Լևոն Արամյանը ՀՀ ԳԱԱ Բյուրականի աստղադիտարանի ասպիրանտ է:

Իր կյանքում և կարիերայում շրջադարձային է համարում մասնագիտության ընտրությունը և Հայաստանում գիտական կարիերան շարունակելու որոշումը:

Թե ինչպես եղավ, որ ընտրեց գիտությունը, բացատրում է այսպես՝ Ես մանկուց բնավորության մի գիծ ունեմ` չեմ սիրում զբաղվել մի բանով ինչն անընդհատ նմանատիպ գործողություններ է պահանջում, միշտ նորություններ եմ փնտրում: Գիտությունն էլ հենց այն բնագավառն է, որտեղ մարդը սահմանափակված չէ նմանատիպ գործողություններով և մարդու միտքն ազատ է գիտական տարբեր խնդիրների լուծման ուղիներ փնտրելու համար: Մի քանի բառով կարելի է ասել, որ գիտությունը, մանավանդ աստղագիտությունն այն բնագավառն է, որ ես երբեք չեմ ձանձրանում և վայելում եմ աշխատանքս:

Ասույթներից առանձնացնում է՝ «Պետք է մտածել և գործել միմիայն ազդեցության գոտում», որովհետև դրանով հնարավոր է մեծացնել ազդեցության սահմանները, իսկ ազդեցության սահմաններից դուրս ցանկացած գործունեություն դատապարտված է ձախողման:

Աշխատանքների հիմնական թեման զանգվածեղ աստղերի էվոլյուցիայի վերջին փուլ համարվող գերնոր աստղերի հատկությունների անուղղակի ուսումնասիրությունն է դրանց մայր գալակտիկաների հատկությունների հետազոտության միջոցով: Սակայն Իտալիայում գիտական ստաժավորում անցնելու ընթացքում աշխատել է նաև գերնորերի հետազոտման վրա` ուղղակի մեթոդներով։ Չնայած դեռ ասպիրանտուրայի առաջին տարին է անցկացնում, սակայն ունի տպագրած 2 և տպագրության հանձնած 1 աշխատանք (բոլորն էլ կատարվել են 8 և ավել անդամներ պարունակող խմբերով): Մասնակցել է երիտասարդ աստղագետների միջազգային դպրոցների, ինչպես նաև՝ Միջազգային աստղագիտական միության №281 սիմպոզիումին և Հունգարիայում կայացած երիտասարդ աստղագետների միջազգային գիտաժողովին: «Դեռ նոր եմ սկսել առաջին քայլերս գիտական կարիերայում, դրա համար դեռ վաղ է խոսել իմ գիտական աշխատանքների ստացած արձագանքների մասին, բայց կնշեմ,  որ աշխատում եմ այնպիսի խմբում, որը Բյուրականի աստղադիտարանում ունի ամենաշատ հղումները»:

Տպագրած աշխատանքներից կարելի է եզրակացնել, որ բոլոր հետազոտություններն իրականացնում են միջազգային համագործակցության շրջանակներում` իտալացի ֆրանսիացի և այլազգի գիտնականների հետ: «Դա անշուշտ անչափ օգտակար է հատկապես երիտասարդներիս համար, որովհետև այդպես ավելի արագ մասնագիտական աճ կգրանցենք:  Հայ աստղագետների համագործակցություն ասվածը ճոխություն է մեզ համար. չեք գտնի 4 գիտությունների թեկնածուներից բաղկացած գիտական խմբեր: Վստահ եմ, որ համագործակցության դեպքում, անշուշտ, աշխատանքների որակն ու արդյունավետությունն ավելի մեծ կլինի»:

Մրցանակներ և դրամաշնրհների հետ կապված՝ մինչ այժմ 3 անգամ եղել է Արթուր Հակոբյանի ղեկավարած ANSEF-ի դրամաշնորհների շահառու, ինչպես նաև Գիտության պետական կոմիտեի Հայ-ֆրանսիական համագործակցության դրամաշնորհի շահառու՝ Արտաշես Պետրոսյանի ղեկավարությամբ:

Գիտության թերֆինանսավորման հետ կապված՝ համարում է, որ բոլոր պատճառներն էլ՝ և՛ հասարակության կողմից գիտությունը չկարևորելը, և՛ արժեհամակարգի խեղումը, և՛ անկախության տարիներին համապատասխան պետական օղակների վատ աշխատանքն իրենց ներդրումն են ունեցել: Սակայն գտնում է, որ հասարակության կողմից վերաբերմունքը դեպի գիտությունը թերֆինանսավորման մեջ շատ մեծ դեր է խաղում, իսկ կառավարությունն անընդհատ պատերազմական երկիր լինելն է շահարկում: Մյուս կողմից պետք չէ մոռանալ, որ այժմ Հայաստանում կադրային լուրջ խնդիրներ կան, իսկ ավագ սերունդը շատ ժամանակ խոչնդոտում է սերնդափոխության կայացմանը: Չունենք բավական միջին սերնդի ներկայացուցիչներ, ովքեր որ պետք է հիմնականում աշխատեն երիտասարդների հետ և նրանց պոտենցիալը կարողանան առավելագույնս բացահայտել. «Կցանկանայի, որ, հնարավորության դեպքում, ֆինանսավորման մեխը դրվեր հենց միջին սերնդին համապատասխան պայմաններով ապահովելու վրա»:

Տարատեսակ մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին շատ դրական է վերաբերվում, սակայն կարծում է, որ՝ մի քանի մրցանակով գիտություն կառուցելը ծիծաղելի է`անհրաժեշտ են նաև հիմնարար մոտեցումներ:

–Մրցանակաբաշխության արդյունքներն ամփոփելիս, որպես հիմք ընդունել տպագրությունների քանա՞կը, թե՞հղումների թիվը։

–Գիտե՞ք ինչ,  վերջին հաշվով մարդու կատարած աշխատանքի արժեքավորությունը երևում է նրանով, թե ինչքան հղումներ են կատարվել այդ աշխատանքի վրա, այլ ոչ թե ինչ ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրում է այն տպագրված, չնայած երկրորդն էլ է քիչ թե շատ օբյեկտիվ ցուցանիշ: Գուցե երկու տիպի մրցույթ էլ կարելի է անցկացնել, բայց ես ավելի կողմ եմ հոդվածների հղումների քանակը հաշվի առնելուն:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերում նրան, որ մրցանակաբաշխություններում կիրառվի տպագրությունների ամսագրերի նորմավորված ազդեցության գործակիցը՝ ըստ բնագավառների, այսինքն` ազդեցության գործակիցը բաժանվի տվյալ բնագավառի առավելագույն ԱԳ-ի վրա։

–Կարծում եմ, որ այս մոտեցումը թույլ կտա տարբեր մասնագիտությունների նարկայացուցիչներին քիչ  թե շատ մոտեցնել միևնույն հարթակին և ավելի օբյեկտիվ մոտենալ հաղթողի որոշման հարցին։

Թե մրցանակաբաշխություններում ինչ չափորոշիչներ կիրառել տեսաբանների և փորձարարների համար հարցին պատասխանեց.

-Ես կփորձեմ պատասխանել միայն իմ մասնագիտության շրջանակներում: Աստղագիտության բավական մեծ տվյալների բազաներ գոյություն ունեն, որտեղ ներառված են հզոր դիտողական տեխնիկայով ստացված բազմաթիվ տվյալներ: Հնարավոր է նաև դիմել՝ այլ աստղադիտակների վրա դիտողական ժամանակ ստանալու համար: Կարծում եմ, որ ստեղծված իրավիճակում կարելի է պարզապես փորձել գոնե այդ հնարավորությունն օգտագործել, և չեմ կարծում,  որ նշված հանգամանքը` նյութական բազայի վատ վիճակը աստղագետների պարագայում տեսաբաններին առանձնահատուկ առավելություն է տալիս:

–Լևոն, ի՞նչ եք կարծում. որո՞նք են Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրները։ Լուծման ի՞նչ ուղիներ եք տեսնում։

–Երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած ամենակարևոր խնդիրներն են՝ ցածր ֆինանսավորումը, միջին սերնդի գիտնականների պակասը և սերնդափոխությանը խոչընդոտող ավագ սերնդի որոշ ներկայացուցիչների առկայությունը: Առաջին հարցի պարագայում կա միայն մի ուղի` գիտության ֆինանսավորման բարձրացումը (կամ դրամաշնորհային հիմնադրամների ավելացումը): Միջին սերնդի հարցի լուծումը տեսնում եմ PostDoc համակարգի ներդրմամբ (իհարկե նորմալ ֆինանսավորմամբ), իսկ սերնդափոխության հարցում, կարծում եմ, պետք է պարզապես 65-ն անց բոլոր գիտնականներին զրկել ադմինիստրատիվ լծակներից և պաշտոններից, իսկ ակադեմիական համակարգի բոլոր ինստիտուտներին ազատել ակադեմիային ենթարկվելու լծից և կցել համալսարանների համապատասխան ֆակուլտետներին (ամբիոններին):

–Ինչպե՞ս եք վերաբերում երիտասարդ գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը վիրտուալ կամ իրական հարթակներում։ Արդյո՞ք գիտնականի միակ գործը չպետք է լինի բացառապես գիտությամբ զբաղվելը։

–Իհարկե, գիտնականը պետք է մտածի միայն իր գիտության մասին, սակայն դա չի ենթադրում, որ պետք է նրան տան հնարավոր նվազագույն աշխատավարձ ու ասեն՝ «դե սուս մնա ու գործովդ զբաղվի»: Չի կարելի գիտնականին դարձնել հասարակության ամենաաղքատ ներկայացուցիչը, դա հիվանդացնում է հասարակության արժեքային համակարգը: Երբ որ պետական համապատասխան մարմինները դա չեն հասկանում, կամ էլ ձևացնում են, թե չեն հասկանում, պետք է նրանց դա հուշել և բարձրաձայնել, որպեսզի իրենց համար դա չդառնա բնական: Այդ իսկ պատճառով, կարծում եմ, որ խոսքի ամենաազատ ամբիոնը` համացանցն օգտագործելն ամենաճիշտ մոտեցումն է:

–Տեսնո՞ւմ եք արդյոք վերջին տարիներին դրական միտումներ։

–Որոշ փոփոխություններ իհարկե կան, բայց նորից եմ կրկնում՝ նման ֆինանսավորման պայմաններում դրական առաջխաղացում չի գրանցվի, այլ կշարունակվի մեր լավագույն կադրերի միակողմանի արտահոսքը դեպի արտասահման:

–Ինչ կասեք. Կոռուպցիան տեղ գտե՞լ է նաև գիտական աշխարհում։

–Փառք Աստծո, ես դեռ նման իրավիճակների չեմ հանդիպել:

–Աշխատե՞լ եք արտասահմանում, որտե՞ղ։

–Ընդհանուր առմամբ 4 ամիս անցկացրել եմ Իտալիայի և Ֆրանիսայի գիտահետազոտական ինստիտուտներում (Պադովայի աստղադիտարանում և Փարիզի աստղաֆիզիկայի ինստիտուտում):

–Ի՞նչ հիմնական տարբերություններ կթվարկեք Հայաստանում և դրսում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հարցում։

–Հիմնական տարբերություններից կառանձնացնեմ այն, որ այնտեղ երիտասարդն աշխատում է հիմնականում իրենից ոչ շատ մեծ տարիքով սերնդի ներկայացուցիչների հետ և միմիայն կենտրոնացած է իր աշխատանքն իրականացնելու վրա, իսկ գիտական խմբերն էլ ավելի բազմամարդ են, և կա աշխատանքի հստակ բաժանում:

–Գիտական աշխարհում գենդերային խնդիր կա՞, սեռը որևէ ազդեցություն թողնո՞ւմ է գիտական կարիերայի վրա Հայաստանում կամ արտասահմանում։

–Գիտական աշխարհում մարդու սեռն իր գիտական կարիերայի վրա ազդեցություն չի ունենա, եթե չլինի դերերի կոնֆլիկտ: Այսինքն, եթե, օրինակ, կինն ունի երեխաներ և տնային այլ պարտականություններ, ապա նա չի կարող օրական տղամարդու չափ ժամանակ տրամադրել իր գիտական կարիերային, և, հետևաբար, գլոբալ առումով լինելով ազատ՝ անուղղակի կերպով նրա գիտական կարիերան տարբերվում է տղամարդու կարիերայից:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերում հետթեկնածուական կարգավիճակի (PostDoc)  համակարգին և այդ համակարգի արագորեն ներդրմանը՝ Հայաստանում։

–Ես շատ դրական եմ վերաբերվում այդ համակարգի հնարավոր և անհրաժեշտ ներդրմանը Հայաստանում: Ամբողջ աշխարհում դա ակնհայտորեն դրական արդյունքներ է տալիս: Երբ երիտասարդը դառնում է գիտությունների թեկնածու, նրան միանգամից անժամկետ աշխատանքի ընդունելը նրան ավելի քիչ է մոտիվացնում լավ աշխատելուն, քան երբ որ իր հետագա աշխատանքը կախված է լինում մոտակա մի քանի տարիների աշխատանքի արդյունքներից:

–Երկարաժամկետ տեսլականով՝ Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր մասնագիտական հետագա աճը, թե՞ արտասահմանում։

–Այս հարցին այս պահին կդժվարանամ պատասխանել: Ամեն ինչ կախված է մոտակա մի քանի տարիներին կառավարության` գիտության նկատմամբ վերաբերմունքի հնարավոր փոփոխությունից: Եթե գիտության ֆինանսավորումը մնա այնպես ինչպես հիմա է (կամ լինի չնչին տարբերություն), ապա կնախընտրեմ աշխատել այնտեղ, որտեղ որ բացի աշխատանքիցս ուրիշ հոգսերով ստիպված չեմ լինի լցնել կյանքս:

–Ի՞նչ կկամենայիք մաղթել երիտասարդ գիտնականներին ու, ընդհանրապես, գիտական հանրությանը։

–Ես բոլոր գիտնականներին ցանկանում եմ բեղուն աշխատանքային տարի` լի բազմաթիվ ձեռքբերումներով:

Մանե Հակոբյան

Թեև Տերյանին սովոր ենք ընկալել՝ որպես աշնա՛ն երգիչ, բայց Գարունը այնքան ծաղիկ է վառել, գարունը այնպես պայծառ է կրկին… ու արդեն ո՜րերորդ գարունն է՝ կրկին հիշել ենք Տերյանին, կրկին՝ կյանքի ու սիրո նոր սպասումով ենք լցվել.

Գարո՜ւն, ամեն տեղ նոր կյանք ես վառել,

Իմ սրտում էլ ես թևերըդ փռել,

Ւմ հոգում էլ ես հրդեհել նոր սեր։

Ուզում եմ մեկին քնքշորեն սիրել, Ուզում եմ անուշ փայփայել մեկին — սա էլ է արդարացված, քանի որ

Վահան Տերյանն ասաց – ավա՜ղ, ինչու դրի սրտիս կապանք,

Քանի՜ սերեր, քանի՜ հուրեր զուր հանգցրի – հազա՜ր ափսոս…

Ինչո՞ւ միայն գարունն ու աշունը… Վերջին ամիսներին տարբեր՝ լավ ու վատ առիթներ եղան՝ հիշելու Տերյանին (ում, թեև, երբեք էլ չէինք մոռացել): Ու վերհանվեցին փաստեր՝ կապված նրա մահվան հետ (թեև Տերյանն անմահ է): Բանաստեղծի թոռան՝ Գրիգոր Էմին-Տերյանի միջոցով «ջրի երես դուրս եկավ» ու սկսեց շրջանառվել Տերյանի գրական ժառանգության հետ կապված  մի պատմություն, ըստ որի՝ «Տերյանի ձեռագրերը նրա այրիից՝ Անահիտ Տերյանից, զենքի սպառնալիքով խլել է այն ժամանակվա կարկառուն չեկիստ Պողոս Մակինցյանը՝ պետականացնելու պատրվակով և… սեփականացրել է»: (Սեփականացրե՜լ. ի՜նչ ծանոթ պատմություն. Պտտվիր, պտտվիր, կարուսել, Ես քո երգը վաղուց եմ լսել…) Ու որ այսօր էլ դրանք գտնվում են նրա դստեր տանը, և նա չի համաձայնում վաճառել կամ հրապարակել ձեռագրերը՝ թեև կատարվել են նրա բոլոր պահանջները: Ու որ մեր ազգային գոհարները սեփականությունն են մի ընտանիքի, որը դրանց դիտում է՝ որպես փողի անսպառ աղբյուրի: Մեծ բանաստեղծի ժառանգները վրդովված ու վիրավորված են  (թեև վրդովված ու վիրավորված ենք բոլորս):

Երբ Վահան տերյանն ասաց՝

Արածներիդ համար երբեք չես ասելու՝ ախ ու ափսոս,-

Չարածներիդ համար պիտի ասես՝ ափսո՜ս, հազա՜ր ափսոս…

դժվար թե կարծեր, որ այս տողերն ամեն մեկն ի՛ր կերպ է մեկնաբանելու. ահա թե ոնց են դա հասկացել Մակինցյանենք: Տերյանն ասաց սա մեկ դար առաջ։ Որոշներն ի շահ իրենց ընկալեցին, թեև, օրինակ, «Տաշիր» բարեգործական հիմնադրամն էլ ի՛ր ձևով կատարեց մեծ բանաստեղծի «պատգամը» և, արդարացի լինելով, պիտի ասել, որ՝ գեղեցի՜կ ձևով. նա վերցրեց ու տպագրեց  Վահան Տերյանի «Ընտիրը»։ Երկու տասնամյակ է արդեն, որ մեր դասականների նոր հրատարակություններ համարյա չկան։ Հիմնադրամը տպագրեց Տերյանի բանաստեղծությունների ընտրանին՝ անվճար օրինակներ տրամադրվելով Ջավախքի, Հայաստանի, Արցախի գրադարաններին, բանասիրական ֆակուլտետներ ունեցող բուհերին: Այս քայլով նա միաժամանակ և՛ իր ձևով կատարեց պոետի պատգամը՝ հետագայում «չարածների համար ախ ու ափսոսից» խուսափելու, և՛ իրականացրեց այն հատուկենտ քայլերից մեկը, որոնք պիտի ապացուցեն՝ մեր քաղաքին «Գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք» կոչելու իրավացիությունը։ Ասում են, որ Կարապետյան եղբայրները չեն սահմանափակվելու սրանով. ձեռնարկած մի շարք նման գործեր ունեն, և որ ծրագիրը շարունակվելու է։ Ըստ  հիմնադրամի գրասենյակի ղեկավար Արտակ Ճաղարյանի՝ Կարապետյանները շատ են կարևորում մեր համազգային արժեքների փայփայումը, փոխանցումը սերունդներին և վերջիններիս դաստիարակումը այդ արժեքների, այդ թվում՝ գրականության միջոցով:

Ինչ խոսք. այսօր մենք ունենք ժամանակակից պոետներ, որոնց՝ հայհոյախառն լեզվով, անհասկանալի ասելիքով ու տարօրինակ հանգավորումով բանաստեղծությունները քննադատելու ճանապարհը նախօրոք փակել է մեծ գրականագետ Պարույր Սևակը՝ իրենից հետո եկող սերնդի մասին ասելով՝ «Կգան նորերը, որոնք կըմբոստանան ընդհանուր դարձած մտաեղանակի դեմ և, խոսելով նորի, արդիականի անունից կպահանջեն իրենցը: Նրանց կշվացնեն, նրանց բանաստեղծ չեն համարի, նրանց բերանը կփակեն գուցեև ի՛մ անունով, նրանց գործերը կհամարեն չոր—խելոք – «ինչ ուզում ես ասա, բայց ո՛չ բանաստեղծություն» — «օրիգինալության մարմաջ» և այլն, բայց ճիշտ կլինեն նրա՛նք։ Ես այսօրվանից էլ նրանց կողմն եմ կանգնած, ես նրանց հետ եմ, ես օրհնում եմ նրանց ճանապարհը»։

Կարդում ենք ժամանակակից շատ պոետների՝ հիմնականում ստանալով կա՛մ ոչ մի տպավորություն, կա՛մ տհաճ զգացողություն, փակում ու կողք ենք դնում՝ երկրորդ անգամ դրան չանդրադառնալու հաստատ համոզմունքով։ Ու ստիպված մտածում, որ ոչ թե բանաստեղծությունն է վատը, այլ մե՛նք ընդունակ չենք հասկանալու դրա խորությունը, քանի որ Պարույր Սևակն իրեն հաջարդող սերնդի մասին ասել էր…

Բայց Սևակն իր նախորդողի մասին էլ է ասել, և դա արդեն ապագայի պոետի մասին մոտավոր գուշակություն չէ, այլ հաստատուն, ձևավորված կարծիք… Այն, որ  Տերյանը «Հանդիպել է քեզ պատանության շեմին, ուղեկցել ամբողջ երիտասարդությունդ և այնուհետև դարձել մշտական բարեկամդ… Սերդ ես խոստովանել` նրա՛ լեզվով, կարոտդ թեթևացրել` նրա՛ բառերով, թախծել ես` նա՛ քեզ հետ, երջանկությունդ ու բերկրանքդ է խոսել նրա բերանով: Նրա մտքերն ու խոհերը, ապրումներն ու հույզերը գիտես անգիր…»։

Կան պոետներ, որոնց հայտնությունն ընդունում են և՛ ժամանակակիցները, և՛ հաջորդուհաջորդ սերունդները։ Նրանց տողերը, ինչպես ազնիվ մետաղը, չեն ժանգոտվում ժամանակի մեջ, նրանց հույզերը չեն հնանում՝ անգամ համակարգչա–ռոբոտային դարում, նրանց խոսքերը չեն մաշվում, այլ շատ ընթերցվելուց մաշվում են նրանց ժողավածուները…

Եվ այսպես՝ Կարապետյան եղբայրները կարևորել են Տերյանի ժողովածուի վերահրատարակումը։ Եվ ի՜նչ ուրախալի է, որ գտնվում են նվիրյալներ։ Ուրեմն՝ գորշ կազմով ու անձրևոտ տերևներով, չափազա՜նց հարազատ ու մաշված «Երկեր»-ընտրանու կողքին մենք արդեն ունենք ճերմա՜կ ու, ճերմակի մեջ՝ Տերյանի ուրվագծով, նոր, բայց արդեն հարազատ «Ընտիրը», որը մենք միանգամից սիրով ընդունեցինք. ճիշտ այնպես, ինչպես նախորդ դարասկզբին ընդունվեց «Մթնշաղի անուրջները»։

Հ.Գ.

