Այո՜… դրությունը Հայաստանում, ոնց որ ասում են՝ «պալաժենի» է։ Վարպետ Ավետիք Իսահակյանն ասում էր՝ ես ձեզ ասում եմ՝ կգա՛ ոգու սով։ Ես՝ Արամս էլ ձեզ ասում եմ՝ եկե՛լ է արդեն։ Հետո՞։ Ասենք թե։ Հո մենակ գուշակելով չի. պիտի լուրջ քայլեր անել։ Լիքը մարդ կա, որ հուսահատված ձեռքը թափ է տալիս, առնում ճամպրուկն ու բռնում արտագաղթի ճամփան։ Իսկ քիչ թվով մարդիկ էլ կան, ոնց որ, օրինակ` ես, որ նստում ու լրջորեն խորհում են՝ գտնելու ելքն ու անելիքը։

Ու ես գտել եմ արդեն. մտածեցի, որ առաջին հերթին ժողովրդի երկու բանը պիտի բարձրացնենք՝ կենսամակարդակն ու մակարդակը։ Հիմա մտածում եմ՝ առաջինը ո՞րը բարձրացնենք։ Համաշխարհային փորձն էլ, փառք Աստծո՝ ձեռքներիս տակ։

Նախկինում հետամնաց երկրների փորձը վերցնելով՝ ասում եմ, որ պետք է առաջինը բարձրացնել մակարդակը։ Բացատրեմ. Չինաստանն էլ, օրինակ, առաջինն սկսեց բարձրացնելուց, բայց չսկսեց աղքատ ժողովրդի խարխուլ տներից ու սովի մատնված երեխաներից։ Նա տասնապատիկ (բայց որ ճիշտն ասեմ, ճիշտ թիվը չգիտեմ, երևի թե արժեր մի հատ ճշտել) բարձրացրեց գիտնականի՛ աշխատավարձը և տվեց բոլոր վերահսկելի արտոնությունները, որ էդ ճանապարհով ստեղծեն գիտելիքահենք տնտեսություն։

Ստեղծեցի՛ն մարդիկ, ապրե՛ն, փառք ու պատիվ իրենց։ Բայց մի կարծեք, թե հենց միայն աշխատավարձ բարձրացնելով եղավ էդ ամենը։ Մանկապարտեզից ու դպրոցից սկսած, բարձրացրին դասագրքերի, ուսման որակը, արտասահմանից գրավիչ պայմաններով հրավիրեցին դասախոսների` համալսարանների համար, եթերները լցրին գիտական, գիտահանրամատչելի, ուսումնական հաղորդումներով ու ֆիլմերով։

Հիմա հասա բուն ասելիքիս։ Հիշո՞ւմ եք՝ Ավետիք Գրիգորյանը (ուզում էի ասել՝ վարպետ Ավետիք… թեև սխալված չէի էլ լինի) գիտահանրամատչելի մի գիրք էր գրել՝ «Դարերի խորքից դեպի Տիեզերք», ես էլ այ էստեղ (http։//1lur.am/am/?p=82119) բոլորիդ խորհուրդ էի տվել, որ կարդաք։ Ասեմ, որ գիրքը շատերիս համառ ջանքերի շնորհիվ տպագրվեց, և դրանով ավելի մեծ անելիքների սկիզբ դրեց։ Հա, ճիշտ է՝ գիրքը շատ գեղեցիկ կազմով ու բարձրաճաշակ դիզայնով աչքի ընկնող գիրք է, բայց հո չի՞ մնալու՝ որպես պահարանի զարդ, մենք դրա համար չէինք պայքարում։

Իսկ գրքի շնորհանդեսի ժամանակ (տեսագրությունն եմ նայել, ներկա չէի, շատ ափսոս) գովեստի խոսքերից, մեծարումից, շնորհավորանքներից-բանից հետո, ֆիզիկոս, իմ ընկեր ու զինակից, ակտիվ ու նպատակասլաց գիտնական Արթուր Իշխանյանը հանդես է եկել գրքի անելիքների վերաբերյալ կոնկրետ առաջարկություններով։ Ճի՛շտ քայլ։

