականները պետք է լինեն նոր գաղափարների ու նախաձեռնությունների առաջին շարքերում, իսկ երիտասարդները առավել ևս պետք է ներգրավված լինեն հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներում՝ չմոռանալով գիտության մասին:

–Տեսնո՞ւմ եք արդյոք վերջին տարիներին դրական միտումներ՝ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում։

–Միանշանակ այո, տեսնում եմ, և դա շատ գովելի է: Այսօր երիտասարդների և մասնավորապես երիտասարդ գիտնականների համար բազմաթիվ նոր հնարավորություններ են ստեղծվում: Կուզենայի հատկապես նշել ԵԳԱԾ-ը, որի շնորհիվ բազմաթիվ երիտասարդ գիտանականներ հնարավորություն ստացան մասնակցել տարբեր միջազգային գիտաժողովների, կազմակերպել գիտաժողովներ և դպրոցներ, ստանալ անհատական դրամաշնորհներ և, ի վերջո, մասնակցել մրցանակաբաշխության: Ճիշտ է, այսքանը դեռևս բավարար չէ՝ կայուն իրավիճակ ստեղծելու համար, սակայն, հուսով եմ, որ հեռու չէ այն օրը, երբ մեր երկրում էլ երիտասարդ գիտնականը հնարավորություն կունենա՝ լիարժեք զբաղվել գիտությամբ, ունենալ անհրաժեշտ ֆինանսավորում և կյանքի բավարար պայմաններ: 

–Որքա՞ն է  տարածված կոռուպցիան գիտական աշխարհում։ Արդյո՞ք Դուք ևս տուժել եք դրանից։ Շահագործո՞ւմ են արդյոք երիտասարդ գիտնականների աշխատանքը տիտղոսակիր կամ պաշտոնատար անձինք՝ գրվելով համահեղինակ աշխատանքներում, իրենց վերագրելով կատարված աշխատանքը։

–Ընդհանուր առմամբ, կարծում եմ, այնքան էլ լայն տարածում չունի: Անձամբ իմ ոլորտում ես ոչ միայն նման դեպքերի չեմ հանդիպել, այլ երբեք չեմ էլ լսել: Ինչ վերաբերում է երիտասարդ գիտնականների շահագործմանը, ինձ թվում է՝ շատ անգամ ավագ սերնդի հետ համագործակցությունն  ու շահագործումը թյուրիմացաբար խառնում են: Իսկ համատեղ աշխատանքներ կատարելը միանգամայն նորմալ է և նույնիսկ անհրաժեշտ:

–Գիտական աշխարհում գենդերային խնդիր կա՞. սեռը որևէ ազդեցություն թողնո՞ւմ է գիտական կարիերայի վրա Հայաստանում կամ արտասահմանում։

–Կարծում եմ, որ անգամ այն ոլորտներում, որտեղ աշխատանքը կանանց համար ավելի շատ դժվարություններ է ստեղծում, նման խնդիր չկա և ոչ մի տեսակ խտրականություն չի դրվում՝ ո՛չ Հայաստանում, ո՛չ արտերկրում:

–Երկարաժամկետ տեսլականով՝ Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր ապագան, մասնագիտական հետագա աճը, թե՞ արտասահմանում։

–Դժվար է այսօր խոսել երկարաժամկետ հեռանկարների մասին: Ցանկալի կլիներ, որ և՛ սոցիալական, և՛ մասնագիտական ոլորտները հնարավորություն տային՝ ապրել ու աշխատել սեփական հայրենիքում: Ես լավատես եմ ու հույս ունեմ, որ հենց այդպես էլ լինելու է մոտ ապագայում:

–Ի՞նչ կկամենայիք մաղթել երիտասարդ գիտնականներին ու ընդհանրապես գիտական հանրությանն այս տարի։

–Իմ երիտասարդ գործընկերներին առաջին հերթին մաղթում եմ լավատեսություն, համբերություն և իհարկե նոր ձեռքբերումներ: Հուսով եմ՝ այս տարում շատ ու շատ հայ գիտնականներ հնարավորություն կունենան հանրապետական ու արտասահմանյան հարթակներից բարձրաձայնել՝ նոր, արժեքավոր հայտնագործությունների ու նախաձեռնությունների մասին:

Մանե Հակոբյան

Լիլիթ Սահակյանը երկրաբանական գիտությունների թեկնածու է (2007), աշխատում է ՀՀ ԳԱԱ Երկրաբանական գիտությունների ինստիտուտում (1998), Լիթոլոգիայի լաբորատորիայի ղեկավարն է (2008):  Ներկա պահին, երեք ամիս ժամկետով, DARIUS և GDRI ծրագրերի շրջանակներում, աշխատում է Ֆրանսիայի Մոնտպելլիե 2 համալսարանում, «Լիթոսֆերայի դինամիկան» լաբորատորիայում:

Թե ինչպես է եղել, որ ընտրել է դեպի գիտություն գնալու ուղին հարցին պատասխանում է, որ կարող էր ցանկացած բանով զբաղվել, որը կապված կլիներ բնության հետ, իսկ երկրաբանական գիտությունը ավելին է, այն թույլ է տալիս՝ ինչ-որ չափով նաև բացահայտել բնությունը, Երկիր մոլորակը, նրա զարգացման պատմությունը: Այդ պատմության բացահայտման մասնակիցը դառնալու հանգամանքն է Լիլիթին ձգել և պահում գիտության մեջ: «Գիտության մեջ եմ նաև ծնողներիս աջակցության (հատկապես ֆինանսական) շնորհիվ, որի համար շատ շնորհակալ եմ»,– ասում է նա: Նախասիրությունները նույնպես կապված են բնության հետ, բնության գրկում։ «Երևի կրկնվեմ, բայց ես էլ սիրում եմ ճամփորդել, երաժշտություն լսել, ընթերցել, ֆիլմ դիտել… Լեռնամագլցման և սուզվելու փորձ նույնպես ունեմ»,– ժպիտով ասում է Լիլիթը:

Սիրած ասույթներն են՝ «Իմացությունը նման է ծովի, ով մակերևույթին ճողփում է, միշտ ավելի է աղմկում, որ իր վրա ուշադրություն դարձնեն, քան մարգարիտ որոնողը, ով առանց ավելորդ աղմուկի սուզվում է անհայտ խորքերի հատակը», ասում է, որ երկու տեսակին էլ շատ է հանդիպել։ Ապա` «Նույնիսկ արտաքնապես, մարմնապես, բավական է նայել մարդկանց քայլվածքին, շարժուձևերին, անմիջապես հասկանալու համար ա՛յն ցեղը, որտեղից նրանք գալիս են» (Կոստան Զարյան), -«Յախուշտա պարողի քայլվածքը նույնիսկ օտար երկրում կարելի է զանազանել»:

Կյանքի ամենաշրջադարձային պահերը համարում է հանդիպումներն այն մարդկանց հետ, որոնք որոշակի դեր են ունեցել իր կյանքում: Մասնագիտական կարիերայի շրջադարձային հատվածն էլ արտասահմանում հետդոկտորական աշխատանք անելու հնարավորությունն է եղել:

Լիլիթի գիտական հետաքրքրությունների շրջանակը մեծ է՝ ալկալային լամպրոֆիրներ (ապարի տեսակ), Օֆիոլիթային (պահպանված Տեթիս օվկիանոսային կեղև) գոտիների լիթոդինամիկա, երկրաքիմիա, ժամանակակից նստվածքագիտություն:  Ներկա շրջանի աշխատանքները նվիրված են Տավրիդ-Անատոլիդ Հարավ հայկական միկրոցամաքի և Եվրասիական սալի կոլիզիոն (սալերի բախում) փուլում նստվածքային, հրաբխանստվածքային և հրաբխային ապարների ուսումնասիրությանը: Իրականացվում են նաև ժամանակակից նստվածքների ուսումնասիրություններ՝ պալեոմիջավայրի պայմանների վերակառուցման նպատակով՝ փորձելով զարգացնել մոտեցումներ՝ կապված ապագա միտումների և մարտահրավերների հետ:

2012-ին բարձր գնահատականի է արժանացել Միլանում, DARIUS աշխատանքային գիտաժողովում ներկայացված, Իրանի Իսլամական Հանրապետությունում իրականացված աշխատանքների արդյունքները (Փոքր կովկասից դեպի Հյուսիս-արևմտյան Իրանի լեռնաշղթաները. կառուցվածքը, տեկտոնիկան և երկրադինամիկական զարգացումը վերնագրով): Այս աշխատանքն իրականցվել է բազմազգ խմբի կողմից, աշխատանքները կոորդինացվել են հայկական կողմից: Մոնտպելլիե 2 համալսարանում իրականացվում են այդ դաշտային աշխատանքների ընթացքում վերցված նմուշների երկրաքիմիական անալիզները (նաև իզոտոպային՝ Sr, Pb, Nd, Hf), ցիրկոն, մոնազիտ միներալների վրա U-Pb, U-Th լազերային քայքայման (LA-ICP-MS) մեթոդով հասակագրումը, երկրադինամիկ պատմության վերծանման համար:

Ստացել է Ֆրանսիական կառավարության թոշակ (BGF), հետդոկտորական (Postdoc) աշխատանք իրականացնելու համար: ECO-NET, MEBE, GDRI, DARIUS ծրագրերի շրջանակներում համագործակցել և համագործակցում է Փարիզ VI, Լիլլ 1, Նից-Սոֆիա Անտիպոլիս, Մոնտպելլիե 2 համալսարանների, Հոլանդիայի Ուտրեխտի համալսարանի, Իրանի Երկրաբանական ծառայության (GSI), Գեմանիայի Դրեզդենի Տեխնոլոգիական համալսարանի, Աշխարհագրության ինստիտուտի հետ: «Կոլեգաների համար շատ հետաքրքիր է տարածաշրջանի երկրաբանությունը, մեզ համար՝ հատկապես այդ ուսումնասիրությունների մի մասի իրականացումը՝ նրանց ժամանակակից լաբորատորիաներում: Արդյունավետությունը և օգտակարությունը փոխադարձ է, կարծում եմ, դրանց զարգացումը՝ հեռանկարային: Այս ծրագրերը հիմնականում հնարավորություն են տալիս՝ իրականացնել դաշտային և լաբորատոր աշխատանքներ»:

Ներքին համագործակցությունների հետ կապված, գտնում է, որ համագործակցություններ այլ լաբորատորիաների հետ հնարավորին չափով իրականացվում է,  սակայն մասնագետների սակավությունը, առաջինը լինելու ամբիցիան, միայնակ աշխատելու սովորությունը խանգարում են՝ մեծ ծրագրեր իրականացնելուն: Այս առումով հոդվածներում առաջին հեղինակներին մեծ տեղ տալը (իհարկե կախված բնագավառից) հնարավոր է, որ բերի ավելի փոքր խմբերի ձևավորման, որոնք, իհարկե, մեծ գործեր իրականացնել չեն կարող: Ի տարբերություն Հայաստանի, արտասահմանում մասնագետները շահագրգռված են՝ տարբեր համալսարաններում իրենց աշխատանքը ներկայացնելու մեջ, հնարավոր համագործակցություն գտնելու, առողջ քննարկման և հարցերի արդյունքում նոր բան հայտնաբերելու ակնկալիքով:

–Լիլիթ, Ձեր աշխատանքներում քանի՞ համահեղինակ է ընդգրկված, և որքա՞ն մասն է դրանցում Ձեր անձնական ներդրումը։

–Հիմնական աշխատանքները խմբով են արված, ինչն անխուսափելի է մեր ասպարեզում, համահեղինակ եմ մեկ մենագրության, 18 հոդվածների, ևս 4–ը պատրաստվում են հրատարակման: Որակական և քանակական գնահատական տալ չեմ կարող, երբեմն նույնիսկ դժվար է լինում որոշել, թե հեղինակներից ում աշխատանքն էր ավելի կարևոր:

-Որո՞նք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառներն ու խորքային արմատները։

–Ցավոք, այսօր հասարակության մեծ մասը արժևորում է ֆինանսական կարողությունը և ոչ թե իմացության մակարդակը, ավելին, բոլորը գիտեն գիտնականի աշխատավարձի չափը, բայց ո՛չ բոլորը՝ թե ինչով է զբաղված նա: Անկախության սկզբնական փուլում պատերազմը, աշխարհից կտրված լինելը, գիտության լեզվին չտիրապետելը և էլի մի շարք գործոններ բերեցին գիտության հետընթացին, բարեբախտաբար այսօր հակառակ պրոցեսը նկատվում է:

-Ըստ Ձեզ, ի՞նչ պետք է անել՝ վիճակը շտկելու համար։

–Վիճակը բարելավելու համար պետք է մշակել մասնագետների որակավորման հստակ համակարգ՝ զանազանելու համար աշխատողին չաշխատողից: Արդար չի աշխատավարձերի հավասարությունը կամ անհասկանալի անհավասարությունը: Ակադեմիական համակարգը, նաև համալսարանը պետք է ազատվեն ցմահ գիտաշխատող, դասախոս պահելու իրենց պարտականությունից: Եթե այսօր այդ կորուստը չունենանք, վաղվա կորուստը ավելի մեծ է լինելու:

–Ի՞նչ կասեք վերջին երկու տարվա ընթացքում իրականացվող մրցանակների ու խրախուսական մրցանակաբաշխությունների վերաբերյալ։ Արդյո՞ք դրանք բավականաչափ փոխում են իրավիճակը։

–Նմանատիպ մրցանակաբաշխությունները խրախուսելու համար են, մեր դեպքում կարելի է համարել օգնություն: Դրանց չեմ մասնակցել, քանի որ կա տարիքային խտրականություն, ավելին՝ չեմ կարծում, որ շատ բան հնարավոր է փոխել այդկերպ: Դրանք կարող են միայն ժամանակավոր չհիասթափվելու, գնահատված լինելու ազդեցություն ունենալ: Դրամաշնորհ պետք է տալ որոշակի աշխատանք կատարելու համար (հաշվի առնելով արդեն արվածը) և ոչ թե, «ցույց տուր աշխատանքդ, որ օգնություն տամ»: Մրցանակ կարելի է տալ նրան, ով կառաջարկի գիտաշխատողի որակավորման լավ մշակված ծրագիր (կարծեմ նմանատիպ առաջարկներ կան): Համաձայն որակավորման արդյունքների էլ պետք է սահմանվի նորմալ աշխատավարձ և ոչ թե օգնություն, ոչ թե մինչև 35 տարեկաններին, այլ բոլորին:

–Ձեր կարծիքով, ո՞ր չափանիշն է ավելի լավ արտացոլում «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում» մրցանակի անվանակարգը։ Ի՞նչ չափանիշներով արժե անցկացնել այս մրցույթը։

–Գիտաշխատողի «արտադրանքը» հոդվածն է։ Դրանց քանակը, ամսագրերի ազդեցության գործակիցը, հղումների թիվը միասին արտացոլում են կարևորությունը՝ բացառությամբ այն դեպքերի, որոնք ունեն տեղական կարևորություն: Վերջիններս հնարավոր է՝ հղումների թիվ չունենան, տպագրված լինեն ցածր ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում, բայց լինեն շատ արժեքավոր Հայաստանի համար: Պետք է բոլորը հանգամանքները հաշվի առնվեն (տեսական, փորձարարական), այդ թվում նաև՝ բնագավառը: Եթե ֆիզիկան բոլոր ազգերի համար ֆիզիկա է, նույնը չի կարելի ասել, օրինակ, պատմության կամ լեզվի վերաբերյալ:

–Գիտաչափական ինչպիսի՞ մոտեցումներ  է պետք կիրառել աշխատանքներում տվյալ հեղինակի ներդրումը գնահատելիս։

–Գերմանական դպրոցը ունեցել է հետաքրքիր ավանդույթ, որտեղ ղեկավարը հեղինակների շարքում ամենավերջում է դրվել, այսինքն, նա է կազմակերպել, ուղղություն, խորհուրդներ տվել, իսկ սկզբում, բնականաբար, կատարողներն են: Դե որոշեք՝ ով էր ավելի կարևոր:

–Որո՞նք են հայաստանյան երիտասարդ գիտնականի առջև ծառացած հիմնական խնդիրները։  

–Այսօր երիտասարդները շատ ավելի մեծ հնարավորություններ ունեն տեղաշարժվելու. բոլոր ասպարեզների համար էլ բազմաթիվ կրթաթոշակներ, համագործակցություններ կան: Մեծ խնդիր ունի պետական համակարգը, խնդիր ունենք մենք բոլորս՝ «գիտելիքահեն երկիր ունենալու :)», այս երիտասարդներին չկորցնելու խնդիր:

–Եվ ո՞րն է դրանց լուծման ճանապարհը։

–Լուծման ճանապարհներից մեկը առաջին հերթին պետության ղեկավարների վերաբերմունքի վերանայումն է՝ գիտաշխատողի հանդեպ: Շատ կարևոր է նաև ոլորտում բարեփոխումների իրականացումը:

–Արդյո՞ք իսկական գիտնականը միայն նա չէ, որ զբաղվում է գիտությամբ՝ առանց հողեղեն-նյութական բաներին ուշադրություն դարձնելու, առանց բարձրաձայնելու իր խնդիրներից, արդյո՞ք գիտնականը չի դադարում գիտնական լինել այն պահից, երբ սկսում է մտածել իր գործով վաստակելու մասին։