Աշնանը կայացավ Տերյանի ճերմակ ընտրանու շնորհանդեսը։ Այն, բնականաբար, անցավ լավ, բնականաբար, ոչինչ չէր մոռացվել ու ոչ ոք չէր մոռացվել. հրավիրվածները մարդիկ էին՝ այս կամ այն կերպ կապ ունեցող Տերյանի ու նրա պոեզիայի հետ։ Հնչեցին մեծարման խոսքեր՝ պոետի հասցեին, շնորհակալական՝ Կարապետյան եղբայրների, հնչեցին տերյանական խոսքերով երգեր ու բանաստեղծական տողեր, եղավ հյուրասիրություն, դատարկվեցին բաժակներ… բայց ես չեմ ուզում երկար թվարկել այն ամենը, ինչը, բնական է, որ պիտի լիներ, այլ ուզում եմ կանգ առնել մեկ այլ, շա՜տ ավելի ուշագրավ կետի վրա. դա այն է, որ`

Վահան Տերյանն ասաց…

 Մանե Հակոբյան

Վռամ Մուղնեցյանը ֆիզմաթ. գիտությունների թեկնածու է (պաշտպանել է 2008 թ.-ին), աշխատում է Երևանի պետական համալսարանի ֆիզիկայի ֆակուլտետում՝ որպես գիտաշխատող: Թեկնածուական ատենախոսության վերնագիրն է` «Կիսահաղորդչային նանոառուցվածքների էլեկտրոնային և օպտիկական հատկությունների վրա փոխադարձ դիֆուզիայի և արտաքին դաշտերի ազդեցության տեսական ուսումնասիրություն»։

Իրեն գիտնական չի համարում, քանի որ «գիտության ինչ-ինչ հարցերի շուրջ ուսումնասիրություններ կատարել, դեռևս չի նշանակում՝ լինել գիտնական: Գիտության մեջ ինձ գրավող բազմաթիվ հանգամանքներից կնշեմ համամարդկայնությունը, ազնվությունը և նորը բացահայտելու հաճույքը»:

Նախասիրություններից նշում է լավ երաժշտությունը, զբոսանքը, գրականությունը խոհարարական ինքնագործունեությունը «և այն ամենը ինչը մեր կյանքին գեղեցկություն է ավելացնում»։

Վռամ, ի՞նչ գիտական խնդիրների վրա եք աշխատել։

Իմ կատարած գիտական աշխատանքների մասին կարելի է պատկերացում կազմել՝ ելնելով իմ հոդվածների ցանկից, որոնցից հիմնականները կարելի է գտնել համացանցում (տես օր. www.adsabs.harvard.edu): Աշխատանքները վերաբերում են կիսահաղորդչային նանոկառուցվածքների ֆիզիկական հատկությունների ուսումնասիրմանը: Այս կառուցվածքներն արդեն լայնորեն կիրառվում են թե՛ բժշկությունում, թե՛ ռազմական և տիեզերական տեխնիկայում, թե՛ ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաներում և թե՛ պարզապես կենցաղում:

Միջազգային գիտական համագործակցություններից ի՞նչ կնշեք։

Մեր գիտական խումբը համագործակցում է մի քանի արտասահմանյան խմբերի ներկայացուցիչների հետ, որոնց շարքում կան մեր բնագավառում հայտնի գիտնականներ:

Իսկ ինչպե՞ս եք գնահատում ներքին համագործակցության մակարդակը։

Ներքին համագործակցությունը բավարար մակարդակի չէ, բայց դրա պատճառները հիմնականում օբյեկտիվ են, օրինակ՝ ֆինանսավորման պակասը, ինչն արգելակում է գիտական մեծ ծրագրերի նախաձեռնումը:

Ի՞նչ գիտական մրցանակներ և դրամաշնրհներ եք ստացել, որքանո՞վ են դրանք կարևոր։

Ներկայում իրականացնում ենք ԳՊԿ-ի կողմից շնորհված «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագիր–2011»-ը: Այս ծրագրերի կարևորությունը կախված է դրանց ուղղվածությունից և փորձաքննության անաչառության աստիճանից:

Ձեր աշխատանքներում քանի՞ համահեղինակ է ընդգրկված, և ո՞րքան մասն է դրանցում Ձեր անձնական ներդրումը։

1-3 համահեղինակ: Դժվար է կոնկրետ գնահատական տալ ամեն մի համահեղինակի կատարած աշխատանքին, սակայն կարող եմ հաստատ ասել, որ մեր խմբում ամեն համահեղինակ ունի իր ուրույն ներդրումը գիտական այս կամ այն աշխատանքում:

Որո՞նք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառները։

Պատճառը, ամենայն հավանականությամբ, մեր երկրի ոչ ժողովրդավարական լինելու մեջ շահագրգիռ օտարերկրյա ուժերն են և դրանց կողմից սատարվող դրածոները, ովքեր զբաղեցնում են ամենաբարձր պաշտոններ: Արդյունքում ունենք ժողովրդավարության ցածր աստիճան, ոչ մրցակցային, հիմնականում ներմուծման վրա հիմնված, հետևաբար և ոչ գիտելիքահեն տնտեսություն: Լուծումն իհարկե ժողովրդավարության աստիճանի բարձրացումն է և տնտեսության իրական ազատականացումը։ Չնայած, իրականացման եղանակները չգիտեմ 🙂

Ի՞նչ կասեք մրցանակների ու խրախուսական մրցանակաբաշխությունների մասին։

Մրցանակները կդառնան գիտության զարգացումը խթանող հանգամանք, եթե դրանք խրախուսեն գիտության այնպիսի ոլորտներ, որոնց բերած օգուտի մասին կխոսեն նախապես կատարված խորը վերլուծությունները և որոնց մեջ կատարված կլինեն լուրջ ներդրումներ: Հակառակ դեպքում, այդ մրցանակների օգուտը միայն գիտության մասին խոսելու առիթ լինելն է:

Գիտական աշխատանքների լիարժեք գնահատականի համար ինչի՞ն առավելություն տալ՝ տպագրությունների քանակի՞ն, թե՞ հղումների թվին։

Ընդամենը կասեմ, որ հղումներն ավելի լավ են խոսում գիտնականի կատարած աշխատանքի որակի մասին:

Ինչպե՞ս կվերաբերվեք այն բանին, եթե մրցանակաբաշխություններում կիրառվի տպագրությունների ամսագրերի նորմավորված ազդեցության գործակիցը՝ ըստ բնագավառնեի, այսինքն` ազդեցության գործակիցը բաժանվի տվյալ բնագավառի առավելագույն ազդեցության գործակիցի վրա։

Լավ առաջարկ է, քանի որ տարբեր բնագավառներում ազդեցության գործակիցները տարբեր կերպ են ձևավորվում: Սակայն ազդեցության գործակիցը դեռևս շատ քիչ է՝ լուրջ հետևություններ կատարելու համար:

Փորձարարները բողոքում են, որ կիրառվող չափորոշիչներն անհավասար պայմանների մեջ են դնում տեսաբաններին և փորձարարներին, ու քանի որ մեզ մոտ նյութական բազան շատ վատ վիճակում է, ապա շահում են տեսաբանները։ Ի՞նչ կասեք այդ մասին։

Փորձարարական աշխատանքներին տրվող դրամաշնորհը պետք է այնքան գումար նախատեսի, որ փորձարարական խումբը կարողանա անհրաժեշտ սարքավորումներ ձեռք բերել: Երևի, դրամաշնորհի բյուջեն բոլորի համար նույնը չպետք է լինի: Բացի այդ, ես կարծում եմ, որ հատկապես փորձարարական գիտությունը միայն դրամաշնորհներով հնարավոր չէ զարգացնել: Այստեղ պետք է որոշակի ուղղություններ ընտրել ու մեծ ներդրումներ անել այդ ուղղությունների մեջ, հրավիրել լավագույն մասնագետների և այլն:

Ինչպե՞ս գնահատել կոլաբարացիաների շրջանակներում կատարված աշխատանքները։ h-ինդեսքն այս դեպքում օգտակա՞ր է։

Չեմ կարող պատասխանել: h-ինդեքսը երևի ամենալավ բանն է, ինչ ունենք ձեռքի տակ, սակայն դա էլ շատ հեռու է իդեալական լինելուց:

Գիտության ոլորտի զարգացման ի՞նչ ուղիներ եք տեսնում։

Ըստ երևույթին՝ գիտության կոմերցիալիզացիա արտասահմանում աշխատող հայ գիտնականների և տնտեսագետների ներգրավմամբ (հայերին կարելի է ներգրավել ավելի քիչ ծախսերով), երկարաժամկետ ներդրումներ: Ճիշտ քաղաքականություն իրականացնելու դեպքում, համոզված եմ, որ արտասահմանում աշխատող հազարավոր հայ գիտնականներ կվերադառնան հայրենիք:

Ինչպե՞ս եք վերաբերվում գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը։

Գիտությունն է մարդու համար, և ոչ թե մարդը գիտության 🙂 Մեր երկրին անհրաժեշտ են ոչ թե միայն էնտուզիաստներ, այլև լուրջ գիտական դպրոցներ, որոնց զարգացումը ենթադրում է լուրջ ֆինանսական ներդրումներ:

Վերջին տարիներին դրական միտումներ տեսնո՞ւմ եք։

Ցավոք, ներկայում իշխանությունների և գործարարների կողմից կատարվող քայլերն, ըստ իս, ավելի նման են ինքնագովազդի, քան սրտացավ վերաբերմունքի: Թե՛ պետությունը, և թե՛ իրենց գիտությանը սատարող հռչակած մեր գործարարները պատրաստ չեն՝ երկարաժամկետ ներդրումներ անելու գիտության մեջ:

Գիտական աշխարհում կա՞ կոռուպցիա։

Չեմ կարծում, որ այս խնդիրը լայն տարածում ունի: Գոնե մեր գիտական խմբում նույնիսկ դրա հոտը չկա: Համենայնդեպս, եթե կա այսպիսի խնդիր, ապա այն ավելի գլոբալ խնդիրների ածանցյալ է և ինքնըստինքյան կվերանա, երբ Հայաստանում սկսեն կոնկրետ վճարել կոնկրետ աշխատանքի դիմաց:

Իսկ գենդերային խնդի՞ր։  

Կարծում եմ՝ գիտությունն այն ոլորտն է, որտեղ այս խնդիրը նվազագույն չափով է արտահայտված:

Ինչպե՞ս եք վերաբերում հետթեկնածուական կարգավիճակի (PostDoc)  համակարգի Հայաստանում ներդնելուն։

Ոչ թե այդ համակարգը պետք է ներդնել արհեստականորեն կամ արագորեն, այլ պետք է ստեղծել այնպիսի պայմաններ (օրինակ, ինչպես սիրում են թմբկահարել մեր բարձրաստիճան պաշտոնյաները՝ գիտելիքահեն տնտեսություն), որոնցում կսկսեն հայտնվել այնպիսի գիտական կենտրոններ, որոնց հարկավոր կլինեն “PostDoc” կատարող եռանդով լի երիտասարդներ:

Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր մասնագիտական հետագա աճը, թե՞ արտասահմանում։

Հայաստանում՝ արտասահմանի հետ անմիջական համագործակցության պայմաններում:

Ձեր մաղթանքնե՞րը՝  հայկական գիտական հանրությանը։

Նորաթուխ թեկնածուներին, ովքեր առաջարկում են իրենց «միակ ճիշտ» լուծումները՝ գիտության զարգացման հարցում, կմաղթեի՝ դուրս գալ գիտնականի բարդույթից: Իսկ մյուսներին կմաղթեի վճռականություն, էնտուզիազմ և Հայաստանում լիարժեք գիտական կյանքով ապրելու հնարավորություն:

Մանե Հակոբյան

Տիգրան Դադալյանը Երևանի պետական համալսարանի ֆիզիկայի ֆակուլտետի ասպիրանտ է (օպտիկայի ամբիոն), ներգրավված է 2011 թվականից իրականցվող Գիտության պետական կոմիտեի թեմատիկ դրամաշնորհում, որն ավարտվում է 2013 թ.-ի մարտին: Հետազոտությունները վերաբերում են հեղուկ բյուրեղների օպտիկային:

Սիրում է հետազոտել տարբեր երևույթներ, «իսկ գիտնական լինելը դա անելու ամենալավ հնարավորությունն է»: Սիրում է կարդալ, լուսանկարչություն, արշավներ, թղթա- և մետաղադրամների հավաքածու է կազմում, սիրում է ֆիլմեր դիտել:

Խոհափիլիսոփայական կամ խրատական ասույթներ չի առանձնացնում, քանի որ դրանք շատ են և, իրավիճակից կախված, տարբեր. «Սակայն սիրում եմ մեջբերել որոշ նախադասություններ՝ ֆիլմերից կամ այլ աղբյուրներից, որոնք դիպուկ են հնչում տվյալ պահին, օրինակ, երբ նմուշն է կոտրվում կամ փորձի ընթացքում ինչ-որ բան այնպես չի գնում, ասում եմ՝ «Մենք տեսանք, թե ինչպես պետք չէր այս գործն անել» կամ «Մի քանի րոպե առաջ սա լավ միտք էր թվում»,  “мало, слишком мало”, “много, слишком много” և այլն»։ 🙂

Կյանքում, մասնագիտական կարիերայում շրջադարձային պահեր դեռևս չի առանձնացնում. «հուսամ՝ դեռ առջևում են»:

Թե կոնկրետ ի՞նչ գիտական խնդիրների վրա է աշխատել անցյալում և աշխատում ներկա պահին, ընդհանրապես ինչպիսի՞ հաջողություններ ունի հարցի վերաբերյալ պատմում է, որ հիմնականում զբաղվել է հեղուկ բյուրեղների հետազոտությամբ` ֆիզմաթ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր Ռոման Ալավերդյանի ղեկավարությամբ:

Բակալավրիատում և մագիստրատուրայում ուսումնասիրել է վերակողմնորոշումային ալիքների տարածումը նեմատիկ հեղուկ բյուրեղներում: Ասպիրանտուրայում ուսումնասիրում է մաքուր կամ ներկանյութերով հարստացված քիրալ ֆոտոնիկ կառուցվածքների հատկությունները: Հետազոտությունների արդյունքները ներկայացվել են մի շարք գիտական հոդվածներում և միջազգային գիտաժողովների աշխատանքների հավաքածուներում:

2012 թվականին մասնակցել է Լազերային Ֆիզիկա 2012 (Աշտարակ, Հայաստան), ELOPTO-2012 (Գենտ, Բելգիա), Optics&Photonics-2012 (Սան Դիեգո, ԱՄՆ) գիտաժողովներին. «Այդ գիտաժողովների ընթացքում տարբեր քննարկումներ եղան և հետաքրքիր մտքեր արտահայտվեցին տարբեր երկրների գիտնականների կողմից՝ ինչպես ներկայացված արդյունքները մեկնաբանելու, այնպես էլ` նոր փորձեր իրականացնելու համար»:

Գիտական մրցանակներ ու դրամաշնորհներ. 2011 թ.-ին Աշտարակում կայացած Լազերային Ֆիզիկա 2011 գիտաժողովին իր ներկայացրած աշխատանքը ճանաչվել է՝ «Լավագույն երիտասարդական աշխատանք», 2012–ին NFSAT-ի կողմից ստացել է դրամաշնորհ՝ Սան Դիեգոյում կայացած Optics and Photonics գիտաժողովին մասնակցելու համար, ստացել է նաև SPIE  traveling author grant, որը տրամադրել էր  Newport կազմակերպությունը՝ գիտաժողովին մասնակցելու համար: Վերջերս աարժանացել է Գիտպետկոմի` «Ասպիրանտների հետազոտությունների աջակցության ծրագիր-2012» մրցույթի դրամաշնորհին, որը ֆինանսավորվելու է «Բարեպաշտ սերունդ» հիմնադրամի կողմից. «Այսպիսի դրամաշնորհները շատ կարևոր են երիտասարդ գիտնականների համար, քանի որ հնարավորություն են ընձեռում՝ իրականացնել հետազոտություններ և արդյունքները քննարկել արտասահմանյան գործընկերների հետ: Իհարկե, ցանկալի կլիներ, որ այս ծրագրի ֆինանսավորումը ժամանակի ընթացքում ավելանար՝ ներգրավելով ավելի շատ երիտասարդ գիտնականների»:

Կարծում է, որ Հայաստանում գիտության ֆինանսավորման ակնկալիքները չպետք է կապված լինեն միայն կառավարության հետ, թեև վերջինս ամեն կերպ պետք է խրախուսի գիտնականների աշխատանքը։ Գտնում է, որ ճիշտ կլիներ, եթե հետազոտություններ իրականացնելիս ավելի շատ ուշադրություն դարձվեր տվյալ աշխատանքի կիրառական կողմի և ժամանակի պահանջի վրա.  «Ֆինանսավորում կարելի է ակնկալել նաև արտադրանք թողարկող կազամկերպություններից, որոնք, կարծում եմ, կֆինանսավորեն կիրառական, օգտակար, հեռանկարային գաղափարներ ու հետազոտություններ, որոնք հնարավոր է վերածել սարքերի, ծրագրերի, կամ որոնք կնպաստեն արդեն գոյություն ունեցող սարքերի աշխատանքի բարելավմանը, կամ հնարավորություն կտան սկսել գիտատար արտադրություն: Դրան զուգահեռ, կարելի է նաև հիմնարար հետազոտություններ իրականացնել»:

Հասարակաության կողմից գիտության չկարևորելը, ըստ Տիգրանի, «այլ հարց է և կվերանա, եթե գիտությունը լրջորեն մասսայականացվի (PR արվի) և բավարար ֆինանսավորում ստանա: Լավ կլիներ, եթե հասարակությանը հասկանալի, իսկ ավելի լավ է՝ տեսանելի դարձվեն գիտության ձեռքբերումները (վերջիվերջո բարդ սահմանումների հետևում թաքնվում են բավականին գեղեցիկ ու երբեմն պատկերավոր երևույթներ)` այդ դեպքում կմեծանա հետաքրքրությունը, կներգրավվեն ավելի շատ մարդիկ, կլինեն նոր և օգտակար մտքեր, առաջարկներ»:

Մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին վերաբերում է լավ. «Հաճելի է , որ այդպիսի մրցանակներ կան, բայց նրանք չեն կարող լրջորեն փոխել իրավիճակը: Դրանք առավել արդյունավետ կլինեն, եթե արվեն պարբերաբար և հաճախակի, իսկ ավելի լավ է` լինեն աշխատավարձի տեսքով: Ինչ վերաբերում է «Հայկյան» մրցույթներին, լավ տեղյակ չեմ, բայց, կախված նրանից, թե ինչն է գնահատվում տվյալ մրցանակաբաշխությամբ, պետք է օգտագործվեն համապատասխան չափանիշներ: Եթե գնահատվում է հոդվածների թիվը, ապա դա մի բան է, եթե  աշխատանքի գիտական արժեքն ու նշանակությունը, ապա դա այլ դեպք է, քանի որ միշտ չէ, որ հաջողվում է փորձարարական աշխատանքները հրատարակել բարձր ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում և պատճառը միշտ չէ, որ հոդվածի գիտական նշանակության հետ է կապված»:

Թե ինչպես գնահատել տեսական և փորձարարական աշխատանքները, որպեսզի պայմաններն ավելի ընդունելի դառնան, դժվարանում է միանշանակ պատասխան տալ։ Անշուշտ կարևոր է, որ գնահատվեն  թե՛ մեկը,  թե՛ մյուսը, և արդարացի չէ գերադասել մեկը մյուսից: Գիտությունը մնում է գիտություն, անկախ նրանից՝ տեսականորեն է ստացվել արդյունքը, թե փորձով: Չափանիշներն էլ անխուսափելիորեն նույնն են. «Ինձ թվում է՝ պետք է ուղղակի առանձնացնել և իրարից անկախ քննարկել՝ կարևորելով նշանակությունը ինչ-որ կոնկրետ բանի տեսակետից, օրինակ՝ արտադրության, օգտակարության, տնտեսության մեջ նշանակության և այլն»:

Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական՝ շատերի կողմից բարձրաձայնած խնդիրներին (ինչպիսիք են՝ ֆինանսավորման պակասը, հայրենիքում հեռանկար չտեսնելը) ավելացնում է ևս մեկը՝ ժամանակի ոչ արդյունավետ օգտագործումը: Գտնում է, որ հատկապես սուր է զգացվում տարբեր օղակների վատ աշխատանքը, կամ գործընթացների վատ մշակվածությունը. «Նույն ասպիրանտուրայի օրինակով կարելի է ասել, որ շատ դժվար է իրականացնել լավ հետազոտություններ, եթե ժամանակի կեսից ավելին ուղղակի ծախսում ես այլ գործընթացների վրա, սպասում ես, մինչև պատվիրված սարքերը կբերեն, կամ կվերանորոգվեն, ուսումդ համատեղում ես այլ աշխատանքի հետ  և այլն»:

Գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը, վիրտուալ կամ իրական հարթակներում, դրական գնահատական է տալիս։ Կարծում է, որ  գիտության, ինչպես նաև այլ բնագավառներում առկա խնդիրների մասին պետք է բարձրաձայնել բոլոր հնարավոր տարբերակներով՝ մինչև խնդիրների լուծում ստանալը կամ իրավիճակի բարելավումը. «Մի կողմից, գիտնականը պետք է զբաղվի գիտությամբ, բայց մյուս կողմից չի կարելի նրան «մեկուսացնել», քանի որ գիտնականի գիտելիքը, հմտությունները և փորձը պետք է հաշվի առնվեն և օգտագործվեն: Երիտասարդ գիտնականը, ցավոք, հաճախ նաև մի շարք խնդիրների և դժվարությունների է հանդիպում, որոնք այդքան էլ կապված չեն գիտության հետ»:

Դրական միտումներ, գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում, վերջին տարիներին «նշմարվում են, հուսով եմ՝ ժամանակի ընթացքում օգտակար բարեփոխումների արագությունը կմեծանա»:

Գիտության բնագավառում կոռուպցիայի դեքպերի ականտես չի եղել, գենդերային խնդիր նույնպես, կարծում է, որ չկա:

Արտասահմանում աշխատելու փորձ չունի, ուղղակի այցելել է մի քանի լաբորատորիաներ:  Կարծում է, որ Հայաստանում և դրսում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հարցում տարբերություններն առանձնապես մեծ չեն, քանի որ, ինչպես մեզ մոտ, այնպես էլ՝ արտասահմանում, մարդիկ նվիրումով կատարում են իրենց աշխատանքը: Համարում է, որ տարբերությունն արդյունավետության մեջ է. արտասահամանում լաբորատորիաները հագեցած են, և գիտնականները համեմատաբար լավ են վարձատրվում, հետևաբար, նվիրումն ավելի մեծ է և աշխատանքն` ավելի արդյունավետ. «Անգլիայում, մի լաբորատորիայի (որը հագեցած էր գերժամանակակից սարքավորումով) աշխատող ասպիրանտն ասաց, որ իր գալու օրն այդ սենյակը դատարկ էր: Ինքն ուղղակի ցուցակով նշել է, թե ինչ սարքերի անհրաժեշտություն ունի: Իսկ մեզ մոտ ստիպված ես լինում հետազոտությունդ սկսել չափիչ սարքի նախագծումից կամ, ավելի բախտավորների դեպքում, արտասահմանում քո (լաբորատորիայի) ունեցած հնարավորությունների սահմաններում այդ սարքը գտնելուց, գինը պայմանավորվելուց և սպասելուց, թե երբ կբերեն: Արդյունքներն այս դեպքում, բնականաբար, ուշանում են»:

-Տիգրան, և վերջին՝ «ավանդական» հարցերը՝ երկարաժամկետ տեսլականով՝ Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր ապագան ու մասնագիտական հետագա աճը, թե՞ արտասահմանում։ Նաև, ի՞նչ կկամենայիք մաղթել երիտասարդ գիտնականներին ու ընդհանրապես գիտական հանրությանը։

—Այդ ուղղությամբ դեռ մտածում եմ: Իմ կարծիքով, գիտությամբ կարելի է զբաղվել ամեն տեղ. սարքեր կարելի է գնել, կոլաբորացիաներ ստեղծել, արդյունքներ ստանալ կարելի է նաև Հայաստանում: Բայց դրան պետք է նպաստի մթնոլորտն ու վերաբերմունքը գիտության նակատմամբ: Ցավոք, հիմա ֆինանսավորման հարցերը թույլ չեն տալիս՝ լիակատար համոզմունքով ասել, որ միայն Հայաստանում եմ տեսնում իմ մասնագիտական հետագա աճը: Սակայն ցանկությունս մեծ է՝ այս գործը շարունակել մեր երկրում, որտեղ ամեն բան շատ ավելի հետաքրքիր զարգացումներ է ստանում: Կապրենք, կտեսնենք: Իսկ գիտական հանրությանը կցանկանայի մաղթել հաջողություններ, նոր գաղափարներ, արդյունքներ, համագործակցություններ, բոլոր գիտական և «ոչ գիտական» խնդիրների բարեհաջող լուծում:

Մանե Հակոբյան

Մուշեղ Ռաֆայելյանն ասպիրանտ է Երևանի պետական համալսարանի ֆիզիկայի ֆակուլտետում:

Իրեն համարում է բնավորությամբ ազատ մարդ. «և գիտությունը տալիս է ինձ այդ ազատությունը: Զբաղվելով գիտությամբ՝ ես անընդհատ փորձում եմ ստեղծել նորը, որը նույնպես ինձ ձգում է գիտության մեջ: Որոշեցի ֆիզիկոս դառնալ, որովհետև, իմ կարծիքով, գիտությամբ զբաղվելն ինձ մոտ ամենալավն է ստացվում: Երբ զգամ, որ, օրինակ, սպորտում ավելի լուրջ հաջողությունների կարող եմ հասնել, անպայման կփոխեմ մասնագիտությունս»:

Նախասիրություններն ու հետաքրքրությունները շատ լայն են և բազմերանգ` ծրագրավորում, երաժշտություն, գրականություն, տարբեր տեսակի խաղեր (շախմատ, բլոտ, պոկեր…) և այլն: Հետաքրքրվում է նաև բիզնեսով, քանի որ գտնում է, որ բիզնեսը նույնպես տալիս է գործողությունների բավականաչափ ազատություն: Առանձնահատուկ շրջադարձային պահեր իր կյանքում, որոնք արժանի են ուշադրության, չի առանձնացնում, կարծում է, որ դրանք դեռ առջևում են:

Մուշեղ, կոնկրետ ի՞նչ գիտական խնդիրների վրա եք աշխատել անցյալում և աշխատում ներկա պահին, ի՞նչ տպագրություններ, ինչպիսի՞ հաջողություններ ունեք ընդհանրապես։

Սկսել եմ զբաղվել գիտությամբ բակալավրիատի երրորդ կուրսից, երբ կուրսային աշխատանքիս ղեկավար ընտրեցի ֆիզմաթ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր Աշոտ Գևորգյանին: Միանգամից ասեմ, որ մինչև հիմա աշխատում եմ իր հետ: Ահա իմ կուրսային և դիպլոմային աշխատանքների վերնագրերը, որոնցից, կարծում եմ, կարելի է պատկերացում կազմել, թե ինչ գիտական խնդիրների վրա եմ աշխատել անցյալում և աշխատում ներկա պահին. 1. Կրկնակի պարուրայնությամբ քիրալ ֆոտոնիկ բյուրեղների օպտիկական հատկությունները, 2. Օպտիկական առանցքի կամայական կողմնորոշվածությամբ և կրկնակի անիզոտրոպությամբ, համասեռ միառանցք միջավայրում էլեկտրամագնիսական ալիքների անշրջելիությունը, 3. Հարթ էլեկտրամագնիսական ալիքները համասեռ, անիզոտրոպ միառանցք միջավայրում, 3. Անորոշ դիէլեկտրիկական և մագնիսական անիզոտրոպություններով խոլեստերիկ հեղուկ բյուրեղների օպտիկական հատկությունները:

Ի՞նչ միջազգային գիտաժողովներում ու այլ գիտական ֆորումներում եք ներկայացրել Ձեր աշխատանքները, ինչպիսի՞ արձագանքներ են դրանք ստացել։ Ի՞նչ միջազգային գիտական համագործակցություններում եք ընդգրկված։ Ինչպիսի՞ն է դրանց արդյունավետությունն ու օգտակարությունը։

Առաջին անգամ միջազգային գիտաժողովի մասնակցել եմ դեռևս բակալավրիատի չորրորդ կուրսում: Մինչ օրս, Հայաստանում և արտերկրում հինգ միջազգային գիտաժողովների եմ մասնակցել: Ինը գիտական աշխատանքների համահեղինակ եմ, և երեք գիտական հոդվածներ արդեն ավարտման փուլում են:

Կուզեմ առանձնացնել  իմ վերջին ամիսների գիտական հաջողությունները: Նախ, ես առաջին անգամ սկսեցի աշխատել փորձարարական խմբի հետ` Ռոման Ալավերդյանի գլխավորությամբ: Հետազոտությունները վերաբերում են խոլեստերիկ հեղուկ բյուրեղների դիֆուզիայի և այդ բյուրեղների միջով լույսի տարածման հատկությունների ուսումնասիրությանը: Վերջիններիս հիման վրա դիմեցի և շահեցի ԿԳՆ Գիտպետկոմի` «Ասպիրանտների հետազոտությունների աջակցության ծրագիր-2012» դրամաշնորհ, որի իրականացման արդյունքում կհրապարակվեն նոր հոդվածներ և կկարողանամ մասնակցել միջազգային գիտաժողովի:

Վերջում կուզեի նշել նաև իմ ոչ փոքր գիտական փորձը գերխիտ աստղերի սառեցման խնդիրներում: Արդեն մեկուկես տարի ներգրավված եմ «Ուժեղ մագնիսական դաշտով կոմպակտ աստղերի սառեցման էվոլյուցիան ու կառուցվածքը» դրամաշնորհում՝ դոկտոր Հ. Գրիգորյանի ղեկավարությամբ: Այդ ժամանակահատվածում պրոֆ. Դ. Բլաշկեյի կողմից հրավիրվել եմ Վրոցլավի համալսարան, Լեհաստան՝ նշված գիտական ուղղություններով ուսումնասիրություններ կատարելու համար: Այնուհետև Դուբնայում մասնակցել եմ մի գիտաժողովի, իսկ վերջերս էլ` այդտեղ անցկացվող ամառային դպրոցին:

Ձեր աշխատանքներում քանի՞ համահեղինակ է ընդգրկված, և որքա՞ն մասն է դրանցում Ձեր անձնական ներդրումը։

Աշխատանքների մեծ մասի հեղինակները ես և Աշոտ Գևորգյանն ենք: Բայց վերջին երկու հոդվածների համահեղինակներ են նաև Հերմինե Ղարագուլյանը, Հայարփի Գրիգորյանը և Ռոման Ալավերդյանը: Այդ հոդվածները պարունակում են և՛ տեսական, և՛ փորձարարական արդյունքներ: Հոդվածների մեծ մասում իմ ներդրումը կայանում է տեսական հետազոտությունների կատարման մեջ, կատարում եմ մոդելավորում և համակարգչային հաշվարկներ:

Ձեր վերաբերմունքը՝ տարատեսակ մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին։ Արդյո՞ք դրանք բավականչափ փոխում են իրավիճակը։ Ինչպե՞ս է պետք զարգացնել այս քայլերը, որպեսզի ավելի լուրջ փոփոխություններ տեղի ունենան։

Իհարկե, վերաբերմունքս դրական է: Այդպիսի մրցույթներն անշուշտ չեն կարող լուծել գիտության ֆինանսավորման հարցը, բայց կարող են փոխել հասարակության կողմից գիտության արժևորումը, խթանել այլ նման մրցանակաբաշխությունների անցկացումը, հանդիսանալ գիտության կազմակերպման խնդիրների և գիտական աշխատանքների գնահատման չափորոշիչների ակտիվ քննարկման առիթ:

Ձեր կարծիքով, գիտական աշխատանքների գնահատման չափորոշիչներից ո՞րն է ավելի կարևոր՝ տպագրությունների քանա՞կը, ազդեցության գործակի՞ցը, թե՞ հղումների թիվը։

Պետք է հաշվի առնել և՛ ինդեքսավորվող ամսագրերում տպագրությունների քանակը, և՛ տպագրությունների ամսագրերի ազդեցության գործակիցները, և՛ հոդվածների հղումների թիվը. բոլորն էլ կարևոր ցուցանիշներ են, ու ցանկալի է բոլորը հաշվի առնել միաժամանակ:

Որո՞նք եք համարում Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրները։ Տեսնո՞ւմ եք լուծման ճանապարհներ։

Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրներից կառանձնացնեմ երկուսը: Առաջինը և ամենագլխավորն այն է, որ այստեղ երիտասարդ գիտնականի համար իր գիտական ապագան անկանխատեսելի է: Երկրորդը՝ ֆինանսների և նորագույն սարքավորումների սղությունն է: Այս և այլ խնդիրների լուծման ճանապարհները ես տեսնում եմ գիտության, արդյունաբերության, արտադրության և բիզնեսի համագործակցություններում:

Ինչի՞ հետևանք է Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորումը, և տեսնո՞ւմ եք արդյոք լուծման ուղիներ։

Իմ կարծիքով, Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորումը հետևանք է և՛ հասարակության կողմից գիտությունը չկարևորելու, և՛ անկախության տարիներին արժեհամակարգի խեղման, և՛ պետական օղակների վատ աշխատանքի: Իհարկե, գիտության թերֆինանսավորման գլխավոր պատճառներից է նաև այն, որ Հայաստանի Հանրապետություննայսօր բազմաթիվ չլուծված խնդիրներ ունի:

Ինչպե՞ս եք վերաբերվում գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը։ Արդյո՞ք գիտնականի միակ գործը չպետք է լինի բացառապես գիտությամբ զբաղվելը։

Ոչ, ես սկզբունքորեն դեմ եմ այդպիսի մոտեցմանը: Յուրաքանչյուրը պետք է սովորի պաշտպանել իր շահերը, այդ թվում և գիտնականները, այլապես, հավատացեք, գիտության ֆինանսավորման հարցը այդպես էլ չի լուծվի:

Տեսնո՞ւմ եք արդյոք վերջին տարիներին դրական միտումներ՝ գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցերում։

Այո, որոշ դրական տեղաշարժեր տեսնում եմ:

Որքա՞ն է տարածված կոռուպցիան գիտական աշխարհում ։

Կարծում եմ, որ կոռուպցիան ամենաքիչը տարածված է հենց գիտական աշխարհում: Ես յոթ տարի է` սովորում եմ ֆիզիկայի ֆակուլտետում և նման բան չեմ նկատել:

Կա՞ գիտական աշխարհում գենդերային խնդիր։

Իմ կարծիքով՝ ոչ, գիտական աշխարհում գենդերային խնդիր չկա:

Ինչպե՞ս եք վերաբերում հետթեկնածուական կարգավիճակի (PostDoc)  համակարգին. արդյո՞ք մասնագիտական աճի հեռանկարների տեսակետից պետք չէ արագորեն ներդրնել այդ համակարգը Հայաստանում։

Այո, PostDoc համակարգը կարող է խթանել երիտասարդ գիտնականների մասնագիտական աճը: Միգուցե կլինե՞ն և այլազգի երիտասարդ գիտնականներ, ովքեր կանեն իրենց PostDoc-ը այստեղ՝ Հայաստանում:

Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր ապագան, մասնագիտական հետագա աճը, թե՞ արտասահմանում։

Կարճաժամկետ գործողումներ արտասահման, մասնակցություն միջազգային գիտաժողովներին, ընդգրկվածություն միջազգային համագործակցություններում կամ ժամանակավոր աշխատանք դրսում հնարավոր են, բայց միանշանակորեն` իմ ապագան պատկերացնում եմ Հայաստանում:

Ի՞նչ կկամենայիք մաղթել երիտասարդ գիտնականներին ու, ընդհանրապես, գիտական հանրությանը։

Հայաստանի երիտասարդ գիտնականներին ու գիտական հանրությանը մաղթում եմ հանգիստ ու անփորձանք գործունեություն, որպեսզի առավելագույն ժամանակ կարողանան տրամադրել գիտությանը:

Մանե Հակոբյան

Լուսինե Սարգսյան։ Ավագ գիտաշխատող՝ ՀՀ ԳԱԱ Վ. Համբարձումյանի անվան Բյուրականի Աստղադիտարանում և այցելող գիտաշխատող՝ Կորնելի Համալսարանում (ԱՄՆ)։ Ֆիզ.-մաթ. գիտությունների թեկնածու։ Ներկա դրությամբ Բյուրականի աստղադիտարանում գտնվում է արձակուրդում՝ նախատեսված` երեխայի խնամքի համար, սակայն աշխատում է Կորնելի Համալսարանում, քանի որ այնտեղ նման արձակուրդի իրավունք չունի։

Գիտության մեջ ակտիվ գործունեություն ծավալողի ահա՝ չոր ու ցամաք այսքան տվյալներ, բայց, կարո՞ղ է պատկերացնել այս տողերը կարդացողը, թե իրականում ինչքան դառնություն, վիրավորանք ու հիասթափություն կա միաժամանակ…