–Բոլորն էլ, ի վերջո, աշխատում են՝ լավ ապրելու համար, նույնը վերաբերվում է նաև գիտաշխատողին։ Շատ ավելի լավ կլիներ, որ նա զերծ լիներ նմանատիպ հարցերով զբաղվելուց, նույնիսկ իր հոդվածների ազդեցության գործակիցները հաշվելուց: Գիտնականը կարող է աշխատել՝ առանց հողեղեն-նյութական բաների վրա ուշադրություն դարձնելու, միգուցե ավելի լավ, ու դրանից ստանալ ո՛չ պակաս հաճույք, բայց չեմ կարծում, որ ցանկալի վիճակում կհայտնվեն նրա երեխանները, ընտանիքը, հասարակությունն էլ լավ աչքով կնայի:

–Տեսնո՞ւմ եք արդյոք վերջին տարիներին դրական միտումներ՝ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում։

–Լուրջ բարեփոխումներ չեմ տեսնում, միայն փոքրիկ բարեգործություններ: Սակայն, պետք է նշեմ, որ ԳՊԿ–ի կողմից վերջերս հայտարարված թեմատիկ ֆինանսավորման պայմաններում դրական փոփոխություններ կային, տեսնենք՝ գնահատման մակարդակը ինչպիսին կլինի:

–Որքա՞ն է կոռուպցիան տարածված գիտական աշխարհում։

–Կարծում եմ, հովանավորյալներ դեռ կան, իսկ կոռուպցիան ամենափոքր չարիքն է գիտության ասպարեզում։ Այն հավանաբար ավելի տարածված է կրթական համակարգում, որը շատ ավելի տագնապալի է: Այն մարդկանց, որոնք իրենց կոչումները գնել են, շատ հեշտ կլինի բացահայտել՝ լավ որակավորման համակարգ ունենալու արդյունքում: Ցավոք, Հայաստանում նույնպես ո՛չ ազնիվ գիտաշխատողներ կան: Բարեբախտաբար, բնության հետ գործ ունեցողները, եթե ազնիվ էլ չեն, սովորաբար ազնվանում են:

–Ինչքա՞ն ժամանակ եք աշխատել արտասահմանում, որտե՞ղ։ Ի՞նչ հիմնական տարբերություններ կթվարկեք Հայաստանում և դրսում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հարցում։

–Աշխատել եմ՝ Փարիզի Պիեռ և Մարի Կյուրի 6 համալսարանում (2 ամիս), Նից Սոֆիա Անտիպոլիս համալսարանում (3 ամիս) և Մոնտպելլիե 2 համալսարանում (8 ամիս): Պայմանների տարբերությունները արդեն բազմիցս նշվել է: Անհամեմատելի են. բազմաթիվ գիտաժողովներ, հետաքրքիր հանդիպումներ, քննարկումներ: Ժամանակակից լաբորատորիաների, նյութերի առկայությունը, այլ աշխատանքների հասանելիությունը և հատկապես հասարակության հարգանքը, երբ իմանում են, որ դու գիտաշխատող ես:

–Գիտական աշխարհում գենդերային խնդիր կա՞, սեռը որևէ ազդեցություն թողնո՞ւմ է գիտական կարիերայի վրա։

–Նախկինում սեռային խնդիր կար՝ հատկապես ասպիրանտուրա ընդունվելու հետ կապված: Հիմա ավելի շատ են իգական սեռի ներկայացուցիչները, տղաների համար գիտության ասպարեզը շատ անհեռանկարային է՝ բացառությամբ շնորհիվ գիտելիքների՝ բանակից ազատվելու հանգամանքը:

–Ի՞նչ կասեք հետթեկնածուական կարգավիճակի(PostDoc) համակարգի վերաբերյալ. արդյո՞ք մասնագիտական աճի հեռանկարների տեսակետից պետք չէ  արագորեն ներդնել այդ համակարգը Հայաստանում։

–Որոշակի ձևով պետք է գնահատվի արդեն հետդոկտորական աշխատանք արած թեկնածուն (որակավորման համակարգում): Հայաստանում դրա կիրառումը ցանկալի է, լավ կլիներ մրցույթներ լինեին նաև այս ձևակարգով՝ հետդոկտորական աշխատանք անելու համար, տարիքային շեմը բարձրացնելով մինչև 40-45, այսպիսով ընդգրկելով նաև այս սերնդին, որը շատ քիչ տոկոս է կազմում:

–Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր ապագան, մասնագիտական հետագա աճը,  թե՞ արտասահմանում։

–Ցանկացած հայ գիտակից մարդ (իսկ գիտաշխատողը դրա վառ ներկայացուցիչն է) շատ ծանր է տանում Հայրենիքից հեռու լինելը՝ ինչքան էլ պայմանները լավ լինեն: Չեմ պատկերացնում իմ աշխատանքը՝ առանց արտասահմանյան լաբորատորիաներում արված հետազոտությունների, նմանատիպ սարքավորումներ ունենալն առայժմ երազանք է:

–Ի՞նչ կմաղթեք երիտասարդ գիտնականներին ու, ընդհանրապես, գիտական հանրությանն այս տարի։

Կցանկանայի, որ ոչ միայն գիտական հանրության, այլ ընդհանրապես Հայ հանրության մակարդակը ավելի բարձր լիներ, որ յուրաքանչյուրն իր աշխատանքը աներ ազնիվ և առավելագույնս: Հուսանք, որ շուտով Հայաստանում գիտաշխատող լինելը հպարտություն կլինի:

Մանե Հակոբյան

Յուլիա Անտոնյանն աշխատում է Երևանի պետական համալսարանի Պատմության ֆակուլտետի Մշակութաբանության ամբիոնում, դասավանդում է մշակութային մարդաբանության (cultural anthropology) հետ կապված մի շարք առարկաներ: Իրեն համարում է մշակութային մարդաբան, թեև այդ գիտության անվանումը սովորաբար հայտնի չէ լայն ընթերցողին: Այնպես որ, ստիպված է հաճախ ներկայանալ՝ կա՛մ որպես մշակութաբան, կա՛մ որպես ազգագրագետ:

 – Յուլիա, Ձեր աշխատանքներում քանի՞ համահեղինակ է ընդգրկված, և որքա՞ն մասն է դրանցում Ձեր անձնական ներդրումը։

–Ընդամենը մեկ համահեղինակած հոդված ունեմ, որը պիտի 2013 թ. մարտին լույս տեսնի՝ նեո-հեթանոսությանը նվիրված եվրոպական մի ժողովածուում: Գրել ենք միասին լեհ գիտնական Կոնրադ Շեկերսկու հետ՝ ամեն մեկս ներդնելով իր սեփական նյութերն ու երկուսով քննարկելով տեսական հարցերը: Դա համահեղինակության այն միակ ձևն է, որը ես ընդունում եմ:

–Ձեր կարծիքով, ո՞ր չափանիշն է ավելի լավ արտացոլում ՀԵՀ Հայկյան մրցանակի  «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում» անվանակարգը՝ տպագրությունների քանա՞կը, հղումների թի՞վը…

–Ես կարող եմ կարծիք հայտնել ընդհանրապես «գիտական նվաճում» հասկացության վերաբերյալ: Միջազգային ազդեցության գործակից ունեցող հանդեսներում տպագրվելն, իհարկե, վիճարկվող, բայց այսօր միակ, քիչ թե շատ գնահատման ենթարկվող չափանիշն է: Պարզապես, այստեղ պետք է տարբերակել՝ ճշգրիտ, բնական, հումանիտար և սոցիալական գիտությունների ոլորտները: Եթե առաջին երկուսի դեպքում դա միանշանակ միակ օբյեկտիվ գործոնն է, ապա վերջին երկուսի դեպքում այլ խնդիրներ են առաջանում, օրինակ՝ լեզվի: Մայրենիի նման անգլերեն գրել կարող են միայն նրանք, ովքեր երկար ժամանակ ապրել, աշխատել կամ սովորել են արտասահմանում: Որակյալ թարգմանության կամ անգամ խմբագրման համար հարկավոր են բավական մեծ գումարներ: Իսկ սոցիալական և հումանիտար ոլորտներում լեզուն գիտության կարևորագույն գործիքներից մեկն է, շատ ավելի կարևոր և ազդեցիկ, քան ճշգրիտ գիտություններում: Ծավալի խնդիր էլ կա: Ֆիզիկայի կամ կենսաբանության գծով գրված հոդվածի միջին ծավալը 5-7 էջ է, որից կեսը բանաձևեր ու գծագրեր են, պատմությունից կամ սոցիոլոգիայից` 15-20 էջ՝ միայն տեքստ: Պատկերացրեք խմբագրման համար ծախսած միջոցների տարբերությունը: Մյուս խնդիրը մեր հետազոտվող թեմաներն են, որոնք շատ հանդեսների համար պարզապես հետաքրքիր չեն, քանի որ չափազանց տեղայնացված են, նեղ լոկալ խնդիրներ քննարկող: Մենք շատ անգամ գիտության զարգացման ու գիտելիքի ձևավորման տարբեր ուղիների վրա ենք: Այն, ինչ Հայաստանի համար նորարարական է, արևմուտքի և անգամ Ռուսաստանի համար` երեկվա օրն է: Օրինակ, Հայաստանի խորհրդային շրջանը գրեթե ուսումնսիրված չէ ու  հայկական գիտական հանրության համար մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում, բայց քանի որ սովետագիտությունը արևմտքում ու Ռուսաստանում շատ հեռու է գնացել, այդ թեմայով հոդվածներ անխուսափելիորեն կրկնելու և վերարտադրելու են արդեն հնչեցրած տեսական դրույթներ, անգամ նյութի տեսակետից մենք շատ օրիգինալ աշխատանք հազիվ թե ներկայացնենք: Բայց այդ գործը պիտի արվի առաջին հերթին մեզ համար՝ առանց հաշվի առնելու, թե դա արևմուտքում որևէ մեկին հետաքրքրո՞ւմ է, թե՞ ոչ: Այնպես որ, չափանիշները պետք է տարբեր լինեն ու անպայման հաշվի առնեն թե՛ տեղական, թե՛  միջազգային գիտության կարիքներն ու պահանջները: Հոդվածը կարող է մերժվի արևմտյան հանդեսում, բայց մեծ արժեք ներկայացնի հայկական գիտության համար: Ցավալի է պարզապես այն, որ Հայաստանում իրականում շատ քիչ գիտնական կա, որոնք կարող են օբյեկտիվորեն դատել աշխատության իրական մակարդակի մասին: Հենց դա է պատճառը, որ մենք անընդհատ գալիս հանգում ենք չափանիշների խնդրին, քանի որ մեր գիտական հանրությունը միատեսակ չէ, մենք բոլորս տարբեր պատկերացում ունենք, թե ինչ է գիտությունը:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերվում տարատեսակ մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին, որոնք վերջին երկու տարվա ընթացքում սկսեցին իրականացվել պետական կառույցների («Ակադեմիա» մրցանակ), հասարարակական (ՀԵՀ-ի «Հայկյան» մրցանակ և Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի մրցանակներ ), մասնավոր հիմնադրամների («Ազդեցության գործակցի» — Ծառուկյան հիմնադրամ և «Հղումների քանակի» — «Տաշիր» հիմնադրամ) անցկացմանը։ Արդյո՞ք դրանք բավականչափ փոխում իրավիճակը։

–Անտարբեր եմ դրանց նկատմամբ, երբեք չեմ դիմել, չեմ էլ պատրաստվում: Միանվագ «օգնությունը» ոչ մի հարց չի լուծում, հակառակը, բարդացնում է խնդիրը, ու մի տեսակ նվաստատցուցիչ է փող ստանալը օլիգարխներ Ծառուկյանի կամ Կարապետյանի ձեռքից: Օլիգարխը կարող է դրամ նվիրաբերել որևէ գիտական ֆոնդի կամ, իր կարծիքով, կարևոր որևէ հետազոտական թեմայի, բայց նա չպիտի խառնվի  որոշումների ընդունման գործընթացին, պայմաններ թելադրի կամ, առավելևս, իր անունով փողը տա:  Չեմ հասկանում ու չեմ կիսում մեր երիտասարդ գիտնականների հրճվանքն այդ մրցանակների առթիվ:

–Կարո՞ղ եք թվարկել Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրները, ինչպե՞ս եք տեսնում դրանց լուծման ճանապարհները։

–Ամենամեծ խնդիրն է սերունդների միջև ահավոր մեծ ճեղքվածքը, ինչը արժեզրկում է գիտական և ուսումնական գործընթացը, ոչ մի կերպ չի ապահովում ժառանգականությունը: Համենայնդեպս, սոցիալական և հումանիտար գիտություններում շատ տխուր է վիճակը: Ուսանողներն ու երիտասարդ գիտկանաններն ստիպված են՝ կա՛մ ինքնակրթությամբ զբաղվել, կա՛մ գիտելիք փնտրել արտասահմանում: Գիտական ղեկավարները, լավագույն դեպքում, իրենց ղեկավարածների նման անտեղյակ են ժամանակակից գիտությունից, վատագույն դեպքում՝ նրանցից ավելի անտեղյակ` չնայած կոչումներին, պաշտոններին ու հրատարակած մենագրություններին: Երբ երիտասարդ գիտնականը սկսվում է զբաղվել ինչ–որ թեմայով, հաճախակի չի գտնվում որևէ մեկը, որը կարողանար տեղեկացնել, թե այդ թեմայով աշխարհում ինչ հետազոտություններ են արված, ինչ տեսությունների հիման վրա կարելի է իրականացնել վերլուծությունը: Ավագ սերունդը կառչում է իր պաշտոններից ու հնացած գիտական ստանդարտներից և ոչ մի կերպ չի ուզում հասկանալ, որ աշխարհը փոխվել է, ու այսօր ամեն ինչ այլ է:  Լուծման ճանապարհը` գիտության ղեկավարումը փոխանցել շատ խիստ մրցույթով ընտրված երիտասարդների ձեռքերը: Թող նրանք անփորձ համարվեն, թող ղեկավարել չգիտենան, թող լիքը սխալներ անեն, բայց դա միակ ճանապարհն է: Ու ես կգերադասեի, որ նրանց առնվազն կեսը կանայք լինեին:

Ֆինանսական հարցերը: Աշխատավարձն իրոք ծիծաղելի է, հատկապես գիտական ինստիտուտների աշխատողների: Նվազագույն աշխատավարձը պետք է լինի գոնե 150,000 դրամ: Ֆինանսական հարցերը կարելի լուծել` խիստ կրճատելով գիտական անձնակազմը` հեռացնելով բոլոր գիտության հետ կապ չունեցող «գիտնականներին»: Ի դեպ, հիմա շատ են ընդունում երիտասարդների, բայց առանց հաշվի առնելու նրանց իրական արժեքը (ծանոթով, պատահականությամբ) ու վերարտադրվում է չաշխատող «գիտնականների» սովետական համակարգը: Բացի աշխատավարձից ու տեխնիկական ծախսերից, ամեն մի գիտնական պիտի ունենա ճանապարհածասերի իր սեփական լիմիտը,  որը հնարավորություն կտա մեկնել  գիտաժողովների ու սեմինարների: Լիմիտը պետք է սկսվի ոչ շատ մեծ գումարից (քանի որ սկսնակների համար ավելի շատ ճամապարհորդական դրամաշնորհներ են հասու) և ավելանա՝ գիտնականի միջազգային կշռի ու հեղինակության աճին զուգահեռ: Ամոթ է, երբ համբավ ունեցող գիտնականին հրավիրում են որևէ տեղ գիտաժողովի, իսկ նա չի գնում ֆինանսավորման բացակայության պատճառով:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերվում երիտասարդ գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը վիրտուալ կամ իրական հարթակներում։ Արդյո՞ք գիտնականի միակ գործը չպետք է լինի բացառապես գիտությամբ զբաղվելը։ Ու նա չի՞ դադարում գիտնական լինել այն պահից, երբ սկսում է մտածել իր գործով վաստակելու մասին։

–Իսկական գիտնականը միշտ էլ գիտնական է մնում, բայց հիմա իրավիճակը այնպիսին է, որ առանց փողի դժվար է լուրջ գիտնականի մակարդակն ու համբավը պահպանել: Գիտնական լինելը ենթադրում է լաբորատոր կամ դաշտային աշխատանքի անցկացման, գիտաժողովների մասնակցելու, գրքեր գնելու, աշխարհի լավագույն գրադարաններում աշխատելու, համապատասխան թվային տեխնիկա ունենալու հնարավորությունների առկայությունը, դրա հետ մեկտեղ գիտնականն ուզում է նաև ընտանիք կազմել, երեխաներին մեծացնել, դա էլ է միջոցներ պահանջում: Գիտնական լինելը թանկ հաճույք է, մի խոսքով: Այդ հաճույքը (իսկ գիտությունն իրո՛ք հաճույք է) պիտի հասանելի լինի, բայց միայն արժանի մարդկանց: Պետությունը պիտի պատրաստ լինի՝ ապահովելու այդ հնարավորությունները, բայց նաև՝ դիմացն արդյունք պահանջելով: Թող գիտությունը լինի խիստ մրցակցային: Դիցուք, պետությունը կարող է պատշաճ մակարդակ ապահովել 1000-ի փոխարեն միայն 200 մարդու, ուրեմն թող այդ 200-ն ընտրվեն ամենախիստ ձևով ու աշխատեն:

–Որո՞նք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառներն ու խորքային արմատները։

–Գիտությունը Հայաստանում ընդհանրապես չի ֆինանսավորվում: Դա նախկին հսկայական ու այն գլխից ոչ էֆեկտիվ համակարգի ուրվականն է, որը միայն ձև է թափում, որ գիտության հետ կապ ունի: Գիտությունը Հայաստանում արվում է դրամաշնորհների, ակադեմիայի կառույցից և շատ անգամ երկրից դուրս գտվող հետազոտական կազմակերպությունների կամ անհատ էնտուզիաստների հաշվին և շնորհիվ: Խնդիրը հենց դա է. գիտական համակարգը մնացել է՝ որպես ժառանգություն մի երկրից, որն ուներ ամբողջովին ուրիշ կառուցվածք, հնարավորություններ, նպատակներ, միջոցներ ու լծակներ: Հայաստանն ու այդ համակարգը իրար չեն սազում, իրար հետ գտնվում են հակասության մեջ: Այդ համակարգի միակ առավելությունն այն է, որ այն կարողանում է վերարտադրվել ու գոյատևել շատ քիչ միջոցների հաշվին՝ առանց ջանք թափելու, ու անգամ այդ սուղ միջոցներն ուտելու հնարավորություն ընձեռել պետական այրերին և այդ համակարգի կատարում գտնվող անձանց: Ու այդ պայմաններում գիտության բարձրագույն կառույցները շահագռգրված չեն՝ որևէ բան փոխելու, ոչ էլ ֆինանավորումն ավելացնելու, քանի որ ստիպված կլինեն աշխատել, ինչ–որ բան փոխել, իսկ աշխատել արդեն չեն ուզում ու չեն կարող, դա նրանց պետք չէ: Դուք լսե՞լ եք, որ Ակադեմիայի նախագահության անդամները երբևիցե ֆինանսավորման հարց բարձրացնեն: Ես չեմ լսել: Իրենց աշխարհում նման կարիք չկա:

Ներկայիս Հայաստանը չունի գիտության իր տեսլականը, չունի գիտության զարգացման ռազմավարություն ու, ինչն ամենատխուրն է, չունի գիտնականների միասնական կարծիք, թե ինչը պետք է փոխվի և ինչպես: Դա էլ է արդյունք մեր գիտական «էլիտայի» անգործության: Նրանց այդ ամենը հեչ պետք չէ: Հանգիստ ուզում են ապրեն, իրենց փողը ստանան ու մեռնեն՝ իրենց երևակայական փառքի ու պատվի մեջ:

–Որքա՞ն է կոռուպցիան տարածված գիտական աշխարհում։ Արդյո՞ք Դուք ևս տուժել եք դրանից։

–Կոռուպցիան մենք հասկանում ենք՝ որպես բացահայտ կաշառակերություն, բայց չէ՞ որ ուրիշ ձևեր էլ կան: Ես հետաքրքրության համար ամեն օր ստանում եմ careercenter.am կայքի հայտարարությունները ու երբեք չեմ տեսել, որ հայտարարվի գիտաշխատողի կամ դասախոսի գոնե մեկ թափուր տեղի մասին: Բայց, միևնույն ժամանակ, ակադեմիական ինստիտուտներում, համալսարանում, գիտական հաստատություններում շարունակում են մարդկանց գործի ընդունել: Ինչպե՞ս են ընտրում թեկնածուներին: Ու՞մ և ի՞նչ որակների համար են ընդունում: Դրանք հարցեր են, որոնց պատասխանները ես կուզենայի ստանալ: Երիտասարդ գիտնականների շահագործման դեպքերը, կարծում եմ, գնալով քչանում են, բայց պատճառը համակարգի դեմոկրատացումը չէ, այլ այն, որ լաբորատորիաների վարիչները երիտասարդ գիտանակններին աշխատեցնելու լծակներն այլևս չունեն` ոչ փող կա, ոչ հեղինակություն ու ազդեցություն:

–Տեսնո՞ւմ եք արդյոք վերջին տարիներին դրական միտումներ՝ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման։

–Ոչ, չեմ տեսնում: Այն, ինչ արվում է, լոկ պրոֆանացիա է: Իրականում իրավիճակը մնում է ծայրահեղ վատ: Գիտության որակն ու երիտասարդների հնարավորությունները բարձրացնելու ուղղությամբ արվող նախաձեռնություններն ու միջոցառումները հիմնականում դիպվածային են, առանձին էնտուզիաստների ակտիվության արդյունք, պետական մոտեցում՝ ինչպես որ չի եղել, այդպես էլ չկա:

– Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր ապագան, մասնագիտական հետագա աճը, թե՞ արտասահմանում։

–Միանշանակ՝ Հայաստանում: Պատճառները պարզ են. առաջին՝ ուզում եմ ապրել իմ տանը, իմ երկրում, իմ ծնողների, հարազատների ու ընկերների հետ: Երկրորդ՝ իմ գործը իմաստավորված եմ տեսնում միայն այստեղ, համ էլ լիքը գործ կա անելու, մինչև կյանքիս վերջը չի սպառվի:

Մանե Հակոբյան

Պավել Մուժիկյանը ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների թեկնածու է, աշխատում է ՀՀ ԳԱԱ Ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտի (ՖՀԻ) Պինդմարմնային լազերների ֆիզիկայի և սպեկտրասկոպիայի լաբորատորիայում` որպես կրտսեր գիտաշխատող: Զբաղվում է փորձարարական ֆիզիկայով:

Հետազոտվող խնդիրներից նշում է հազվագյուտ հողերի իոններով լեգիրված իտրիում ալյումինային նռնաքարերի (պինդմարմնային բյուրեղներ են) ինֆրակարմիր տիրույթում մարդու աչքի համար անվնաս ճառագայթման (1.5 միկրոմետր ալիքի երկարության) ստացման համար օպտիմալ պայմանների հետազոտությունները, որոնք ենթադրում են այդ բյուրեղների սպեկտրալ, կինետիկ, ինչպես նաև ջերմաստիճանային հետազոտություններ: Կարողացել են ստանալ այդ ալիքի վրա ելքային ինտենսիվության մինչև մեկ կարգ (10 անգամ) ուժեղացում, ինչը վկայում է, որ հետազոտությունները ճիշտ ուղղությամբ են տարվում: Իր այլ հաջողություններից նշում է 2011 թ. ամռանը թեկնածուական ատենախոսության պաշտպանությունը, նաև՝ դրամաշնորհները` NFSAT_2009_ECSP-09-57 (միայնակ), ANSEF_2011_OPT‐2565 (խմբի անդամ), ANSEF_2012_OPT‐2917 (խմբի ղեկավար, ամենաերիտասարդը այդ տարվա ANSEF-ի շնորհառուների մեջ):

Ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտի Լազերային Ֆիզիկա 2010 միջազգային գիտաժողովում նրա բանավոր զեկույցն արժանացել է «Լավագույն երիտասարդական զեկույց» մրցանակի, իսկ օրերս, փետրվարի 2-ից 7-ը, մասնակցում էր SPIE Photonics West 2013 գիտաժողովին (Սան Ֆրանցիսկո, ԱՄՆ), որտեղ կրկին ուներ բանավոր զեկույց. «Պետք է նշեմ, որ այս ուղևորությունը հնարավոր դարձավ «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» և ՀՀ ԳԱԱ համաֆինանսավորման շնորհիվ: Շնորհակալ եմ»: Կարևոր է համարում, որ դրամաշնորհներն ու աջակցությունները, չնայած իրենց սահմանափակ բյուջեին, հնարավորություն են ընձեռում երիտասարդ գիտնականին՝ իրականացնել պլանավորված հետազորությունները (հատկապես ասպիրանտների դեպքում) բարձր մակարդակով, որոնք այլ դեպքում ուղղակի կարող է և չիրականանային:

Այն հարցին, թե որքան է տարածված կոռուպցիան գիտական աշխարհում և արդյո՞ք տուժել է ինքը դրանից` պատասխանում է, որ չի հիշում նման դեպք՝ իր հետ կապված, բայց նաև չի բացառում գոյությունը:

– Պավել, քանի՞ համահեղինակ է ընդգրկված Ձեր աշխատանքներում, և ո՞րքան մասն է դրանցում կազմում Ձեր անձնական ներդրումը։

–Փորձարարական ֆիզիկայում շատ դժվար է միայնակ ինչ-որ հետազոտություն կատարել: Մեր աշխատանքներում հիմնականում ընդգրկված է 3-4 համահեղինակ: Իմ անձնական ներդրումը փոփոխական է և դժվար է ընդհանուր գնահատական տալը: Կարող է լինել այս փուլերից որևէ մեկը կամ բոլորը միասին` փորձի նախապատրաստում, անցկացում, տվյալների մշակում, հոդվածի կազմում և այլն:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերում երիտասարդական գիտական մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին։ Արդյո՞ք դրանք բավականչափ լրջորեն են փոխում իրավիճակը։

–Դրական եմ վերաբերում տարատեսակ մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին: Բայց համարում եմ, որ դրանք ընդամենը իրավիճակային լուծումներ են:

–Մրցանակաբաշխությունների արդյունքներն ամփոփելիս, երբեմն որպես չափանիշ ընդունվում է ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում տպագրությունների քանակը, երբեմն՝ հոդվածների հղումների թիվը։ Ձեր կարծիքով ո՞ր չափանիշն է ավելի լավ արտացոլում աշխատանքների արժեքը։

–Խոսեմ իմ օրինակի վրա: Նրանց համար, ովքեր զբաղվում են փորձարարական ֆիզիկայով և, ավելի վատ, չունեն միջազգային գիտական համագործակցություն, շատ բարդ է միջազգային ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում տպագրություն ունենալը (հետևաբար` նաև հղումներ ստանալը): Պատճառն իր դարն ապրած փորձարարական բազան է:

–Ձեր կարծիքով, որո՞նք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառներն ու խորքային արմատները։

–Տպավորությունս այնպիսին է, որ մեր երկրի համար գիտնականները որպես բեռ են դիտվում: Իսկ գիտության քրոնիկ թերֆինանսավորմամբ փորձ է կատարվում է՛լ ավելի «խթանել» ուղեղների արտահոսքը` այդկերպ նպաստելով ֆինանսական բեռի թեթևացմանը:

–Կարո՞ղ եք թվարկել Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրները և ասել, թե ինչպե՞ս եք տեսնում դրանց լուծման ճանապարհները։

–Հայաստանում երիտասարդ գիտնականի առջև ծառացած հիմնական խնդիրն իր ապագան իր երկրում չտեսնելն է:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերում երիտասարդ գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը տարբեր հարթակներում։

–Վերաբերում եմ դրական: Իրականում, գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնումը ֆեյսբուքում և այլ վիրտուալ կամ իրական հարթակներում հենց վկայում է, որ գիտնականների մեծ մասն ուզում է բացառապես գիտությամբ զբաղվել, ինչը, համաձայնեք, բարդ է՝ առանց համապատասխան պայմանների (ո՛չ միայն արժանապատիվ վարձատրության) ապահովման:

–Տեսնո՞ւմ եք արդյոք վերջին տարիներին դրական միտումներ՝ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում պետական և ոչ պետական կառույցների մոտեցումների ու գործողությունների մեջ։ Ինչպե՞ս կբնութագրեք դրանք։

–Արհեստական կոմայի պայմաններում օրգանիզմի կենսագործունեության ապահովում: Այսինքն, էնքան որ չմեռնի…

– Ինչպե՞ս եք գնահատում ներքին համագործակցության մակարդակը Հայաստանում գործող գիտնականների, գիտական խմբերի միջև։

–Ներքին համագործակցության մակարդակը Հայաստանում գործող գիտնականների, գիտական խմբերի միջև կաղում է` օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով: Չէի ցանկանա մանրամասնել:

–Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում անձամբ Ձեր մասնագիտական հետագա աճը, ապագան, թե՞ արտասահմանում։

–Իդեալական տարբերակ է ինձ համար՝ Հայաստանում աշխատելով` պարբերաբար կարճաժամկետ աշխատանքային այցելություններ կատարել արտասահմանյան գիտական կենտրոններ:

Մանե Հակոբյան