–Բարև Ձեզ, Լուսինե։ Ես լրագրող եմ և նյութեր եմ պատրաստում երիտասարդ գիտնականների մասին, հրապարակում եմ շարք՝ «Երիտասարդ գիտնականի ամբիոն» խորագրով։ Ձեզ դիմում եմ՝ որպես ակտիվ գիտնականի։ Խնդրում եմ պատասխանել մի քանի հարցի: Նախապես շնորհակալություն։ Հարգանքով՝

–Բարև Ձեզ, Մանե։ Անչափ շնորհակալ եմ, որ Ձեր հոդվածների միջոցով արտահայտվելու հնարավորություն եք տալիս երիտասարդներին։ Ես մանրամասն կարդացի հարցերը, սկսեցի դրանց պատասխանել, սակայն նյարդերս չդիմացան, ներեցեք, սակայն այն լրացնել պարզապես ի վիճակի չեմ։ Բավական երկար ժամանակ ես պայքարել եմ, սակայն անարդյունք, ես հույսս կտրել եմ որ Հայաստանում, հատկապես Բյուրականի աստղադիտարանում, որտեղի աշխատակից եմ համարվում, որևէ բան երբևէ կփոխվի։ Ես արդեն մի FaceBook-յան գրառման տակ գրել եմ իմ կարծիքը, այն է, որ ես այնքան եմ ամեն ինչից հիասթափված, որ հեռանում եմ հայկական գիտությունից, և հնարավոր է նաև ընդհանրապես գիտությունից (աշխատում եմ նաև Կորնելի համալսարանում)։ Երևի չեք հավատա, եթե ասեմ, որ իմ անձնական գումարների միջոցով ես համակարգիչներ եմ գնել աստղադիտարանի երիտասարդների համար, դրամաշնորհ եմ ստացել, որպեսզի նրանց թեմայի մեջ ընդգրկեմ, պայքարել եմ նրանց իրավունքների համար միջազգային դպրոցները կազմակերպելիս… սակայն այս ամենից մի բան եմ հասկացել, ամեն ինչ իզուր է և անիմաստ։ Քանի դեռ ղեկավար աթոռներին նստած են մարդիկ, ովքեր իրականում իրավունք չունեն այդ պաշտոններն ստանձնելու, ոչինչ երբեք չի փոխվի, թեկուզ և պետությունը միլիարդներ տրամադրի գիտությանը։ Հարգանքներով՝

Այնուամենայնիվ, Լուսինեն տեղի տվեց խնդրանքիս և պատասխանեց հարցերիս։

Այսպիսով՝ Պատասխաններ։

Ինչով ձգեց ինձ գիտությո՞ւնը։ Նորը «տեսնելու» և իմանալու իր «խոստումով»։ Սա ծնողներիս շնորհիվ է, մայրս միշտ սիրել է ֆիզիկան, իսկ հայրս մաթեմատիկան։ Մայրս փոքրուց եղբայրներիս և ինձ սովորեցնում էր հասկանալ մեզ շրջապատող երևույթները… Ես սովորում էի անգլիական թեքումով միջնակարգ դպրոցում, սակայն հետո, հետևելով ավագ եղբորս, ընդունվեցի ֆիզ.-մաթ. թեքումով դպրոց և այդ ժամանակ արդեն որոշեցի զբաղվել ֆիզիկայով։

Նախասիրություններից։ Սիրում եմ ֆոտոնկարչությունը… դա իմ տարերքն է… չնայած ոչ մի կերպ ժամանակ չեմ կարողանում հատկացնել դրան։

Կյանքիս և կարիերայիս ամենաշրջադարձային պահն իհարկե ապագա ամուսնուս հետ հանդիպումն էր՝ 2006 թ.-ին։

Գիտական խնդիրներց, տպագրություններից, միջազգային գիտաժողովներից, հղումներից… Որպես բակալավրի դիպլոմային աշխատանք՝ ուսումնասիրել եմ մոլորակաձև միգամածություններ։ Մագիստրոսական ավարտական աշխատանքս նվիրված էր բռնկվող աստղերի բռնկումների վիճակագրությանը, որը հետագայում տպագրվեց՝ որպես գիտական հոդված. իմ առաջին գիտական հոդվածը։ Մագիստրատուրան ավարտելուց հետո սկսեցի զբաղվել արտագալակտիկական աստղագիտությամբ։ Շատ մարդկանց հետ եմ աշխատել, քանզի յուրաքանչյուրից էլ սովորելու շատ բան ունեի։ Երբ Հայաստանում առաջին անգամ սկսվեց վիրտուալ աստղադիտարանի նախագիծը, ես ևս ընդգրկվեցի այդ նախագծի մեջ։

Թեկնածուական ատենախոսությունս նվիրված էր ինֆրակարմիր տիրույթում գալակտիկանների ուսումնասիությանը. պաշտպանել եմ 2010 թ.-ին։

Ներկայումս ընդհանուր առմամբ, ունեմ 21 գիտական հոդված, 12-ը՝ տեղական, 9-ը՝ արտասահմանյան ամսագրերում։ 8 հոդվածում հանդես եմ գալիս՝ որպես առաջին համահեղինակ։ Եվս երկու հոդված կտպագրվի արտասահմանյան ամսագրերում այս տարվա ընթացքում։

Մասնակցել եմ 2007 թ-ին անց կացված Joint European and National Astronomy Meeting-ին: 2007-ին աշխատանքս ներկայացրել եմ նաև Հռոմի համալսարանում կազմակերպված workshop-ին

Մանսակցել եմ 2001 և 2002 թթ. Վատիկանի աստղադիտարանի կողմից կազմակերպված ամառային դպրոցներին, Բյուրականի աստղադիտարանում կազմակերպված միջազգային ամառային դպրոցին 2006 թ.-ին։

2008թ-ին դասավանդել եմ Բյուրականի աստղադիտարանում կազմակերպված միջազգային ամառային դպրոցում, իսկ 2010-ին նաև հանդես եմ եկել որպես դպրոցի քարտուղար։

Վերջին տարիների իմ աշխատաքները նվիրված են տիեզերական փոշու էվոլյուցիային և կլանմանը։ Ուսումնասիրությունները կատարվում են ամերիկյան «Սպիտցեր» և եվրոպական «Հերշել» տիեզերական դիտակներից ստացված դիտումների հիման վրա։ Ասեմ, որ առաջին հերթին ուսումնասիրել ենք այդ դիտակների միջոցով մեր կողմից ներկայացված դիտողական ծրագրի հիման վրա ստացված սպեկտրները։ Արդյունքում հայտանբերել ենք ամենամեծ լուսատվությամբ օժտված ինֆրակարմիր գալակտիկաները, որոնք տիեզերական փոշու կողմից կլանման հետևանքով, կամ շատ թույլ են կամ պարզապես անտեսանելի են սպեկտրի տեսանելի տիրույթում։ Գնահատել ենք փոշու կլանման չափը, որի հետևանքով տիեզերքի ամենահզոր օբյեկտները՝ քվազարները, կարող են անտեսանելի լինել սպեկտրի տեսանելի հատվածում։ Բացատրել ենք հեռու ինֆրակարմիր տիրույթում գրանցվող մեկ անգամ իոնացած ածխածնի ատոմի ճառագայթման բնույթը։

Ինչ վերաբերում է հղումներին, ապա դրանց թիվը տարբեր է և հիմնականում, ինչը բնական է, հղումներն արված են արտասահմանյան ամսագրերում տպագրված հոդվածների վրա։

Որպես խմբի անդամ՝ ներգրավված եմ եղել ANSEF և CRDF դրամաշնորհների շրջանակներում կատարված աշխատանքներում։ 2011-ին, որպես խմբի ղեկավար, ինքս եմ ստացել ANSEF դրամաշնորհ։

Որպես հրավիրված գիտաշխատող՝ ներկա պահին աշխատում եմ Կորնելի համալսարանում մի նախագծի վրա, որը ֆինանսավորվում է NASA-ի կողմից։ Նպատակն է՝ ուսումնասիրել տիեզերական փոշու էվոլյուցիան։ Պետք է նշեմ, որ խումբը, որի հետ համագործակցում եմ, յուրահատուկ տվյալների բազա է ստեղծել, այն բավականին մեծ արձագանք է ստացել միջազգային գիտական հանրության կողմից, քանի որ, ի տարբերություն այս խմբի անդամների, շատ քչերը կարող են արդյունավետ մշակել «Սպիտցերի» դիտակից ստացված սպեկտրնեը։ Խմբի մեկ այլ կարևոր արդյունքներից է «Հերշելի» դիտակով ստացված սպեկտրերի վերլուծության ծրագիրը, որը փաստորեն առ այսօր համարվում է ամենաարդյունավետը։ Աշխատելով այս խմբի հետ՝ ես հնարավորություն եմ ստացել թեստավորել  և  առաջինը կիրառել մշակման այդ ծրագրերը։

Ինչ վերաբերում է Բյուրականի աստղադիտարանում ունեցած աշխատանքին, ապա ընդգրկված էի մի խմբում, որը զբաղվում է հայկական վիրտուալ աստղադիտարանի ստեղծմամբ։ Խումբը սերտորեն համագործակցում էր Հռոմի համալսարանի հետ։ Արդյունքում՝ թվայնացվել են Բենյամին Մարգարյանի կողմից իրականացված հայտնի առաջին շրջահայության թիթեղները (որն, ի դեպ, թվայնացման առաջին փորձն էր Հայաստանում) Իտալական կողմի օգնությամբ ստեղծվել է թվայնացված թիթեղների մշակման ծրագիրը և տվյալների առաջին բազան։ Խումբը համագործակցում է նաև ՀՀ ԳԱԱ Ինֆորմատիկայի և ավտոմատացման պրոբլեմների ինստիտուտի հետ, որի արդյունքում նմանատիպ տվյալների բազա ստեղծվել է նաև Հայաստանում, սակայն, ի տարբերություն իտալականի, այն համապատասխանում է վիրտուալ աստղադիտարանների ստանդարտներին։ Երկար ժամանակ է՝ չեմ աշխատում այդ խմբի հետ։

Ցավոք, աստղադիտարանն ունեցել է միայն մեկ բարեհաջող համագործակցություն այլ հիմնարկի հետ, այն է՝ վերը նշված Ինֆորմատիկայի և ավտոմատացման պրոբլեմների ինստիտուտի, սակայն, կարծում եմ, որ այն բավականին արդյունավետ էր։ Ինչ վերաբերում է արտասահմանյան կապերին, ապա նման կապերը շատ էին, սակայն աստիճանաբար թուլանում են՝ տիրող բացասական երևույթների պատճառով, քանի որ օտարերկրացի գիտնականները կամաց-կամաց հիասթափվում են՝ տեսնելով աստղադիտարանում տիրող վիճակը։ Այս ամենի մեղավորը՝ ինչպես մեր գիտական աշխատանքների մակարդակի անկումն է, այնպես էլ մեր գիտական միջավայրում գոյություն ունեցող կառուցվածքային խնդիրները։

Գիտական մրցանակներից և դրամաշնրհներից… Երկու անգամ արժանացել եմ Հայկական աստղագիտական ընկերության կողմից սահմանված մրցանակին, և մեկ անգամ Գյուլբենկյան մրցանակին։ Անձամբ ես ոչ մի նշանակություն չեմ տալիս նման մրցանակներին, քանի որ առավել պատվաբեր եմ համարում ավագ սերնդի հարգալից վերաբերմունքը երիտասարդի հանդեպ, քան ինչ–որ թղթի կտոր, որը ստանալուց հետո էլ երիտասարդը մնում է ստվերում։

Իմ աշխատանքներում համահեղինակների քանակը կախված է աշխատանքի բնույթից և ծավալից, կարող է լինել մեկ, կարող է լինել 7 և ավելի։ Վերջին հոդվածումներում տեխնիկական բոլոր լուծումները հիմնականում իրականացնում եմ ես, այն է՝ տվյալների բեռնում, համեմատում և մշակում։ Լիարժեքորեն ներդրում ունեմ նաև գիտական հատվածում։

Թե որոնք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառներն ու խորքային արմատները հարցին դժվար է հակիրճ պատասխանել, քանի որ սա ամենացավալի թեման է հայաստանյան ցանկացած գիտնականի համար։ Իհարկե, հիմնականում, որպես պատճառ, բերվում է պետության կողմից ոչ արժանի վերաբերմունքը և փոքր չափի ֆինանսավորումը։ Ես համակարծիք եմ, սակայն կարծում եմ նաև, որ խնդիրը նաև կառուցվածքային է` ֆինանսականին զուգահեռ։ Վերջինիս վերաբերյալ շատ են եղել արտահայտվողները, քննարկենք մյուսը։

Ամբողջ աշխարհում Ակադեմիաները վեր են ածվել հանրային կազմակերպությունների, իսկ մեզ մոտ այն դեռևս շարունակում է պահպանել Խորհրդային ժամանակներից եկող իր դիրքը։ Ակադեմիայի կազմում գտնվող ինստիտուտների կարգավիճակը նման է ստրուկի կարգավիճակին, ինստիտուտները չեն կարող ընտրել իրենց տնօրեններին, ակադեմիան է որոշում թե ով պետք է լինի տնօրեն և ով` ոչ, և կյանքը ցույց է տվել, որ գիտաշխատողների կարծիքը, մեղմ ասած, չի համընկնում Ակադեմիայի ընտրության հետ։ Բոլոր զարգացած երկրներում  վաղուց կիրառվում է բավականին դրական մի մեթոդ։ Հիմնարկի տնօրենի ընտրության ժամանակ հայտարարվում է բաց մրցույթ և թեկնածուների ցանկն ուսումնասիրվում է անկախ փորձագետների կողմից՝ որոնց անդամներ են հանդիսանում տվյալ հիմնարկի հետ բոլորովին կապ չունեցող գիտնականներ, ինչպես նաև օտարերկրացի գիտնականներ՝ ապահովելով օբյեկտիվ քննարկումներ, որի արդյունքում ընտրվում է այն թեկնածուն ով ներկայացնում է տվյալ հիմնարկի զարգացմանն ուղղված լավագույն ռազմավարական ծրագիրը։ Իսկ մեզ մոտ որոշումը կայացնում են ակադեմիական խորհրդի անդամները, արհամարհելով օտարերկրացի գիտնականի առաջարկը կամ անհանգստությունը։

Ակադեմիան համարում է, որ հիմնարկի տնօրեն կարող է լինել միայն հոդվածներ տպագրող, դոկտորականը պաշտպանած անձնավորությունը՝ առանց հաշվի առնելու տվյալ անձի ադմինիստրատորական ունակությունները և կարողությունները։ Կրկին անդրադառնանք միջազգային փորձին, որտեղ բազմաթիվ են այն դեպքերը երբ տնօրեններ են դառնում տվյալ բնագավառում մասնագիտություն ստացած, սակայն երկար տարիներ զուտ գիտական  գործունեություն չծավալած, բայց ադմինիստրատորական աշխատանքում փայլուն հաջողությունների հասած անձիք։

Կարծում եմ, որ պետք է զուգահեռաբար իրականացնել գիտության ղեկավարմանն ուղղված բարեփոխումներ, քանի որ առանց այդ բարեփոխումների, տրամադրված գումարները փոշիանալու են։

Վերջին երկու տարիների ընթացքում իրականացվող տարատեսակ մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխությունների մասին դրական վերաբերմունք չունեմ, այդ իսկ պատճառով երբեք  չեմ մասնակցել, քանի որ ոչ թե մրցանակներն են կարևոր, այլ ֆինանսների նպատակային ուղղումը, այն է՝ օգնել երիտասարդներին ստեղծել իրենց լաբորատորիաները և նորմալ աշխատանքային պայմաններ։ Այնինչ, այս մրցանակներն ավելի շուտ նմանվում են մրցանակը սահմանող կազմակերպության կամ անձի էժանագին ինքնագովազդի՝ նկատի ունենալով, թե իրականում նրանք որքան ներդրումներ կարող էին կատարել գիտության զարգացման մեջ։ Ավելի լավ կլիներ, օրինակ, «Ծառուկյան» հիմնադրամի անունը գրվեր ոչ թե մի թղթի կտորի վրա, որը լավագույն դեպքում փակցվելու է պատին, այլ փոխարենը գրված լիներ գիտական լաբորատորիայի մուտքի մոտ՝ որպես լաբորատորիայի ստեղծմանը նպաստած կազմակերպություն։

Գիատական աշխատանքների լիարժեք գնահատականի համար, անհրաժեշտ է հաշվի առնել և՛ տպագրությունների քանակը, և՛ հղումների թիվը։ Գիտնականի համար պատվաբեր եմ համարում  միջազգային ազդեցության մեծ գործակից ունեցող ամսագրերում տպագրվելը, սակայն պետք է հաշվի առնել, որ շատ դեպքերում շատ լավ աշխատանքներ չեն կարողանում տպագրվել նման ամսագրերում, քանի որ դրանք հիմնականում վճարովի են։ Այո, անչափ կարևոր են նաև հղումները։ Այնպես որ, անհրաժեշտ է երկուսն էլ հաշվի առնել։

Բերեմ մեկ օրինակ. աստղագիտության դեպքում մենք ունենք մեր տեղական ամսագիրը, որը ժամանակին բավականին հարգի և պատվաբեր ամսագիր էր, սակայն խորհրդային կարգերի փլուզման հետ այն ևս անկում ապրեց։ Շատ կուզեի, որպեսզի այդ ամսագիրը կրկին գտնի իր տեղը։ Սակայն խնդիրը կայանում է նրանում, որ մինչ այժմ խմբագրությունը պահանջում է հեղինակներից՝ հոդվածները ներկայացնել ռուսերեն լեզվով, իսկ դրանից հետո թարգմանվում են անգլերեն, այն էլ՝ բավականին անմակարդակ ձևով՝ խեղաթյուրելով աշխատանքի իմաստը։ Ոչ մի կերպ չեմ հասկանում, թե ինչու է խմբագրությունն ամեն կերպ հրաժարվում տպագրել անգլերեն լեզվով։

Վերջերս մենք հոդված էինք ներկայացրել խմբագրություն՝ գրված անգլերեն լեզվով։ Մեզ ստիպեցին այն թարգմանել ռուսերեն, որից հետո միայն այն տպագրվեց։ Դրանից հետո ստանում ենք նրանց կողմից ներկայացված անգլերեն տարբերակը՝ աննկարագրելի անգրագետ թարգմանությամբ։ Կարծում եմ, սա խոսուն օրինակ է, թե ինչու է կարևոր տպագրվել օտարերկրյա բարձր ցուցանիշ ունեցող ամսագրերում, քանի որ զարգացած գիտական աշխարհը կարդում է ոչ թե վերոնշյալ որակի ամսագիր, որն ունի անհամեմատ ավելի ցածր գործակից, այլ միջազգային ամսագրերը, հետևաբար և հղումները կլինեն միջազգային տպագրությունների վրա։

Տեսական և դիտողական գիտությունները չի կարելի գնահատել միևնույն չափորոշիչներով։ Դրանք տարբերվում են իրենց բնույթով։ Տեսաբանը կարող է աշխատել՝ հիմնվելով արդեն իսկ գոյություն ունեցող տվյալների վրա, սակայն դիտողական գիտությամբ զբաղվողների աշխատանքների հաջողությունները կախված են լաբորատոր աշխատանքների հետ։ Իսկ մեր օրերում, ինչպես գիտենք, լաբորատորիաները գտնվում են շատ վատ վիճակում։ Ինչպե՞ս կարելի է վերջիններից պահանջել նույնչափ արդյունավետ աշխատանք, որքան որ տեսաբաններից, եթե նրանք չեն կարողանում ստանալ ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ արդյունքները։ Այնպես որ, նախ պետք է պայմաններ ստեղծել դիտողական  գիտությամբ զբաղվողների համար, որից հետո միայն պահանջել նրանցից ակտիվ աշխատել։

Ինչ վերաբերում է աստղագիտությանը, ապա մենք ունենք բավականին հարուստ տվյալների բազաներ, այն է՝ դիտողական տվյալներ։ Այնպես որ, այս խնդիրը մի փոքր մեղմ է մեր դեպքում։ Սակայն միայն տվյալների բազաներից օգտվելու հետևանքով ուսումնասիրությունների շրջանակները նեղանում են. պարզ է, որ ամեն ինչ չէ, որ հասանելի է այդ բազաներից։ Կան ուսումնաիրություններ, որոնք պահանջում են նոր դիտողական նյութ, սակայն, օրինակ, մեր աստղադիտարանում այն պարզապես հնարավոր չէ իրականացնել։

Բերեմ մեկ օրինակ. մեր աշխատանքների ընթացքում անհրաժեշտություն առաջացավ նոր դիտումներ իրականացնել։ Հետևաբար,  ներկայացրեցինք 2.6 մետրանոց դիտակի միջոցով դիտողական ծրագիր, դիտումները սարսափելի էին, քանի որ ամբողջ գիշերվա ընթացքում հնարավոր եղավ դիտել 3 օբյեկտ, որոնց որակը սարսափելի էր։ Մեր դիտակի որակը ստուգելու համար խնդրանքով դիմեցինք Կորնելլի համալսարանի HBO 0.65 մետրանոց դիտակով դիտումների համար։ Կես գիշերվա ընթացքում դիտեցինք մոտ 10 օբյեկտ, իսկ ստացված արդյունքներն իրենց բարձր որակով անհամեմատելի էին։

Թե արդյոք ինչպե՞ս գնահատել կոլաբարացիաների շրջանակներում կատարված աշխատանքները և h-ինդեսքն այս դեպքում օգտակա՞ր է… այս հարցին կտամ այսպիսի պատասխան՝ երբեք գիտական աշխատանքը մի փորձեք վերածել շոուի։ Երբեք էլ հնարավոր չէ գտնել աշխատանքների գնահատման լավագույն չափորոշիչ։ Միանձնյա աշխատությունների դարն ավարտվել է, քանի որ մեր օրերում տվյալներն այնքան շատ են, որ մեկ հոգին դրանք ուսումնսաիրել չի կարող։ Կոլաբորացիաների ժամանակ յուրաքանչյուրն ունի իր ներդրումը և չի կարելի ասել մեկի ներդրումը քիչ է և ոչ կարևոր, մյուսինը ավելի շատ և կարևոր։ Այդ իսկ պատճառով, ևս մեկ անգամ պետք է նշեմ, այս մրցանակներն անօգուտ են։

Սարսափելին այն է, որ մեր ղեկավար անձիք մրցունակություն բառը սխալ են հասկանում, դրանք ոչ թե այս կամ այն անձի կողմից հրատարկված հոդվածների քանակի կամ որակի գնահատումն է, այլ գիտական խմբերի կողմից իրականացված աշխատանքների արդյունքում ստացված հետաքրքիր և կարևոր արդյունքները։ Այս մրցանակների միջոցով նրանք փորձում են ֆինանսավորման ավելացման մասին բարձրաձայնող երիտասարդների բերանը փակել՝ ասելով, թե լավ աշատեք՝ մրցանակ ստացեք։ Այդ մրցանակի շրջանում ստացված գումարը երիտասարդը ծախսեց մեկ կամ երկու ամսվա ընթացքում, իսկ դրանից հետո տարվա մնացած ամիսները պետք է ապրի նույն չարքաշ աշխատավարձով։

Մրցանակների փոխարեն ես կխնդրեի օգնել գիտնականներին՝ վերականգնել իրենց լաբորատորիաները, օգնել ստեղծել մարդկային աշխատանքային պայմաններ և աշխատավարներ, այդ դեպքում մենք՝ գիտնականներս, ինքնե՛րս մրցանակներ կսահմանենք մեզ օգնող անհատների կամ կազմակերպությունների համար։

Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրներից մեկը ավագ սերնդի բացասական վերաբերմունքն է երիտասարդների հանդեպ։ Սա խորհրդային տարիներից ժառանգած դժբախտություն է, որից ոչ մի կերպ չի ստացվում ձերբազատվել։ Եվ քանի դեռ ղեկավար աթոռներին նստած են նման մարդիկ, ես ոչ մի լուծում այդ խնդրի համար չեմ տեսնում։ Քանի որ միակ լուծումը պետք է լինի կառուցվածքային՝ սերնդափոխության ֆոնի վրա։

Երիտասարդ գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը տարբեր հարթակներում լավ եմ վերաբերվում։ Շատ ուրախ եմ՝ նման նախաձեռնությունների գոյության համար։

Գիտնական լինել, չի նշանակում գլուխը կախ զբաղվել միայն գիտությամբ և թույլ տալ նվաստացուցիչ վերաբերմունք իր հանդեպ։ Գիտնականը պետք է վաստակի ավելի շատ, քան հավաքարարը կամ քարտուղարուհին, ավելի շատ, քան խորհրդարանում նստած պատգամավորը։ Եթե չլինեին միջուկային ֆիզիկայի մասնագետները, ապա չէր լինի ինտերնետ հասկացողությունը, չլիներ տեսաբանների մի խումբ, չէր լինի մալուխային օպտիկան և մեծ արագության ինտերնետը։ Մեր նախագահին, նախարարներին կամ պատգամավորներին ի՞նչ է թվում, այս ամենը մարդկությանը երկնքից Աստվա՞ծ է նվիրել։

Վերջին տարիներին մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում ոչ մի դրական տեղաշարժ չեմ տեսնում։ Ինչ էլ որ կազմակերպվում կամ արվում է, նման է շոուի։ Լավագույն օրինակն է Համբարձումյանի անվան մրցանակը։

Այն որ կոռուպցիա կա նաև գիտական աշխարհում, փաստ է։ Անձամբ ես դրանից չեմ տուժել, սակայն, այո, նման դեպքերի մասին գիտեմ, թե ինչպես են երիտասարդին զրկել դասավանդման իրավունքից՝ այն տալով այնպիսի մարդկանց, ովքեր, մեղմ ասած, պատկերացում անգամ չունեն այն ոլորտից, որը պետք է դասավանդեն։ Եվ սա այն դեպքում, երբ երիտասարդն, ի տարբերություն նրանց, տիրապետում է ժամանակակից գիտական նորություններին, ի տարբերություն նրանց 60 տարվա վաղեմություն ունեցող գիտելիքների։

Արդյունքում տուժում են ուսանողները։ Ես աշխատում եմ ուսանողների հետ, վիճակը սարսափելի է, նրանք շատ ընդունակ և խելացի են, սակայն ոչնչի չեն տիրապետում, այնպիսի տպավորություն է, թե նրանց կողմից վճարված ուսման վարձավճարները չեն ծառայում իրենց նպատակին։ Նրանք ավարտում են համալսարանը՝ ստանալով դիպլոմ, որը պարզապես թղթի կտոր է և հետևում չկա գիտելիք։ Պարզ է, որ այդ ուսանողը ավարտելուց հետո երկար ժամանակ է կորցնում՝ փորձելով տիրապետել ժամանակակից խնդիրներին, ծրագրերին և սարքավորումներին։

Հայաստանում և դրսում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հիմնական տարբերությունների մասին… Առաջին գիտական գործուղումս եղել է 2002 թ.-ին։ Գործուղումների տևողությունները տարբեր էին՝ սկսած 2 շաբաթից մինչև 2 ամիս։ Տարբեր ծրագրերի հիման վրա գործուղվել եմ Ֆրանսիա, Իտալիա, Հունաստան, Գերմանիա և ԱՄՆ։ Հայաստանում և արտերկրում իրականացվող գիտական աշխատանքները պարզապես անհամեմատելի են։

Հայաստանում աշխատանքային պայմաններ չկան, ինտերնետը, որն անչափ կարևոր է գիտական աշխատանքի համար, սարսափելի վիճակում է, չկան հզոր համակարգիչներ։ Այն ծրագիրը, որով ես հիմա աշխատում եմ, պահանջում է բավականին հզոր համակարգիչ, չեմ կարծում, թե աստղադիտարանը կարող է ինձ ապահովել նման համակարգչով, այդ իսկ պատճառով Կորնելի համալսարանն է տրամադրել համակարգիչը։ Ցավոք, ամեն ինչ միակողմանի է ցանկացած համագործակցության դեպքում, ամեն ինչով ապահովում է օտարերկրյա կողմը։ Մենք օգտագործում ենք կորպորատիվ ծրագրավորման լեզու, որը շատ թանկ արժե, պարզ է, որ աստղադիտարանը երբեք իրեն թույլ չի տա՝ գնել այդ ծրագիրը։ Այն օրինական ճանապարհով օգտագործելու համար նվեր էինք ստացել այդ ծրագրով հագեցած մի համակարգիչ, սակայն այն գողացվել էր, իսկ տնօրինությունն այդպես էլ ոչինչ չարեց գտնելու համար։

Ինչ վերաբերում է գենդերային խնդրին, ասեմ, որ արտերկրում նման բան չեմ նկատել, իսկ Հայաստանում ինքս եմ դրա միջով անցել։

Երիտասարդ գիտնականներին ու ընդհանրապես գիտական հանրությանը դժվար է որևէ բան մաղթել, երբ ինքդ արդեն հույսդ և հավատդ լիովին կորցրել ես։ Դժվար է նրանց խորհուրդ տալ պայքարել, քանի որ պայքարի դուրս եկողները արդյունքում պատժվում են։

Եվ վերջապես վերջին «ավանդական» հարցը Լուսինեին. -Երկարաժամկետ տեսլականով՝ Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր ապագան, մասնագիտական հետագա աճը, թե՞ արտասահմանում։

–Տարիներ շարունակ պայքարել եմ, որպեսզի մի դրական բան փոխվի աստղադիտարանում, սակայն ապարդյուն, և այլևս ինձ Հայաստանյան գիտության մաս չեմ կարողանում պատկերացնել։ Տեսնելով ընկերներիս անելանելի վիճակը Հայսատանում, չեմ կարողանում հանգիստ սրտով կարիերա ստեղծել արտերկրում։ Միակ լուծումը տեսնում եմ գիտությունից ընդհանրապես հեռանալում։

Մանե Հակոբյան

ՀՀ ԳԱԱ Մաթեմատիկայի ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող Խաչատուր Խաչատրյանը ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր է, դոկտորական ատենախոսությունը` վերտառված «Կրիտիկական դեպքում ոչ կոմպակտ օպերատորներով որոշ ոչ գծային ինտեգրալ և ինտեգրա—դիֆերենցիալ հավասարումների լուծելիության հարցեր», պաշտպանել է 2011 թ.-ին` Ա.01.02-դիֆերենցիալ հավասարումներ մասնագիտությամբ:

Գիտության մեջ Խաչատուրին ձգում է դրա անսահման և անեզր լինելը: Գիտությունն այն  բնագավառն է, որ իր առավել գեղեցիկ և հետաքրքիր դեմքը պահում է խորքում, և  ոտք դնելով գիտության զարմանահրաշ աշխարհ` կանգ առնել այլևս հնարավոր չէ:

…Նախասիրությունների շարքում առաջին տեղում է ֆուտբոլը, երկրպագում է  ֆուտբոլի Հայաստանի ազգային հավաքականին, միշտ հաճախում է մարզադաշտ: Բարձր է գնահատում Ա. Էյնշտեյնի հայտնի ասույթը. «Որքան էլ մեծ ու ազնիվ է նպատակը՝ չի արդարացնում նրան հասնելու անազնիվ միջոցները»: Կյանքի ամենաշրջադարձային իրադարձություններն է համարում` 2006 թ. փետրվարի 7-ին թեկնածուական ատենախոսության պաշտպանությունը, 2006 թ. օգոստոսի 16-ին  դստեր`Անահիտի և 2008 թ. հոկտեմբերի 15-ին որդու` Աղավարդի ծնունդը, նաև 2011 թ. հունիսի 21-ին դոկտորական ատենախոսության պաշտպանությունը:

Դեպի մաթեմատիկա իր առաջին քայլերի կատարմանը նպաստել է   ընտանիքում տիրող մթնոլորտը. ծնվել է 1982 թ. Երևանում, մտավորականի ընտանիքում. հայրը ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր է, մայրը` մաթեմատիկայի ուսուցչուհի, քույրը` ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների թեկնածու:

1998 թ. գերազանցությամբ ավարտել է Երևանի պետական համալսարանին առընթեր Ա.Լ. Շահինյանի անվան ֆիզիկամաթեմատիկական թեքումով դպրոցը: Դպրոցական տարիներին բազմաթիվ անգամներ մասնակցել և հաղթել է հանրապետական օլիմպիադաներում: Նույն տարում ընդունվել է ԵՊՀ-ի մաթեմատիկայի ֆակուլտետ և 2004 թ.-ին գերազանցությամբ ավարտել` ստանալով մաթեմատիկայի մագիստրոսի որակավորում: 2004 թ.-ին ընդունվել է ԵՊՀ ասպիրանտուրա և մինչև 2006 թվականը զբաղվել գծային ինտեգրալ և ինտեգրա-դիֆերենցիալ հավասարումների լուծելիության հարցերով: Նշված բնագավառին էլ նվիրված էր իր թեկնածուական ատենախոսությունը:

2006 թվականից մինչև այժմ զբաղվում է ոչ գծային ինտեգրալ և ինտեգրա-դիֆերենցիալ հավասարումների լուծելիության, լուծման հատկությունների ուսումնասիրման հարցերով: Այդ թեմային է նվիրված 2011 թ.-ին պաշտպանած դոկտորական ատենախոսությունը:

Հեղինակ է ավելի քան 55 գիտական հոդվածների, որոնց մեծ մասը (38-ը) տպագրվել են Ռուսաստանի Դաշնության, Բելառուսի, Ուկրաինայի, Լեհաստանի, Մոլդովայի, Չեխիայի, Հնդկաստանի, Ղազախստանի միջազգային հեղինակավոր ամսագրերում, որոնք ունեն ազդեցության գործակից: Զեկուցումներով հանդես է եկել մի շարք միջազգային գիտաժողովներում` Մոսկվա, Կրասնոյարսկ, Սամարա, Մինսկ, Հրոդնո և հեղինակ է 19 տպագրված գիտական թեզիսների:

2006 թվականից գիտական խումբը, որում ընդգրկված է Խաչատուրը (ՀՀ ԳԱԱ Մաթեմատիկայի ինստիտուտի մաթ. ֆիզ. մեթոդների բաժինը) սերտորեն համագործակցում է ՌԴ Ստեկլովի անվան մաթեմատիկական ինստիտուտի, Բելառուսի պետական համալսարանի մեխ. մաթ. ֆակուլտետի, ՌԴ Սիբիրյան դաշնային համալսարանի հետ: 2006թ.-ից երկու տարին մեկ անգամ անցկացվում են  «Մաթեմատիկական ֆիզիկա,  կոմպլեքս անալիզ և հարակից հարցեր» թեմայով ռուս-հայկական համատեղ միջազգային գիտաժողովներ, որտեղ նա գործուն մասնակցություն է ունեցել` հանդես գալով զեկուցումներով:

2008-2011 թվականներին բազմաթիվ զեկուցումներով հանդես է եկել ՌԴ Ստեկլովի անվան մաթեմատիկայի ինստիտուտի սեմինարներում, Սիբիրյան դաշնային համալսարանում, Բելառուսի պետական համալսարանում: 2012 թ.-ին  հրավիրված  զեկուցող է եղել «Մաթեմատիկական ֆիզիկայի» III  միջազգային խոշոր գիտաժողովում, որն անցկացվում էր ՌԴ Սամարա քաղաքում:

Նշված գիտական համագործակցությունների արդյունքը եղավ այն, որ 2011 թ.-ին, երբ Խաչատուրը պաշտպանեց իր դոկտորական ատենախոսությունը, որպես առաջատար կազմակերպություն հանդես եկավ ՌԴ Գիտությունների ակադեմիայի Վ. Ստեկլովի անվան մաթեմատիկական ինստիտուտը, իսկ արտերկրից պաշտոնական ընդդիմախոսներն էին աշխարհահռչակ գիտնական, Բելառուսի պետական համալսարանի պրոֆեսոր Պ.Պ. Զաբրեյկոն, և Ուֆայի մաթեմատիկական ինստիտուտի բաժնի վարիչ պրոֆ.Ա.Ս. Կրիվոշեևը:

Խոսելով Հայաստանում գործող գիտնականների ներքին համագործակցության մակարդակի մասին, Խաչատուրը նշում է, որ ՀՀ ԳԱԱ Մաթեմատիկայի ինստիտուտում պրոֆեսոր Ն.Բ. Ենգիբարյանի ղեկավարությամբ պարբերաբար (յուրաքանչյուր շաբաթը մեկ) գործում է գիտական սեմինար, որին մշտապես մասնակցում են ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների 6 դոկտորներ, մի շարք գիտության թեկնածուներ, և հաճախ զեկուցումներով հանդես են գալիս հրավիրված գիտնականներ: Ինքն, անշուշտ, 2001 թվականից առ այսօր  մշտապես գործուն մասնակցություն ունի այդ սեմինարներում:

2011 թվականից գործում է նաև իր կողմից առանձին կազմակերպված սեմինար, որը ևս պարբերաբար (շաբաթը մեկ անգամ) գործող սեմինար է: Նշենք, որ այս պահին գիտական խումբը ներկայացրել է նախագիծ ռուս-հայկական դրամաշնորհային ծրագրին, որի արդյունքները քննարկման փուլում են:

2003-2004 թվականններին Խաչատուրն արժանացել է մագիստրոսների և ասպիրանտների համար նախատեսված «Հետազոտական մաթեմատիկա» հիմնադրամի մրցանակին, 2011 թ.-ին` երիտասարդ գիտնականների համար նախատեսված ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրում տպագրված գիտական աշխատանքների համար դրամական մրցանակի:

Խաչատուրի գիտական աշխատանքների մի մասը կատարվել է ֆիզ.-մաթ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր Ա.Խ. Խաչատրյանի հետ հավասար համահեղինակությամբ: Կան գիտական աշխատանքներ նաև  ֆիզ.-մաթ. գիտ. թեկնածուներ Ա.Ն. Աֆյանի, Է.Ա. Խաչատրյանի, Ց.Է. Թերջյանի հետ, որոնք կատարվել են իր գիտական ղեկավարությամբ, այսինքն՝ դիտարկված խնդիրների դրվածքը, լուծման տանող ուղիները, ստացված թեորեմների ձևակերպումները կատարվել են իր կողմից: Կան նաև աշխատանքներ հայցորդներ Մ.Ֆ. Բրոյանի, Մ.Գ. Կոստանյանի, Ս.Ա. Գրիգորյանի հետ, որոնց գիտական ղեկավարը կրկին Խաչատուրն է, և առաջիկա մեկ տարվա ընթացքում Մ.Ֆ. Բրոյանը և Մ.Գ. Կոստանյանը պատրաստվում են ներկայացնել պաշտպանության իրենց թեկնածուական ատենախոսությունները:

Խաչատուրի հետ զրուցեցինք Հայաստանում գիտության կազմակերպման հարցերի, առկա խնդիրների մասին։ Ահա իր տեսակետը` շարադրված մաթեմատիկոսին հատուկ հստակությամբ ու լակոնիկությամբ։

Գիտության ոլորտի թերֆինանսավորման պատճառներն են, իմ կարծիքով, անկախության տարիներին արժեհամակարգի խեղումը և, բացի այդ, պետական համակարգի ոչ լուրջ վերաբերմունքը գիտության նկատմամբ: Նշեմ, որ տեսական բնույթի հետազոտություններն իրենց նշանակալից արդյունքը կարող են տալ տարիներ հետո: Համեմատության համար հիշենք նորագույն տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացումը 20 տարի առաջ և հիմա:

Թե ինչպե՞ս վիճակը շտկել, այդ հարցին ես չէ, որ պետք է պատասխանեմ, քանի որ յուրաքանչյուր մարդ պետք է զբաղվի ի՛ր գործով:

Մրցանակաբաշխություններն, իհարկե, ոգևորում և խրախուսում են գործող գիտնականներին, բայց դրանք լրջորեն չեն կարող փոխել իրավիճակը:

Չափորոշիչների վերաբերյալ կարծում եմ, որ յուրաքանչյուր գիտական մրցանակաբաշխության արդյունքներն ամփոփելիս  կարևոր է և՛ միջազգային ազդեցության գործակիցը, և՛ հեղինակի աշխատանքների վրա հղումների թիվը: Ի դեպ, դրանք միմյանց հետ սերտորեն կապված են:

Համահեղինակների թվի վերաբերյալ ասեմ, որ յուրաքանչյուրը գիտի իր կատարած աշխատանքի չափաբաժինը և իր դերն այդ գործում: Եթե խմբում առաջանում են տարաձայնություններ, ապա այդ խմբի  համատեղ աշխատանքները երկար կյանք չեն ունենա:

Ազդեցության գործակցի սահմանումն, ընդհանրապես ասած, իր մեջ պարունակում է մի շարք թերություններ: Խոշոր երկրներում (օրինակ Չինաստանում) կան ամսագրեր, որտեղ տպագրվում են հիմնականում չինացի գիտնականները և հղումներ կատարում միմյանց, ինչի հետևանքով տվյալ ամսագրի ազդեցության գործակիցը կարող է լինել շատ բարձր` համեմատած օրինակ ՌԴ մի շարք կենտրոնական հեղինակավոր ամսագրերի ազդեցության գործակցին: Ի դեպ, նշեմ, որ ՌԴ հեղինակավոր որոշ ամսագրերում տպագրելու համար գրախոսական պրոցեսը բավականին խիստ է, կարող է տևել մինչև 3 տարի, ընդ որում, հոդվածն այդ ամսագրերում կարող է ուղարկվել գրախոսության միաժամանակ մի քանի փորձագետի:

Փորձարարների ու տեսաբանների համար մրցանակաբաշխություները, իմ կարծիքով, պետք է տրոհել. պետք է մասնակցեն առանձին-առանձին:

Երիտասարդ գիտնականների հիմնական խնդիրներից մեկը, իմ կարծիքով,  տարեց, իրենց  գիտական փառքին հասած և գիտությամբ այլևս չզբաղվող գիտնականների անարդար վերաբերմունքն է երիտասարդ սերնդի նկատմամբ:

Գիտնականը, բացի իր գործից, այլ գործով չի կարող զբաղվել, հակառակ դեպքում նրա կատարած աշխատանքը կլինի թերի: Իսկական գիտնականը բոլոր ժամանակներում երբեք չի մտածել իր գործով վաստակելու մասին:

Դրական միտումներ գիտության կազմակերպման հարցում չեմ տեսնում:

Կոռուպցիան իմ գիտական բնագավառում (մաթեմատիկա) իսպառ բացակայում է: Ինձ նման հարցադրումը բավականին խորթ և նույնիսկ մի քիչ զարմանալի է:

Արտասահմանում չեմ աշխատել:

Գիտական աշխարհում գենդերային խնդիր չկա, այդ ժամանակները վաղուց պատմության գիրկն են անցել:

PostDoc—ական համակարգին դրական եմ վերաբերվում:

Ապագաս արտասահմանո՞ւմ, թե՞ Հայաստանում… եթե այսպես երկար շարունակվի, ապա արտասահմանում:

Գիտական հանրությանը մաղթում եմ ստեղծագործական խոշոր նվաճումներ, բարեկեցիկ կյանք և անամպ երկինք:

Մանե Հակոբյան

Տարոն Մակարյանը ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների թեկնածու է։ Ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի Ռադիոֆիզիկայի ֆակուլտետը, ապա ուսանել է նույն ֆակուլտետի մագիստրատուրայում և ասպիրանտուրայում։ Վերջինիս զուգընթաց սովորել և ավարտել է Գերմանիայի Ուլմ քաղաքի համալսարանի միջազգային մագիստրատուրան՝ Advanced Materials մասնագիտությամբ։ Ներկայում հյուր–հետազոտող է Միացյալ Թագավորության Քեմբրիջի համալսարանում։

Գիտությունից դուրս, ունի նաև այլ հետաքրքրություններ ու նախասիրություններ։ Սիրում է զբաղվել սպորտով, քայլարշավներով և հեծանվարշավներով, նկարչությամբ, պարերով։ Սիրած ասույթն է՝ «եթե սրտանց ուզում ես ինչ–որ բան անել, ապա արա՛»։ Վերջինս մեկնաբանելու համար ժպտալով լռում է։

Հետևում է երիտասարդ գիտնականներին ներկայացնող հոդվածներին և նկատում, որ բոլորն էլ նշում են առկա խնդիրների մասին, բայց հիմնականում լուծումներ չեն առաջարկում… «Ես, շատ դեպքերում, ճշմարտությունը բացահայտելու համար, կամ «թագավորը մերկ է» ասելու պատճառով, մոտ եմ եղել խորը անկման։ Սովորաբար նեղ արահետներով եմ քայլում, որի մի կողմը անդունդ է, և համարում եմ դա իմ բնավորության վատ գծերից մեկը։ Այնուամենայնիվ, երբեմն կյանքը դրանով է գեղեցիկ. իսկ մարդիկ չեն փոխվում, նույնիսկ մեծանալով»։

Տարոնի աշխատանքները վերաբերել են նանոմասնիկների օպտիկական հատկությունների տեսական և փորձարարական ուսումնասիրությանը։ Բնականաբար, փորձարարական աշխատանքները ԵՊՀ–ում չի կատարել` համապատասխան տեխնիկական հնարավորությունների բացակայության անկհայտ պատճառով։ Այժմ նաև զբաղվում է ածխածնի նանոխողովակների անտառների, ինչպես նաև գրաֆենի փորձարարական ստացմամբ և հետազոտմամբ։ Ստացած արդյունքները ներկայացրել է Բրյուսելում` SPIE-2010, Բելգրադում` ISCOM-07, ՀՀ ԳԱԱ Ֆիզիկակական հետազոտությունների ինստիտուտում` LP-2010 գիտաժողովներում։ Ունի մոտ 10 արտասահմանյան հղում իր աշխատանքներին։

Տարոն, ի՞նչ միջազգային գիտական համագործակցություններում եք ընդգրկված Դուք, ձեր խումբը, լաբորատորիան։ Ինչպիսի՞ն են համագործակցության արդյունավետությունն ու օգտակարությունը։

ԵՊՀ «Ենթամիլիմետրային ալիքների լաբորատորիայի» որոշ գիտաշխատողներ կապեր ունեն նորվեգական,  ճապոնական, կորեական, գերմանական լաբորատորիաների հետ։ Դա նրանց օգնում է ժամանակ առ ժամանակ մեկնել գործուղումների՝ հրավիրող կողմի հաշվին, ինչպես նաև՝ միացյալ ուժերով տպագրել հոդվածներ։

Ինքս ունեմ գիտական կապեր Միացյալ Թագավորության Քեմբրիջի համալսարանի, ինչպես նաև Գերմանիայի Ուլմի համալսարանի հետ։ Վերջինիս և իմ ասպիրանտական ղեկավարների հետ համատեղ դիմել եմ գերմանական «Ֆոլկսվագեն» հիմնադրամին՝ գիտական հետազոտություններ իրականացնելու նպատակով, և արդեն ինն ամիս է, ինչ սպասում ենք պատասխանի։

Ի՞նչ գիտական մրցանակներ և դրամաշնրհներ եք ստացել, որքանո՞վ են դրանք կարևոր։

Ամենակարևորն իմ կյանքում եղել է գերմանական դրամաշնորհը (Deutsche akademische Austauschdienst – DAAD), որով կարողացել եմ երկու տարի սովորել Գերմանիայում։

ՀՀ ԿԳՆ Գիտպետկոմի դրամաշնորհի միջոցով ԵՊՀ–ի լաբորատորիայի համար համակարգիչ եմ ձեռք բերել։ Իսկ ՀՀ նախագահի մրցանակի միջոցով  (SYNOPSYS ARMENIA-ի կազմակերպմամբ, որպես լավագույն ասպիրանտ ՏՏ ոլորտում, երկրորդ կարգ, 750$) ատամներս եմ բուժել։

Ձեր աշխատանքներում քանի համահեղինակ է ընդգրկված, և ո՞րքան մասն է դրանցում Ձեր անձնական ներդրումը։

Համահեղինակների ընդհանուր թիվը չորսն է։ Իմ անձնական ներդրումը մյուսներից հիմնականում մեծ է, քանի որ 90% հոդվածներում առաջինը հեղինակը ես եմ։

Մրցանակաբաշխություններում ո՞րն առավել կարևորել՝ տպագրությունների քանա՞կ, թե՞ հղումների թիվ։

Իմ կարծիքով, ստացած հղումների թիվը և հոդվածների թիվը պետք է հաշվի առնել միաժամանակ, սակայն հոդվածների թիվն ավելի կարևոր է։ Օրինակ, Չինաստանում բոլոր գիտնականները ստանում են խրախուսավճար պետության կողմից՝ ցանկացած արտասահմանյան ամսագրում ցանկացած հրատարակության համար։ Կարևոր է նաև ամսագրի ազդեցության գործակիցը՝ Nature կամ Science ամսագրերում մեկ հոդվածը արժե մի քանի հոդված՝ միջին ամսագրում։ Նաև կարևոր է h-index գաղափարը, արժե հաշվի առնել այն՝ հատկապես ավելի մեծահասակ գիտնականների աշխատանքները գնահատելու համար։

Ինչպե՞ս եք վերաբերում տարատեսակ մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին, որոնք վերջին երկու տարվա ընթացքում սկսեցին իրականացվել մասնավոր հիմնադրամների կողմից։

Նմանատիպ խղճուկ մրցանակաբաշխություններն ավելի շատ օգնում են դրանց իրականացնողներին, քան ստացողներին։ Բաշխողները հավաքում են քաղաքական դիվիդենտներ, իսկ ստացողները այդպես էլ թերֆինանսավորված են մնում։ Ավելի լավ կլիներ, եթե սա հասկանային բաշխելու ունակ այլ հասարակական գործիչներ կամ բիզնեսմեններ. այդ դեպքում միգուցե գիտնականներն իրենց առօրյայի մեջ գոնե ֆինանսական փոփոխություն կզգային։ Համենայն դեպս, քանի դեռ պետությունը գիտության նկատմամբ վերաբերմունքի կտրուկ և արմատական փոփոխություն չի կատարել, որակական բարելավումներ սպասելը միամտություն է։

Կարո՞ղ եք թվարկել Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրները։

Խնդիր թիվ 1. նվաստացուցիչ աշխատավարձ, ապա`

2. բյուրոկրատական բարդություններ՝ ԽՍՀՄ մեթոդական համակարգով աշխատող թղթաբանական գործընթացներում, որոնք ծառանում են դրամաշնորհների դիմելիս

3. գիտական հետազոտությունների համար նյութեր կամ սարքավորում ՀՀ տարածք ներկրելիս, նույնիսկ եթե այն ձեռք է բերվել արտասահմանյան դրամաշնորհի միջոցով, մաքսային տուրքի առկայություն

4. գիտությամբ չզբաղվող, արտասահմանյան համագործակցություն չփնտրող ղեկավարություն

5. կարծրացած կամ «ազգայնական» մտածելակերպով ղեկավարություն

6. ադմինիստրատիվ ոլորտում չափից ավելի շատ աշխատողներ։

Որո՞նք եք համարում Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառները։ Եվ ի՞նչ անել՝ վիճակը շտկելու համար։

ՀՀ ցանկացած պետական համակարգում առկա է զգալի թերֆինանսավորում, և դա այդպես է ստացվել՝ խորհրդային համակարգը ժառանգելու և դրանից ազատվել չկարողանալու պատճառով։

Միգուցե հնարավոր կլիներ որոշ չափով բարձրացնել գիտության ֆինանսավորումը՝ բյուջեում որոշ անհրատապ ծախսերից (օրինակ՝ շինարարության ոլորտում) ազատվելու և փոխատեղումներ անելու շնորհիվ։ Սակայն իշխանությունները դրան պատրաստ չեն։ Այն, որ այդ նույն բյուջեն կարելի էր լցնել ստվերային տնտեսությունից ազատվելու միջոցով, չեմ քննարկում, քանի որ արդեն այդ մասին շատ է խոսվել։ Սակայն, այդուհանդերձ, նման բարելավումները դժվար թե բերեն որակական փոփոխություններ գիտության ֆինանսավորման համար, քանի որ լուրջ արդունքներ ակնկալելու համար անհրաժեշտ է ներկայիս ֆինանսավորումը առնվազն տասնապատկել։

Խնդիրը կարելի է լուծել շատ պարզ՝ հետևել արդեն այդ փուլն անցած պետությունների օրինակին։ Մանրամասնեմ. անհրաժեշտ է կամք՝ շատ երկարաժամկետ ներդնում իրականացնելու համար, որպեսզի գիտության մեջ կատարված ներդրումը, ստացված արդյունքից հետո, տեղափոխվի արտադրություն՝ լինի դա ռազմական կամ քաղաքացիական ոլորտում։

Իսկ հասարակության շատ հատվածներ, ներառյալ պատգամավորներ և այլ չինովնիկներ, դեռ այն հին խորհրդային կարծիքին են, որ գիտությունը փողաբեր չէ։ Մինչդեռ գիտությունը վաղուց արդեն լավ բիզնես է՝ հարուստ ֆիրմաների և պետությունների համար։

Ինչպե՞ս եք վերաբերում երիտասարդ գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը վիրտուալ կամ իրական հարթակներում։ Կարծիքներ կան, որ իսկական գիտնականը նա է, ով զբաղվում է միայն գիտությամբ՝ առանց հողեղեն-նյութական բաներին ուշադրություն դարձնելու, որ գիտնականը դադարում է գիտնական լինել այն պահից, երբ սկսում է մտածել իր գործով վաստակելու մասին։ Ի՞նչ կասեք…

Այս հարցի վերջին նախադասությունը ևս ԽՍՀՄ–իստական մտածելակերպի արդյունք է։ Աշխարհը վաղուց կապիտալիստական է դարձել, և մարդիկ մտածում են փող վաստակելու կամ ավելի լավ ապրելու մասին, և դա հնարավոր են դարձնում իրենց ջանքերի միջոցով՝ նույնիսկ եթե այդ ջանքերը կոչվում են «զբաղվել գիտությամբ»։

Գիտնականը գիտությամբ զբաղվելուց բացի պետք է կարողանա նաև գրել առաջարկ–նախագիծ, ինչը կորոշի նրա գիտական կարիերան։ Այդ նախագծից ստացված գումարը պետք է բավարարի նրան և նրա ընտանիքին՝ նորմալ ապրելու համար, և նա այլ աղբյուրներ կամ համագործակցություն փնտրել կարող է միայն, եթե շատ զբաղված չէ։

Իսկ երիտասարդների կողմից այս բարձրաձայնումը մահացող գիտության վերջին ճիչն է, ես դրան լավ եմ վերաբերվում, սակայն իրատես լինելով՝ առայժմ մեծ հույսեր դրա հետ չեմ կապում։

Կա՞, տարածվա՞ծ է գիտական աշխարհում կոռուպցիան։ Դուք անձնապես տուժե՞լ եք դրանից։

Ես կոռուպցիայի չեմ դիմել և կոռուպցիայից չեմ տուժել՝ ինքս հաղթահարել եմ իմ առջև ծառացած խնդիրները։ ԵՊՀ ֆիզիկայի և ռադիոֆիզիկայի ֆակուլտետներում կոռուպցիան պրոբլեմ չէ, և այն հիմնականում բացակայում է։

Արտասահմանում «կոռուպցիա» ասվածի մի տեսակը վաղուց օրինականացվել է՝ «երաշխավորական նամակ» անվան տակ, որը ինչ–որ կերպ ըմբռնելի է։

Տեսնո՞ւմ եք վերջին տարիներին դրական միտումներ՝ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում պետական և ոչ պետական կառույցների մոտեցումների ու գործողությունների մեջ։

Ոչ-պետական կառույցները գիտության նկատմամբ իրենց վերաբերմունքը հաստատ չեն լավացրել, քանի որ դա նրանց անմիջական շահերից չի բխում։

Ինչ վերաբերում է պետությանը` տեսնում եմ ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական միտումներ։ Բացասականներից են՝ կրթական համակարգում «Բոլոնիայի բարեփոխումները», որոնք խեղաթյուրված տեսքով են կիրառվում, և դեռ մեծ հարց է` արդյո՞ք դրանք իրականում դրական բարեփոխում են, թե՞ ոչ։ Իսկ այլ «բարեփոխումներն» իրականացվում են հիմնականում փոքր թվով «գիտնականների» հետ որոշակի քննարկումներից հետո, ինչից շահում են միայն այդ մարդիկ։ Դրա վառ օրինակն է CANDLE նախագիծը։ Վերջինս, անարդիականության ու անմրցունակության պատճառով, դատապարտված է անհաջողության, մինչդեռ կարելի էր այդ նույն ներդրումներով բարելավել Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտի էլեկտրոնային արագացուցիչը, կամ զարգացնել ավելի խոստումնալից ճյուղեր։ Ընդհանուր առմամբ, պետության վերաբերմունքը գիտության նկատմամբ քայքայիչ–արհամարհական է։

Պետության կողմից տեսնում եմ նաև մոտեցումների մեջ դրական միտումներ՝ իշխանությունները կարծես թե հասկանում են, որ գիտությունը թերֆինանսավորված է…

Ի՞նչ հիմնական տարբերություններ կթվարկեք Հայաստանում և դրսում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հարցում։

Զարգացած երկրներում գիտնականները զբաղվում են իրենց գործով և ապրում են բարեկեցիկ։

Ինչպե՞ս եք գնահատում ներքին համագործակցության մակարդակը Հայաստանում գործող գիտնականների, գիտական խմբերի միջև։ Արդյո՞ք ավելի սերտ համագործակցությունը հնարավորություն չի տա՝ ավելի մեծ ծրագրեր ձեռնարկելու և ավելի լուրջ ուժերով հանդես գալու՝ միջազգային դրամաշնորհների դիմելիս։

Եթե մեծ ֆինանսավորում լիներ, սերտ համագործակցությունն իմաստ կունենար։ Առայժմ գիտնականները հազիվ իրենց գլխի ճարն են տեսնում։ Իսկ եվրոպացիները մեծ խմբերով դիմելն առանձնապես չեն խրախուսում, քանի որ նրանց ֆինանսավորելու նպատակը Հայաստանում գիտությունը բարձր մակարդակի հասցնելը չէ, այլ գիտնականներին իրենց երկրում նվազագույն ծախսերով պահելով՝ դրանից առավելագույնս շահելը։

Հայ գիտնականները, իհարկե, կարող են ավելի մեծ ծրագրեր ձեռնարկել և ավելի շատ հաջողությունների հասնել ՀՀ–ում միմյանց հետ համագործակցելու միջոցով, բայց ոչ թե արտասահմանյան դրամաշնորհի դիմելու համար, այլ տեղական։ Եվ դրան պետք է աջակցի ինչպես պետությունը, հատկապես Պաշտպանության նախարարությունը, այնպես էլ շահագրգիռ անհատ ձեռներեցները և կազմակերպությունները։ Մեր միակ փրկությունը միասնականության մեջ է։

Զրուցեցինք հետագա պլաններից։ Կարևոր է համարում հետթեկնածուական PostDoc կարգավիճակի ներդրումը Հայաստանում. արձագանքը դրան վերաբերող հարցիս կարճ էր ու հստակ՝ «շատ պարտադի՛ր է»։

Ի մի բերելով` Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր մասնագիտական հետագա աճը, թե՞ արտասահմանում։

Այսօր տեսնում եմ, ցավոք, ո՛չ Հայաստանում…

Մանե Հակոբյան

ՀՀ ԳԱԱ Կենսաքիմիայի ինստիտուտի ավագ լաբորանտ Աննա Գյուլխանդանյանը 2011 թ.-ից սովորում է նույն ինստիտուտի հեռակա ասպիրանտուրայում։ Ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի կենսաբանության ֆակուլտետը: «Կենսաբանություն» մասնագիտությամբ մագիստրոս է` «Գենետիկա և բջջային կենսաբանություն» մասնագիտացմամբ, մագիստրոսական ավարտական աշխատանքը կատարել է գենետիկայի և բջջային կենսաբանության ամբիոնում:

Աննան աշխատում է լինել ակտիվ քաղաքացի և վարել աշխույժ ապրելակերպ…: Բացի ռուսերեն և անգլերեն օտար լեզուներից, գերազանց տիրապետում է նաև ֆրանսերեն լեզվին, աշխատում է «Կազա» շվեյցարական Մարդասիրական հիմնադրամի «Էսպաս» կենտրոնում` որպես ֆրանսախոսների ակումբի պատասխանատու: Անչափ սիրում և հետաքրքրվում է գեղասահքով, հաճախում է սահադաշտ, զբաղվում է ֆիտնեսով, պարով, սիրում է նաև սեղանի թենիս խաղալ։ Ազատ ժամանակն անցկացնում է ընկերների հետ: Մանուկ հասակում հաճախել է ջութակի դասերի. «Նվագել եմ Սայաթ-Նովայի անվան երաժշտական դպրոցի ջութակահարների համույթում»:

Այնուամենայնիվ, առաջին տեղում են բնական գիտությունները, որոնցով հերաքրքրվել է դեռ մանկուց: Դպրոցում ավելի նախընտրել է բնական գիտությունները ներկայացնող առարկաները (ֆիզիկա, մաթեմատիկա, կենսաբանություն), քան հումանիտար առարկաները` պատմություն, աշխարհագրություն և այլն: Ավարտել է ԵՊՀ-ին առընթեր Ա. Շահինյանի անվան Ֆիզիկամաթեմատիկական հատուկ դպրոցը: Դպրոցական տարիներին շատ էր սիրում ֆիզիկան և ուզում էր դառնալ ֆիզիկոս…: Սակայն հետաքրքրվում էր նաև կենսաբանությամբ, հատկապես հետաքրքիր էր մոլեկուլային մակարդակը` կյանքի ծագումը, ժառանգականության սկզբունքը, հիվանդությունների առաջացման պատճառները և դրանց բուժման մեխանիզմները: Այդպիսով, որոշեց համատեղել ֆիզիկան և կենսաբանությունը՝ ընդունվելով ԵՊՀ-ի կենսաբանության ֆակուլտետի «Կենսաֆիզիկա» բաժանմունքը:

Բակալավրական ավարտական աշխատանքը նվիրված էր արյան սպիտակուցների հետ պորֆիրինների փոխազդեցության հետազոտությանը: Այն ուղղված էր ուռուցքների ֆոտոդինամիկ թերապիայում կիրառվող պատրաստուկների` պորֆիրինների, սպեկտրալ հատկությունների ուսումնասիրությանը և արյան մեջ փոխադրիչ սպիտակուցների հետ դրանց փոխազդեցության հետազոտությանը:

Մասնագիտական առումով շրջադարձային էր մագիստրատուրայում մասնագիտության փոփոխությունը, երբ Կենսաֆիզիկայի անբիոնից փոխադրվեց Գենտիկայի և բջջային կենսաբանության ամբիոն. «Քանզի կարելի է ասել, որ հենց այդ ժամանակ իրականում սկսվեց իմ գիտական գործունեությունը»:

Մագիստրոսական թեզը վերնագրված է «Նոր պորֆիրինների ցիտոտոքսիկության և ֆոտոտոքսիկության ուսումնասիրությունը in vitro պայմաններում»։ Աշխատանքը նվիրված էր օնկոլոգիական հիվանդությունների բուժման ժամանակակից մեթոդներից մեկի` ուռուցքների ֆոտոդինամիկ թերապիայի համար արդյունավետ պատրաստուկների որոնմանը: Աշխատանքի նպատակն էր` ուսումնասիրել կատիոնային պորֆիրինների սպեկտրալ հատկությունները և դրանց կործանարար հնարավորության արդյունավետությունը քաղցկեղի բջիջների տարբեր կուլտուրաների վրա. ինչպես HeLa (արգանդի վզիկի քաղցկեղի էպիթելի բջիջներ)` բջիջների միաշերտ դասական կուլտուրայի վրա, այնպես էլ K-562 (խրոնիկ միելոիդ լեյկոզի լիմֆոբլաստների)` մարդու բջիջների սուսպենզիոն կուլտուրայի վրա:

Ներկա պահին շարունակում է ուսումնասիրել պորֆիրինները` որպես հակաբակտերիալ պատրաստուկներ, նրանց կապումը տարբեր նանոմասնիկների հետ և այդ նանոկոմպոզիտների ազդեցությունը հակաբիոտիկների դեմ կայուն մանրէների տարբեր շտամների ապաակտիվացման վրա: Ունի տպագրված 7 աշխատանք, այդ թվում 4-ը` արտասահմանյան գիտաժողովների աշխատանքների ժողովածուներում: Աշխատանքներում սովորաբար ընդգրկված են լինում 3-5 համահեղինակ. «Բարձր մակարդակի աշխատանք կատարելու համար և լավ արդյունքներ ունենալու համար անհնար է գործը անել միայնակ»:

Տվյալ պահին ներգրավված է 2 դրամաշնորհների աշխատանքներում (հայ-բելառուսական և ANSEF։ Վերջերս հաղթել է նաև «Ասպիրանտների հետազոտությունների աջակցության ծրագիր-2012» մրցույթում, ստացել դրամաշնորհ: Վերջին նախագծի ղեկավարն է։ Հայ-բելառուսական համագործակցության շրջանակներում գործուղվել է Բելառուսի ԳԱԱ Ֆիզիկայի ինստիտուտ, մասնակցել է համատեղ փորձերում` կանսաինժեներիայի բնագավառում: Կենսաինժեներիայի գիտական խումբը, որտեղ աշխատում է Աննան, համագործակցում է մի շարք արտասահմանյան առաջատար կենտրոնների հետ, այդ թվում՝ Ֆրանսիայի Նանտի Համալսարանի կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայի, Գերմանիայի Մաքս Պլանկ մոլեկուլային կենսաբանության ինսրիտուտի, Մոսկվայի պետական համալսարանի Ֆիզիկաքիմիական կենսաբանության ինստիտուտի, Մոսկվայի քիմֆիզիկայի ինստուտի, Սարատովի Համալսարանի և մի շարք այլ կենտրոնների հետ:

Համարում  է, որ միջազգային համագործակցությունը նպաստում է` ընդգրկվել համատեղ դրամաշնորհներում, կատարել համատեղ աշխատանքներ և ներկայացնել դրանք բարձր միջազգային ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում: Ներքին համագործակցություն նույնպես ունի մեծ նշանակություն, հնարավորություն է տալիս օգտվել այլ լաբորատորիաներում առկա ժամանակակից սարքերից, կատարել բարձր մակարդակի համատեղ փերձեր: Դա կարևոր է, սակայն՝ անբավարար, քանի որ, ցավոք սրտի, այդպիսի ժամանակակից սարքավորումներով հագեցած լաբորատորիաները եզակի են Հայաստանում:

Զրուցեցինք նաև Հայաստանում գիտության վիճակի, առկա հիմնական հարցերի ու խնդիրների մասին։

-Գիտությունը Հայաստանում պարզապես չի գնահատվում: Պատճառները շատ են և տարատեսակ: Երբեմն այն հարցին, թե՝ ինչո՞վ ես զբաղվում, եթե պատասխանես` գիտությամբ, ապա պարզապես ապշեցնող արձագանքի կհանդիպես. “Հայաստանում ի՞նչ գիտություն… ու՞մ է պետք… Բա հետո ի՞նչ ես անելու… ոչ մի ապագա չկա Հայաստանում գիտնականների համար… Դե ինչքա՞ն պիտի լինի որ քո ստացած աշխատավարձը…”: Ասես` անես մի գործ, որը չի հարգվում և ոչ ոքի պետք էլ չէ, ասես` մեր երկրում անիմաստ մի բանով զբաղվես: Հայաստանում ավելի պահանջված և գնահատված են հումանիտար մասնագիտությունները: Ինքս մի քանի անգամ կանգնել եմ երկընտրանքի առաջ, մտածել եմ թողնել գիտությունը, աշխատել ուրիշ բնագավառում, բայց դեռ կարողանում եմ ինքս ինձ հույս տալ և համոզել, որ մոտ ապագայում մի բան կփոխվի, և գիտության վիճակը կլավանա Հայաստանում: Բայց համոզված չեմ, որ ունակ եմ անվերջ սպասել այդ օրվան…

Թերֆինանսավորման գլխավոր պատճառներից մեկը պետության բյուջեից անբավարար միջոցներ տրամադրելն է, և կարծում եմ, որ պետք է սկսել հենց այդտեղից:

Մրցանակներն ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններն, իհարկե, մեծ խթան են հանդիսանում մեզ համար, մոտիվացնում են հետագա գիտական գործունեությանը: Կարծում եմ` դրանք անհրաժեշտ են, բայց ո՛չ բավարար: Դա ժամանակավոր և ոչ կայուն խրախուսող ձեռքբերում է: Այդպիսի մրցանակների ու մրցանակաբաշխությունների ավելացումն, իհարկե, լավ է, դրանք անշուշտ ազդում են Հայաստանում գիտության ընդհանուր վիճակի լավացման վրա: Բայց միայն այդ տիպի աջակցմամբ հարցը չի լուծվի: Գիտնականը պետք է ունենա բավարար չափով կայուն եկամուտ: Եվ դրանով պետք է զբաղվեն առաջին հերթին պետական կառույցները:

Չափանիշների վեաբերյալ։ Կարծում եմ, կիրառվող երկու չափանիշներն էլ շատ կարևոր են` և՛ ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում տպագրությունների քանակը, և՛ հոդվածների հղումների թիվը: Ուստի, մրցանակաբաշխություններն օբյեկտիվորեն անցկացնելու համար երկու չափանիշներն էլ պետք է հաշվի առնել միաժամանակ: Առհասարակ, «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում» անվանակարգի հաղթողին որոշելու համար, կարևորագույն չափանիշ է հանդիսանում աշխատանքի արդիականությունը, թե որքանով է տվյալ աշխատանքն արդիական մեր օրերում, և որքանով այն կարող է կիրառելի լինել՝ ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ արտասահմանում:

Այս պարագայում միայն մեկ չափանիշ հաշվի առնելը չի կարող օբյեկտիվ լինել: Աշխատանքը կարող է տպագրված լինել որոշակի ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրում, բայց հղումներ չունենա, կամ ունենա մի քանիսը, ուստի նշանակում է, որ աշխատանքը այդքան էլ արդիական չէ: Առանց ազդեցության գործակցի ամսագրում տպագրված, բայց լավ և արդիական աշխատանքն, այնուամենայնիվ, հղումներ կունենա: Դրա համար կարևոր է հաշվի առնել հղումների քանակը: Սակայն, քանի որ բարձր ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում տպագրվող աշխատանքները ավելի շատ են կարդացվում և ավելի կիրառելի են, ուստի և ավելի հաճախ են հղվում, հետևաբար` կարևոր է հաշվի առնել նաև ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում տպագրությունների քանակը:

Փորձարարների և տեսաբանների հարցը։ Իրականում այդ խնդիրը առկա է գիտական բոլոր ոլորտներում: Փորձարարների համար շատ կարևոր են արտասահմանյան, ինչպես նաև ներպետական համագործակցությունները, քանի որ լուրջ աշխատանք միայնակ չես անի, ուղղակի անհնար է: Իսկ ստեղծել կապեր արտասահմանյան խոշոր կենտրոնների հետ, այդքան էլ հեշտ չէ: Մինչդեռ տեսաբանների համար այդ համագործակցությունները այդքան էլ անհրաժեշտ պայման չեն: Ուստի, նրանց համար լուրջ աշխատանք ունենալն ավելի հեշտ է դառնում. ունես մտքեր, խելք, հետաքրքիր գաղափարներ` կարող ես լավ աշխատանք ներկայացնել: Որպեսզի պայմաններն ավելի ընդունելի դառնան, կարելի է, օրինակ, մրցանակաբաշխություններում տեղերն առանձին բաշխել, այսինքն, առանձին մրցույթ անցկացնել տեսաբանների համար, և առանձին` փորձարարների համար, ասել է, թե` առանձին տեղեր հատկացնել փորձարարների և տեսաբանների համար:

Երիտասարդ գիտնականների խնդիրները։ Ցածր աշխատավարձ, սարքավորումների պակաս, աշխատելու անբարենպաստ պայմաններ և այլն` ո՞րը թվարկես 🙁 Կարծում եմ, այս բոլորը վերացնելու համար կպահանջվի բավականին երկար ժամանակ…

Պայքարելը։ Կարծում եմ` կարևոր է։ Պե՛տք է պայքարել՝ գիտության ոլորտում առկա բազմաթիվ խնդիրների լուծման համար, քանզի, ի վերջո, բոլորս էլ ուզում ենք, որ մեր երկիրը զարգանա և առաջընթաց ապրի: Պայքարը ելնում է ոչ միայն սեփական շահերից, այլ նաև պետական և, ինչ-որ տեղ, հայրենասիրական շահերից: Ինչո՞ւ պետք է իր երկրի քաղաքացին հեռանա հայրենիքից, որտեղ ծնվել ու մեծացել է, գնա օտար երկիր, եթե համապատասխան պայմանների առկայության դեպքում գիտնականը կարող է մնալ իր հայրենիքում, զբաղվել իր գործով, ապահովել իր ընտանիքի բարեկեցությունը, և իր հաջողությունները օգտագործել և ներդնել իր իսկ երկրի զարգացման համար: Դրա համար էլ պայքարում են՝ դեռ չկորցնելով հավատը, որ կհասնեն որևիցե արդյունքի, և մի օր մենք էլ կլինենք գիտության ոլորտում զարգացած երկիր:

Իհարկե գիտնականի միակ գործը չի կարող լինել բացառապես գիտությամբ զբաղվելը՝ առանց նյութականի մասին մտածելու: Առանց նյութականի, վերջիվերջո, ապրելն ու գոյատևելն ուղղակի անհնար է:

Գիտությամբ զբաղվելու ցանկություն երիտասարդի մոտ պետք է առաջացնել ուսման վաղ փուլերում: Ցավոք, մեր ԲՈՒՀ-երը ամենևին համալրված չեն նոր ու ժամանակակից սարքավորումներով, և ուսանողը գրեթե երբեք հնարավորություն չունի՝ գործնականորեն փորձելու այն, ինչը պարզապես սովորում է տեսականորեն: Բնականաբար, այդպես լավ մասնագետ չես դառնա: Գիտության մեջ շատ կարևոր է գործնական պրակտիկան, բայց ինչպե՞ս դա իրագործել, եթե չկան համապատասխան պայմաններ, սարքավորումներ և նյութեր: Տեսական գիտելիքներ ունենալը շատ կարևոր է և անհրաժեշտ, բայց բավարար չէ: Կարծում եմ` շատ կարևոր է գիտահետազոտական ինստիտուտներում և ԲՈՒՀ-երում բարենպաստ պայմաններ ստեղծելը՝ գիտության զարգացման համար: Պետությունը պե՛տք է մեծացնի գիտությանը և կրթությանը տրամադրող բյուջեն:

Բարեբախտաբար, ես իմ ոլորտում մինչ օրս այդքան էլ չեմ տուժել կոռուպցիայից, չնայած չեմ կարող ասել, որ այն բացարձակապես բացակայում է: Իմ աշխատանքը երբեք չի շահագործել իմ մինչ օրս ունեցած ղեկավարից ոչ ոք:

Սեռը, ըստ իս, զգալի խնդիր չի հանդիսանում Հայաստանում և խոչընդոտներ չի առաջացնում՝ հաջողված կարիերա ստեղծելու ճանապարհին, մանավանդ՝ գիտության ոլորտում: Ունես խելք, մի քիչ էլ ճարպիկ ես, ուրեմն՝ կարող ես հաջողությունների հասնել:

PostDoc համակարգը ներկա պահին Հայաստանում ներդնել ուղղակի անհնար է, քանի որ բացակայում են համապատասխան միջազգային մակարդակի գիտական կենտրոններ: Իրականում, դա շատ կարևոր աստիճան է երիտասարդ գիտնականի համար, և այն կնպաստի գիտնականի ինտեգրմանը միջազգային գիտական համակարգին:

Արտասահմանում դեռ չեմ աշխատել: Կուզենայի ավելի շատ մասնակցել արտասահմանյան գիտաժողովներին և դպրոցներին, քանզի շատ եմ կարևորում արտասահմանյան մասնագետների և գիտնականների հետ շփումը, գիտական փորձի ձեռքբերումն ու փոխանակումը և միջազգային հայտնի կենտրոնների հետ կապերի ստեղծումը: Կուզենայի դառնալ այնպիսի մասնագետ, որ հետագայում կարողանայի օգուտ տալ իմ երկրին:

Ցավոք, ներկայում լավ պոտենցիալ ունեցող շատ երիտասարդ մասնագետներ աշխատում են Հայաստանում չմնալ և արտագաղթում են երկրից՝ ցանկանալով աշխատել գիտության համար ավելի նպաստավոր պայմաններում, նոր սարքավորումներով հագեցած հայտնի կենտրոններում, լինել ավելի պահանջված և լավ վարձատրվող մասնագետ:

Ափսոս է, որ երկիրը կորցնում է այդպիսի երիտասարդների, որովհետև հարց է առաջանում՝ իսկ ովքե՞ր են լինելու Հայաստանի ապագան, ովքե՞ր են դասավանդելու է՛լ ավելի երիտասարդ սերնդին… Չ՞է որ գիտության նվաճումներով է հզոր երկիրը…

Երիտասարդ գիտնականներին ու, ընդհանրապես, գիտական հանրությանը մաղթում եմ համբերություն, հույս, հավատ, նորանոր նվաճումներ գիտական ոլորտում: Ինչպես նաև՝ առողջություն, սեր և բարություն:

Զրուցեց Մանե Հակոբյանը

Շուշանիկ Ասմարյանը աշխարհագրական գիտությունների թեկնածու է: 1999թ-ին ավարտել է ԵՊՀ Աշխարհագրական ֆակուլտետի գեոմորֆոլոգիայի և քարտեզագրության ամբիոնը, իսկ այնուհետև 2003թ.-ին` Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Միջազգային գիտակրթական կենտրոնի ասպիրանտուրան: Թեկնածուական ատենախոսությունը պաշտպանել է 2008թ.-ին` «Երևան քաղաքի տարածքի էկոլոգագեոմորֆոլոգիական գնահատում» թեմայով: 2000թ.-ին անցել է ստաժավորում` Ռուսաստանի Դաշնության Գիտությունների ակադեմիայի Աշխարհագրության ինստիտուտում:

1998թ.-ից աշխատում է ՀՀ ԳԱԱ Էկոլոգանոոսֆերային հետազոտությունների կենտրոնում (Էկոկենտրոն). ղեկավարում է «Աշխարհագարական տեղեկատվական համակարգեր և հեռազննման տեխնոլոգիաներ» բաժանմունքը: ՀՀ ԳԱԱ Միջազգային գիտակրթական կենտրոնի «Բնապահպանության և բնօգտագործման» ամբիոնում դասավանդում է «Լանդշաֆտային պլանավորում» և «Տարածական տեղեկատվական տեխնոլոգիաներ և կառավարում» առարկան: Ամուսնացած է, ունի երկու զավակ:

…Պատերազմող նորանկախ Հայաստանի թիվ 11 միջնակարգ դպրոցում գործում էր փոքրիկ գիտակների ակումբ, որտեղ դասերից հետո վառարանի շուրջ հավաքվում էին «ինչուների քաղցով» տարված դպրոցական ընկերներ և երկխոսություն ծավալում. «Բուռն երկխոսության պատասխաններն այնուհետ ձեռագրում էինք դպրոցական «Կամերտոն» թերթ—հանդեսում, որի «տպաքանակը» խիստ սահմանափակ էր, իսկ թերթի յուրաքանչյուր համարը` անգին :)»:

Շուշանիկը փոքրուց սիրում էր «ինչու»-ներ և մեծացել է պատասխանները գտնելու պահանջով, որը սկզբում ծնողները, իսկ այնուհետև գրքերը և հեռուսատեսությունը սկսեցին մասամբ բավարարել։ Իսկ ստացվող պատասխանների նորովի մեկնաբանության նոր պահանջը նրան բերեց գիտության աշխարհ: Սիրում է բուն հետազոտության գործընթացը, իրեն գիտնական չի համարում. «Պարզապես` հետազոտող»:

Սիրում է երաժշտություն` նվագում է, շատ է ընթերցում. նախապատվությունը տալիս է գեղարվեստական, պատմական, գիտահանրամատչելի գրականությանը, թատերասեր է` դպրոցական տարիքից: Սիրում է ճանապարհորդել և, բարեբախտաբար, մասնագիտությունը և աշխատանքը ընձեռում են այդ հնարավորությունը: Ունի սիրած շատ ասույթներ. «Չթվարկեմ, այլ ասեմ, թե ինչ են դրանք ինձ ներշնչում. վստահել սեփական ուժերին, լինել հավասարակշռված և համառ, սովորել սպասել, ակնկալել առավելագույնը, չվհատվել անհաջողությունից և նորից փորձել, ի վերջո դառնալ սեփական կյանքի պատճառ, այլ ոչ` հետևանք»:

Կյանքի ամենաշրջադարձային պահերն է համարում առաջին հերթին` իր բալիկների ծնունդները. «Դրանից հետո սկսեցի նորովի արժևորել ժամանակը և գնահատել յուրաքանչյուր ձեռքբերում, հատկապես` մասնագիտական»:

—Շուշանիկ, ի՞նչ գիտական խնդիրների վրա եք աշխատել անցյալում և աշխատում ներկա պահին, ի՞նչ տպագրություններ, ինչպիսի՞ հաջողություններ ընդհանրապես։

-Իմ և ողջ խմբի գիտական հետազոտությունները ներառում են լանդշաֆտների անթրոպոգեն փոփոխությունների էկոլոգիական խնդիրները և վերջիններիս որակական և քանակական գնահատման մեթոդիկայի մշակումը` ժամանակակից աշխարհագրական տեղեկատվական և հեռազննման տեխնոլոգիաների կիրառմամբ:

Տիեզերական բազմասպեկտրալ և հիպերսպեկտրալ նկարների վերծանմամբ փորձում ենք հիմնել բնատարածքային համալիրների անթրոպոգեն փոփոխությունների հեռազննման մոնիթորինգային համակարգ, ստեղծել տարածական տեղեկատվական ենթակառուցվածքներ և միջազգայնորեն ստանդարտավորված տարածական տեղեկատվական շտեմարաններ, որոնք հնարավորություն կտան հեշտությամբ ինտեգրվել համաեվրոպական երկրատեղեկատվական ենթակառուցվածքներին:

Հետազոտությունների արդյունքները բազմիցս զեկուցվել են բազմաթիվ հանրապետական և միջազգային գիտաժողովներում և սեմինարներում. մասնավորապես` «Շրջակա միջավայր և ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաներ — EnviroINFO» ամենամյա միջազգային գիտաժողով` 2002 Վիեննա, Ավստրիա; ԱՏՀ և Հեռազննման տեխնոլոգիաների ամենամյա միջազգային գիտաժողով` 2010 Թբիլիսի, Վրաստան; Քարտեզագրական և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների համաեվրոպական կոնգրես` 2009, Մյունխեն, Գերմանիա; Համաշխարհային աշխարհագրական կոնգրես` 2012, Քյոլն, Գերմանիա և այլն: Արդյունքում ստացվել են բազմաթիվ համագործակցության առաջարկներ, որոնց շրջանակներում ձևավորվել, մշակվել և կյանքի են կոչվել մի շարք միջազգային գիտական նախագծեր:

Բաժնի միջազգային համագործակցությունն ընդգրկում է բազմաթիվ երկրներ` Վրաստան, Ռուսաստան, Ուկրաինա, ԱՄՆ, Շվեյցարիա, Իռլանդիա, Գերմանիա, Բելգիա, Իսպանիա, Ռումինիա և այլն: Իսկ վերջին համաեվրոպական գիտական նախագծերի մասնավորապես FP7 EnviroGRIDs նախագծին ասոցացված անդամակցության շնորհիվ (www.envirogrids.net) հնարավորություն ընձեռվեց կապ հաստատել ավելի քան 30 եվրոպական գիտական կենտրոնների և համալսարանների հետ: Արդյունքում Շվեյցարիայում` Ժնևի Համալսարանի Շրջակա միջավայրի հետազոտությունների ինստիտուտի,  Իռլանդիայում` Դուբլինի Համալսարանի և ԱՄՆ Արևմտյան Վիջինիայի համալսարանի հետ արդեն մշակվել և արդեն հաջողությամբ իրականացվում են FP7 EcoArm2ERA (www.ecoarm2era.eu) և SNSF/SCOPES (2009-2012) “ARPEGEO” (www. arpegeo.sci.am) նախագծերը:

—Իսկ ինչպե՞ս եք գնահատում ներքին համագործակցության մակարդակը Հայաստանում գործող գիտնականների, գիտական խմբերի միջև։

-Մեր խմբի հաջողության գրավականը համարում եմ նրանում առկա թիմային մտածելակերպը: Իսկ կազմակերպության սահմաններում այն հաջողությամբ ընդգրկում է ստորաբաժանումները, ինչն ըստ իս կարևոր է` որպես որջ կազմակերպության հետագա ստրատեգիական զարգացման ուժեղ դիրքորոշում:

Գաղտնիք չէ, որ այսօր նոր գիտական ձեռքբերումներն ակնկալվում են տարբեր ուղղությունների համադրման և միջդիսցիպլինար հետազոտությունների իրականացման արդյունքում: Դրա վառ օրինակ են հանդիսանում այսօր մեր Կենտրոնում գործող գիտական ստորաբաժանումների միջև համագործակցության արդյունք հանդիսացող գիտական նախագծերը և պայմանագրային աշխատանքները: Արդյունքում մշակվում են նորագույն մեթոդներ և տեխնոլոգիական մոտեցումներ, որոնք էլ հաջողությամբ կիրառվում են` որոշում կայացնող կազմակերպությունների կողմից առաջադրված խնդիրների լուծման ժամանակ:

Հաջողությամբ համագործակցում ենք ՀՀ ԳԱԱ Ինֆորմատիկայի և Ավտոմատացման պրոբլեմների ինստիտուտի Բարձր հաշվողական տեխնոլոգիաների լաբորատորիայի հետ իրականացնում ենք հայ-շվեյցարական համատեղ մշակված «ARPEGEO» միջազգային գիտական նախագիծը:

Ցավոք, օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով այս մոդելը միշտ չէ, որ հաջողությամբ է գործում այլ գիտական կազմակերպություններում:

—Ի՞նչ գիտական մրցանակներ և դրամաշնրհներ եք ստացել, որքանո՞վ են դրանք կարևոր։

-Մասնակցել եմ բազմաթիվ դրամաշնորհային ծրագրերի և տնտեսական պայմանագրային աշխատանքների: Այժմ ղեկավարում եմ երկու գիտական նախագիծ, իսկ երրորդում հանդես եմ գալիս որպես հայաստանյան գիտական խմբերից մեկի ղեկավար`

ՀՀ ԳԿՆ Գիտության պետական կոմիտեի «Երիտասարդ գիտաշխատողների աջակցության ծրագիր – 2010» ծրագրի շրջանակներում` «Քաջարան քաղաքի ծանր մետաղներով աղտոտման հեռազննման մեթոդների մշակում» նախագիծ (2011-2013)` նախագծի ղեկավար

Եվրամիության 7-րդ շրջանակային ծրագրով ֆինանսավորվող FP7 EcoArm2ERA (www.ecoarm2era.eu) նախագիծ (2011-2014)` նախագծի կոորդինատոր-ղեկավար

Շվեյցարիայի Գիտության ազգային հիմնադրամի կողմից ֆինանսավորվող “ARPEGEO” (www. arpegeo.sci.am) նախագիծ (2011-2013)` նախագծի հայաստանյան խմբի ղեկավար:

Ստացված դրամաշնորհների շնորհիվ հնարավոր եղավ տեխնիկապես վերազինել «ԱՏՀ և հեռազննման տեխնոլոգիաների» բաժինը, արտերկրից ժամանած մասնագետների հետ համատեղ իրականացնել չափումներ և արդյունքների համատեղ մշակում: Հաջողությամբ իրականացվում է կադրերի վերապատրաստում արտերկրում:

-Ձեր աշխատանքներում քանի՞ համահեղինակ է ընդգրկված, և որքա՞ն մասն է կազմում Ձեր անձնական ներդրումը։

-Տպագրված աշխատանքներում համահեղինակների թիվը կարող է խիստ տատանվել (2-7), իսկ անձնական ներդրման աստիճանը կախված է առաջադրված խնդրի բնույթից և ծավալից:

—Ձեր կարծիքով, որո՞նք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառներն ու խորքային արմատները՝ հասարակության կողմից գիտությունը չկարևորե՞լը, արժեհամակարգի խեղո՞ւմը անկախության տարիներին, համապատասխան պետական օղակների վատ աշխատա՞նքը, թե՞ այլ։

-Նշված բոլոր գործոնների գումարային ազդեցությունն է. գիտելիքի և գիտության առևտրայնացման և շուկայական հարաբերությունների հաստատման տարերային բնույթը ստեղծեց կատարյալ քաոս: Գիտության խորհրդային դպրոցը պատրաստ չէր այդ փոփոխություններին. սերնդափոխությունը էապես դանդաղեց, եթե չասենք, որ մի շարք ուղղություններում անգամ կանգ առավ: Սոցիալական ճգնաժամը էապես նոսրացրեց երիտասարդ գիտնականների շարքերը` նպաստելով գիտնականների արտագաղթին:

Եթե անգամ գիտելիքը դիտարկվում է` որպես շուկայական «ապրանք», ապա որակական աճի համար անհրաժեշտ է առողջ մրցակցություն, որը բացակայում է անգամ հանրապետության տնտեսական դաշտում: Երիտասարդ սերունդը, որն արագ փոխվում է միջին սերնդի, ինքնուս է, իսկ կրթության մեկնած երիտասարդները հիմնականում չեն վերադառնում: Մնացածն արդեն` դոմինոյի օրենքով…

Առաջին հերթին պետք է պետական հովանավորչություն, որն առայժմ միայն «բարի ցանկություն» է:

Աշխարհով սփռված հայ գիտական մտքի կամրջելու ճանապարհով, միջազգային համագործակցության շնորհիվ դժվարությամբ, բայց դեռ հասանելի ենք դարձնում գիտության համար նախատեսված և աշխարհում առկա ֆինանսական միջոցները` վերազինելու համար գիտական լաբորատորիաները, ներդնելու նորագույն տեխնոլոգիաներ, որպեսզի ստացվի միջազգային ստանդարտներին համապատասխան գիտական «ապրանք»: Բայց այստեղ ի հայտ են գալիս նոր, գիտության աշխարհի ներկայացուցչին խորթ դժվարություններ կապված տարբեր գերատեսչություններին բնորոշ բյուրոկրատական քաշքշուկների և վազվզոցի հետ, որի արդյունքում, ներողություն, գիտությամբ զբաղվելու ժամանակ չի մնում։ 🙂

Կոպիտ է հնչում, բայց ավաղ շուկան է թելադրում: Եվ այդպես մինչև ե՞րբ….

—Ինչպե՞ս եք վերաբերվում տարատեսակ մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին, որոնք վերջին երկու տարվա ընթացքում սկսեցին իրականացվել պետական կառույցների և մասնավոր հիմնադրամների կողմից։

-Մրցանակներն անխոս կարևոր են, բայց, էապես փոփոխել իրավիճակը, չեն կարող: Ավելին, դրամաշնորհային ծրագրերին դիմելու, հաջողության դեպքում այդ աշխատանքները կոորդինացնելու համար արդեն բավականաչափ ժամանակ է պահանջվում, որից տուժում է հատկապես դրամաշնորհային ծրագրի ղեկավարի գիտական մասնաբաժինը ծրագրում: Այստեղ նորից հաջողության գրավականը կազմակերպված թիմային աշխատանքն է` աշխատանքի հստակ բաժանմամբ և ճիշտ կոորդինացիայով: Բայց նորից հարց. այդպես մինչև ե՞րբ… սա հարցի լուծում չէ…

-Սովորաբար մրցանակաբաշխությունների արդյունքներն ամփոփելիս` որպես հիմք ընդունվում է կամ տպագրությունների քանակը կամ հղումների թիվը։ Ընդհանրապես, ի՞նչ կարծիքի եք, ի՞նչ չափանիշներով արժե անցկացնել մրցույթները հաջորդ տարիներին։

-Հաշվի առնելով գիտության խիստ «ինքնատիպ» վիճակը Հայաստանում, պետք է մշակել համալիր գործակից, որը պետք է արտացոլի գիտաշխատողի համալիր ներդրումը. այստեղ տպագրությունների քանակին զուգընթաց չափազանց կարևոր է գիտական արդյունքի նյութականացման աստիճանը, որն արտացոլվում է ներպետական և միջազգային  տնտեսական պայմանագրերի քանակով, սա արդեն որակի գնահատման չափանիշ է և, ըստ իս, ստացված գիտական արդյունքների պիտանելիության գնահատման առավելագույն աստիճան:

—Իսկ եթե  մրցանակաբաշխություններում կիրառվի տպագրությունների ամսագրերի նորմավորված ազդեցության գործակի՞ցը՝ ըստ բնագավառների, այսինքն` ազդեցության գործակիցը բաժանվի տվյալ բնագավառի առավելագույն ԱԳ—ի վրա։ Տեխնիկապես, ինչպե՞ս կարելի է դա իրականացնել։

-Կրկնում եմ` մրցանակաբաշխություններում պետք է մշակել գիտական աշխատանքների արդյունավետության գործակից, որը տպագրությունների քանակին զուգահեռ ներառի նաև գիտական արդյունքների` տնտեսության մեջ ներդրման և շահագռգիռ կազմակերպություններին տարբեր ծառայությունների տեսքով մատուցման աստիճանը: Այսօր դեռ առավելությունը տրվում է տպագրությունների քանակին:

—Փորձարարները բողոքում են, որ մրցանակաբաշխություններում կիրառվող չափորոշիչներն անհավասար պայմանների մեջ են դնում տեսաբաններին և փորձարարներին, ու քանի որ մեզ մոտ նյութական բազան շատ վատ վիճակում է, ապա սովորաբար շահում են տեսաբանները։

-Խնդիրն ավելի սուր է գիտության հիմնարար և կիրառական ուղղությունների միջև: Կիրառական ուղղության զարգացման ֆինանսավորման խնդիրն այսօր մասամբ լուծում են տարատեսակ ներպետական և միջազգային մրցույթները, սակայն գիտության հիմնարար ուղղությունը լուրջ պետական աջակցության կարիք ունի:

-Ո՞րն է այսօր երիտասարդ գիտնականի առջև ծառացած հիմնական խնդիրը։

-Սոցիալական անկայունությունը: Դրամաշնորհային ծրագրերը մշտական չեն…

—Ինչպե՞ս եք վերաբերվում երիտասարդ գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը ֆեյսբուքում և այլ վիրտուալ կամ իրական հարթակներում։

-Առկա խնդիրների բարձրաձայնմանը սոցցանցերում վերաբերվում եմ դրական: Միայն ամբիոններից չէ, որ պետք է դրանք բարձրաձայնվեն, բայց էական փոփոխությունների դժվար հանգեցնեն: Գիտությամբ զբաղվելն այսօր «թանկ հաճույք» է:

—Տեսնո՞ւմ եք արդյոք վերջին տարիներին դրական միտումներ` մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում։

-Այո, աշխուժացում  անշուշտ կա, ինչպես օրինակ ՀՀ ԳԿՆ ԳՊԿ կողմից միջազգային համագործակցության խթանման գործընթացը, դրա վկայությունն են տարբեր երկրների հետ համագործակցության համաձայնագրերը, որոնց շրջանակներում հայտարարված երկկողմ և եռակողմ գրանտային ծրագրերն ու մրցույթները հնարավորություն են ստեղծում «սայլը, թեև դանդաղ, բայց առաջ տանել»:

Կարծես թե սկսում է ձևավորվել պետական կառույցներին կից փորձագիտական ինստիտուտը, որտեղ ներգրավվում են գիտության տարբեր ուղղություններով մասնագետներ: Էկոկենտրոնն արդեն ներգրավված է այդ գործընթացում, ունի հաջողված փորձ ՀՀ Գյուղատնտեսության նախարարության, Երևանի քաղաքապետարանի և այլ պետական և ոչ պետական կառույցների հետ: Ուստի ցանկալի է ամրացնել, շարունակելի և օրինակելի դարձնել այն մյուս կառույցների համար` գիտականորեն հիմնավորված որոշումների կայացման լուրջ ակնկալիքով:

—Շատ է խոսվում այն մասին, որ կոռուպցիան ամենամեծ չարիքներից մեկն է մեզանում։ Որքա՞ն է դա տարածված գիտական աշխարհում։

-Բարեբախտաբար, ես չեմ առնչվել նման երևույթների, թեև չեմ բացառում դրանց գոյությունը մեզանում: Ես ինձ համարում եմ Հայաստանում պատերազմի ծանր տարիներին հիմնադրված եզակի գիտափորձարարական դպրոցի սան և բացառիկ ավանդույթների կրող, որը պարտավոր եմ փոխանցել մյուս սերունդներին:

—Ի՞նչ հիմնական տարբերություններ կթվարկեք Հայաստանում և արտասահմանում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հարցում։

-2000 թ.-ին ստաժավորվել եմ ՌԴ Գիտությունների Ակադեմիայի Աշխարհագրության Ինստիտուտում: Արտասահմանում աշխատանքային այլ փորձ չունեմ: Միջազգային համագործակցության շրջանակներում մասնագետների հետ փորձի փոխանակումը ցույց է տալիս նրանց աշխատանքի կազմակերպման գործում հստակությունը, օպերատիվությունը և աշխատանքի ճիշտ կոորդինացիան:

—Գիտական աշխարհում գենդերային խնդիր կա՞, սեռը որևէ ազդեցություն թողնո՞ւմ է գիտական կարիերայի վրա Հայաստանում կամ արտասահմանում։

-Իգական սեռի ներկայացուցիչների մասնակցությունը մեծապես խրախուսվում է միջազգային ծրագրերում: Ավելին, Եվրամիության շրջանակային ծրագրերում մատնանշվում է իգական սեռի ներկայացուցիչների ցանկալի գերակայությունը աշխատանքային խմբի կազմում, առավել ևս` կոնսորցիումի ղեկավար կազմում:

Հայաստանում կնոջ համար գիտական կարիերա անելու ճանապարհները փակ չեն, պարզապես պետք է աճպարարի հմտությամբ համատեղել ընտանեկան և մասնագիտական առօրյան։ 🙂

—Ինչպե՞ս եք վերաբերում հետթեկնածուական կարգավիճակի (PostDoc)  համակարգին: Արդյո՞ք մասնագիտական աճի հեռանկարների տեսակետից պետք չէ ներդրնել այդ համակարգը Հայաստանում։

-Ըստ իս, Հայաստանում դեռևս լուրջ բարելավման կարիք ունեն մագիստրոսական և թեկնածուական կարգավիճակի համակարգերը, շատ բան պետք է հստակեցվի կրեդիտների ստացման հարցերում: Ներողություն, բայց Բուլոնյան կրթական համակարգը դեռ «մարսված չէ»:

—Երկարաժամկետ տեսլականով՝ Հայաստա՞ն, թե՞ արտասահման…

-Ես սկզբունքորեն երկարաժամկետ ծրագրեր չեմ կազմում: Ես պարզապես ուզում եմ շարունակել այն գործը, որն այսօր հաջողությամբ իրականացնում եմ` ի նպաստ Հայաստանում գիտական դպրոցի պահպանման և զարգացման:

—Ի՞նչ մաղթեք երիտասարդ գիտական հանրությանն այս տարի։

-Հավատ եմ մաղթում և համառ աշխատանք: Հաջողությունը դժվարամատչելի է, բայց ո՛չ անիրական:

Մանե Հակոբյան