Հիմա ՊԳՖԱ-ն իր էջում դրել է Հեղինակային գիտահանրամատչելի/ուսումնական հեռուստահաղորդաշարի ծրագրի նախագիծ։ Առաջարկվում է, որ հաղորդաշարի հեռարձակումը եթեր կատարի Հ1 հեռուստաալիքը։ Հաղորդաշարի հեղինակը, սցենարիստը և ուսումնամեթոդական հարցերը մշակողը, ինչպես նաև հաղորդումները վարողը լինի «Դարերի խորքից դեպի Տիեզերք» գիտահանրամատչելի գրքի հեղինակ, ՀՀ ԿԳՆ Տեխնիկական ստղեծագործության կենտրոնի տիեզերագիտական խմբակի ղեկավար աստղագետ Ավետիք Գրիգորյանը։ 

Լավ առաջարկ, լավ միտք, լավ գործ, լավ ծրագիր։

Ասելիքս էն է, որ նման բաներ պիտի շատ լինեն, պիտի ձգտենք եթերներում մի ոտատեղ տարածք վերցնել՝ գիտնականների ու գիտությանը նվիրված հաղորդումների համար, հետո կամաց-կամաց ոտներս կպնդացնենք ու նոր տարածքներ կգրավենք։

Էս խոսքի վրա ակամա հիշեցի, որ մեր թվերին հեռուստատեսությունը պետական էր, և այն նպատակ չուներ պարզունակ սերիալներով ու էրոտիկ ֆիլմերով գրավելու հանդիսատեսին՝ արանքներում հրամցնելով փողաբեր գովազդները։ Անընդհատ հեռարձակվում էին գիտահանրամատչելի հաղորդումներ ու ֆիլմեր։ Բարձունքի վրա դրված էր գիտելիքը՝ որպես անառարկելի մեծություն և ոչ թե փողը՝ ոնց որ հիմա է։

Եվ հիմիկվա փողատերերից շատերն ունեն հեռուստաալիքներ, ինչպես, օրինակ՝ գծեր։ Այսինքն՝ ոչ թե գծատեր են, այլ՝ եթերատեր։ Հետևաբար, գիտնականը պիտի կաշվից դուրս գա՝ բացատրելու, որ եթերաժամից ինչ-որ ժամանակահատված առանձնացնելն ու նվիրելը գիտությանը, էս պահին եկամտաբեր չէ, բայց դա լավ հիմք կդառնա՝ թոռնիկներիդ ու ծոռնիկներիդ վաղվա զարգացած երկիր ունենալուն։

…Բայց ես էլ զգացի, որ գնալով ավելի ու ավելի անիրատեսական բաներ գրեցի։ Առաջարկում եմ բոլորիս երկնքից իջնել և կենտրոնանալ կոնկրետ օրինակի վրա։ Եթե եթերաժամը նման է մարշրուտկայի գծի, ուրեմն՝ նույնն է, որ գնաս մի գծատիրոջ մոտ, աջը համբուրես (չմոռանալով իհարկե՝ կասկածելի գործարքների մեջ խառնված աջը), ասես՝ Հայր Սուրբ, գիծդ տուր, ես էդ գծի տակ իմ միկրոավտոբուսը քշեմ, բայց, ո՛չ ժողովրդից փող վերցնեմ, ո՛չ էլ քեզ մուծվեմ։ Ասի՝ էդ ո՞նց կլինի, որդյա՛կ իմ, ասեմ՝ դա կարևոր բանի համար է՝ ժողովրդի կենսամակարդակը բարձրացնելու համար. էն 5-6 հազարը, որ տալիս են տրանսպարտի, կմնա իրենց գրպանում։ Կճոյանն անմիջապես կհասկանա, կմտնի ժողովրդի դրության մեջ ու կասի՝ վերցրու, որդյակ իմ։

Նույն ձևով կվարվենք եթերատերերի հետ…

Բայց մի տեսակ գրածիս վերջը դուրս չի գալիս։ Սկիզբը, ոնց որ, ավելի համոզիչ էր ու հեռանկարային։ Ո՞ր մասում շեղվեցի ու ընկա մեր պետության օրը, էն որ 20 տարի առաջ շեղվեց ու շեղվեց…

Լավ, գնամ մտածեմ, բայց դուք էլ մտածեք, հա՜… գամ` մի կոնկրետ բան արդեն որոշած լինեք։

Արամ Պապայան

 Ուշադիր կարդացի ՀՀ ԿԳՆ գիտության պետական կոմիտեի կայքում տեղադրված հաղորդագրությունը հետևյալ բովանդակությամբ:

Ամփոփվել են հերթական մրցույթի արդյունքները

ՀՀ ԿԳՆ գիտության պետական կոմիտեում ամփոփվել են գիտության ոլորտում ենթակառուցվածքի, նյութատեխնիկական բազայի արդիականացման համար գիտական սարքերի եւ սարքավորումների ձեռքբերման մրցույթի արդյունքները:

Շահառու կազմակերպությունների ցանկ

Սեղմեցի մկնիկի սլաքով վերջին տողին և հնարավորություն ունեցա ծանոթանալ նաև ցանկի հետ: Այն հետևյալն էր:

1. ՀՀ ԿԳՆ «Ա. Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիա (Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտ)» հիմնադրամ,

2. ՀՀ ԿԳՆ «Քենդլ» սինքրոտրոնային հետազոտությունների ինստիտուտ հիմնադրամ,

3. ՀՀ ԿԳՆ Երևանի ճարտարապետության և շինարարության պետական համալսարան ՊՈԱԿ,

4. ՀՀ ԿԳՆ «Մատենադարան» Մ. Մաշտոցի անվան հին ձեռագրերի ԳՀԻ ՊՈԱԿ,

5. ՀՀ ԳԱԱ Ռադիոֆիզիկայի և էլեկտրոնիկայի ինստիտուտ ՊՈԱԿ:

«Տերդ մեռնի գիտությո~ւն» մտովի բացականչեցի ես: Արագ, հուսալի, շահավետ անցկացրին մրցույթը և արդյունքներն էլ չթաքցրին: Շնորհավորենք հաղթողներին և ցանկանաք նորանոր հաջողություններ: Ուղակի ցանկի ամեն տողի վերաբերյալ հարցեր են ծագում:

Ամեն ինչ պարզ է և թափանցի՞կ: Ո´չ, իհարկե: Օրինակ ՀՀ ԿԳՆ «Ա. Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիա (Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտ)» հիմնադրամի ո՞ր խմբի, ու՞մ ղեկավարությամբ, ի՞նչ սարքավորում գնելու նախագիծն է հաղթել: Հայաստանի ո՞ր կազմակերպություններն են շահագրգռված այդ սարքավորման ձեռքբերմամբ և կօգտվե՞ն այդ սարքավորման համատեղ օգտագործման իրավունքից, ՀՀ ո՞ր կազմակերպությունն է հանդես եկել նախագծում որպես համաֆինանսավորող կողմ: Վերջապես գիտության ո՞ր ոլորտի զարգացմանն է ուղղված հաղթած նախագիծը և ուստի, ո՞ր ոլորտների առաջընթաց կարելի է սպասել մոտակա ժամանակներում: Բազմապատկելով ծագած 7 հարցը 5 հաղթողների թվին` ստանում ենք, որ այդ հաղորդագրությունը ծնել է 35 հարց:

Չգիտեմ, գուցե հետագայում մրցույթի վերաբերյալ ավելի ընդարձակ տեղեկատվություն հասանելի լինի, չգիտեմ: Իսկ հիմա կներեք, պետք է ընդհատվեմ` հերթական հեռախոսազանգին պատասխանելու: Ներեցեք: Մեր լաբորատորիայի նախկին աշխատակիցն էր, ում հետաքրքրում էր մի հարց` չգիտե՞մ, արդյոք, ես Շահառու կազմակերպությունների ցանկի երրորդ կազմակերպության վերաբերյալ իր մոտ ծագած յոթ հարցերի պատասխանները: Այստեղ որոշ ազգերի ներկայացուցիչներ ասում են “No Coment !”:

Ինչու՞ է անհրաժեշտ հնչեցնել այդ 35 հարցերի պատասխանները: Նախ, ամենակարևորը, որովհետև հարակից ոլորտների գիտնականները իրազեկ կլինեն ձեռքբերվելիք նոր սարքավորումներից և կկարողանան հուսալ, որ հնարավորություն կստանան որոշ չափումներ կատարել և հետազոտություններ անցկացնել: Ոչ ոք չի ժխտի, որ կարևոր է նաև այն հանգամանքը, որ ունենալով այդ ինֆորմացիան, մրցույթի չհաղթած մասնակիցները կարող են համեմատել նախագծերը, հասկանալ իրենց նախագծի թույլ կողմերը և համոզվել, որ հաղթել են ամենաարժանավորները: Ոմանք կարող են այդպես չհամարել, բայց դա արդեն անխուսափելի է: Կառաջարկեի նույնիսկ գիտության պետական կոմիտեի կայքում տեղադրել հաղթած նախագծերն ամբողջությամբ: Դժվար թե դրանք պետական գաղտնիք են պարունակում: Եվ եթե այդ փաստի մասին հայտնի լինի մինչև հաջորդ մրցույթի արդյունքների ամփոփումը, հնարավոր է որ հայտերի գնահատումը իրականացնող հանձնաժողովը լինի ավելի բծախնդիր և անաչառ: Ենթադրություն է էլի~:

Ոչ շատ վաղուց մտքերս նաև այս մրցույթի մասին շարադրել էի մի փոքրիկ հոդվածում` ռուսերեն լեզվով (http://orer.eu/ru/archives/8264): Ցավոք ունեմ ռուսերեն կրթություն և ինձ ավելի հեշտ է մտքերս ռուսերեն շարադրել: Ուզում եմ ծանոթացնել ձեզ այդ հոդվածից երկու կոնկրետ առաջարկների, որոնք նույնպես կարող են օգտակար լինել հետագայում այս մրցույթի նոր փուլերի անցկացման ժամանակ:

Предложение №1. Ученым следует сгруппироваться по интересам, создать реально работающие общества, которые могли бы в результате обсуждений на основе не перетягивания одеяла на себя определить наиболее перспективные направления исследований, необходимое для этого оборудование и в каком институте его целесообразнее установить. Решение таких обществ (оптиков, микроскопистов, рентгенщиков, …) могли бы исключить представление повторных проектов и быть основным аргументом для экспертов конкурсной комиссии. Такое обсуждение в существующих обществах (насколько мне известно) не проводилось, что не правильно и требует исправления.

Предложение №2. Создать общество материаловедов Армении, которое могло бы объединить физиков и химиков, биологов и строителей, геологов и археологов, прикладную и фундаментальную науку, традиционные производства и высокие технологии. Кому не очевидна необходимость создания такого общества могут не затруднять себя сообщением об этом на мой e-mail: akuzan@ipr.sci.am Имеющим противоположное мнение буду рад ответить по существу их письма.

Очевидно, что Общество материаловедов Армении, может решать не только проблему модернизации экспериментальной базы армянской науки.

Ցավոք չստացա ոչ մի նամակ: Ո´չ գովերգող, ո´չ պախարակող: Գուցե ռուսերե՞նն էր մեղավոր: Դժվա՛ր թե: Չեմ հավակնում դառնալ Հայաստանի նյութագետների միության ո´չ նախագահ, ո´չ քարտուղար: Մեծ սիրով կլինեմ միության տարեկան ոչ մեծ անդամավճարը բարեխղճորեն մուծող անդամ, կազմակերպվող գիտաժողովների մասնակից, հրատարակվող ամսագրի բաժանորդ: Մի՞թե շատ բան եմ ցանկանում: Ուղղակի ես համոզված եմ, որ ժամանակակից գիտության մեջ ԹԻՄԸ մեծ առավելություններ ունի անհատի նկատմամբ: Հիշե´ք Արարատ 73-ը և ժպտացե´ք:

Արմեն Կուզանյան

Ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտ

02.08.2013

Ես մեկ տարեկան եմ, ազգանունս Վիդման է: Վիդմանն իմ հայրիկի ազգանունն է: Ես մեծերի հարգալից պահվածքից արդեն գիտեմ, որ այդ ազգանունն ինչ-որ կարևոր բան է նշանակում, հետևաբար, ես հպարտությամբ եմ կրում իմ ազգանունը: Երբ հանկարծ մի անծանոթ է ինձ տեսնում, անպայման ժպտում է, ինչ-որ քաղցր-մեղցր խոսքեր է ասում, իսկ հետո՝ պարտադիր՝ օ՜, ինչ նման է հայրիկին, ճիշտ հայրիկի կրկնօրինակն է: Ես նայում եմ մայրիկիս ու մտածում, որ գուցե նա այնքան էլ ուրախ չէ իմ՝ միա՛յն հայրիկիս նման լինելու փաստով, բայց տեսնում եմ, որ նա գոհունակ ժպտում է և դեռ ավելացնում՝ նա բնավորությամբ էլ է Դենի կրկնապատկերը: Հետո հարցնում են՝ էլ չե՞ք ուզում երեխաներ ունենալ, մայրիկս պատասխանում է՝ երկրորդ երեխայի մասին չենք մտածել, ինչպես կստացվի, այնպես էլ կլինի։ Իսկ ես մտածում եմ, որ եթե ես փոքրիկ քույրիկ ուենամ, նա էլ, լավ կլինի, որ մայրիկի՛ս կրկնօրինակը լինի: Այդ ժամանակ մեր ընտանիքում հավասարություն կլինի:

Բայց ես դեռ չեմ հասել ամենակարևոր պահին. անծանոթն անպայման ասում է, որ ես հավանաբար մե՜ծ աստղագետ կդառնամ, երբ մեծանամ: Հայրիկս գոհ է մնում այդ «գուշակությունից». պարզ է՝ նա ցանկանում է, որ իր տղան հետևի իր քայլերին և դառնա աստղագետ: Սակայն մայրս այստեղ կտրականապես դեմ է։ Նա դեմ լինելու իր այդ «թեզը» ներկայացնում է այսպես՝ իրականությունն այն է, որ հիմնականում երեխաները չեն ընտրում այն, ինչ ցանկանում էին ծնողները։ Ես կարծում եմ՝ որքան էլ ծնողը ցանկանա տեսնել իր երեխային այս կամ այն մասնագիտությամ մեջ, չպետք է ճնշում գործադրի, պիտի թողնել, որպեսզի նա ինքն ընտրի իր ապագա մասնագիտությունը։ Այսպիսով նա ավելի երջանիկ կլինի, քանի որ կզբաղվի սիրած գործով։

Այստեղ հայրիկս, իր խելացի զգուշավորությամբ, խոսքը շուռ է տալիս ու պատմում մի ծիծաղելի պատմություն՝ կապված իմ ապագա մասնագիտության ընտրության հետ. «Հայկական մի շատ հետաքրքիր սովորույթ կա, դժվարանում եմ արտաբերել այդ բառը (նա ուզում է ասել՝ ատամհատիկ), սակայն դրա իմաստը կայանում է նրանում, որ երբ հայտնվում է երեխայի առաջին ատամը, ապա գուշակվում է երեխայի ապագա մասնագիտությունը։ Այն, ինչ ընտրեց մեր որդին, մեղմ ասած, հեռու էր մեր պատկերացումներից։ Զուտ կատակի համար թղթի վրա գրել էինք նաև «մաֆիոզ», և հենց այդ թղթի կտորն էլ նա ընտրեց»։

Այո, ես վերցրի հենց այդ թղթի կտորը, քանի որ նրա վրայի խզբզածը գրավեց ինձ իր անսովորությամբ, պարզապես ուզեցի «հետազոտել» դա: Բայց ինձ շատ զարմացրեց այն, ինչ կատարվեց հետո. հայրիկս միանգամից բարձր սկսեց ծիծաղել, մայրիկս էլ, բայց՝ աչքերում մի քիչ անհանգստություն: Բոլորը կատակեցին ու աղմկեցին, ինչն ինձ մի պահ նույնիսկ վախեցրեց: Ես արդեն պատրաստվում էի լաց լինել, բայց երբ տեսա խեղճ տատիկիս վախեցած վիճակը, ինքս էլ սկսեցի ծիծաղել։

Իսկ եթե անկեղծ ասեմ, ես դեռ չեմ ընտրել մասնագիտությունս, միայն մի բան հաստատ է, որ երբ հայրիկն ու մայրիկը խոսում են աստղագիտությունից, ինչը նրանք հաճախ են անում, ես հաճույքով լսում եմ:

Ուրեմն՝ անունս Գարիկ է, ես ամերիկացի եմ: Սակայն գիտեմ, որ մե՜ծ օվկիանոսի մյուս ափից էլ դեռ շատ հեռու կա մի փոքրիկ երկիր, որի անունն է Հայաստան: Դա հայերի երկիրն է: Մայրիկս իմ ծնվելուց տարիներ առաջ ապրել է հենց այնտեղ, քանի որ նա հայ է: Նշանակում է՝ ես էլ կիսով չափ հայ եմ: Երբ կարողանամ խոսել, ես դա անպայման կասեմ մայրիկիս ու կտեսնեմ, թե ինչպես կժպտան նրա աչքերը, որ սև գույնի են ու խորունկ, և նման չեն իմ ու հայրիկիս աչքերին: Ընդհանրապես ես շատ եմ սիրում, երբ մայրիկը ժպտում է. այդ ժամանակ ես ինձ ավելի վստահ ու ապահով եմ զգում:

Ես շա՜տ հարցեր եմ նախապատրաստել՝ տալու մեծերին, երբ սկսեմ խոսել, բայց շատ բաներ էլ արդեն գիտեմ: Օրինակ, ես գիտեմ, թե ինչ է նշանակում գիտնական, աստղագետ, գիտական համագործակցություն: Հայրիկս Հայաստանի գիտնականների հետ շատ գիտական համագործակցություններ է ունեցել դեռ մինչև մայրիկիս հետ ծանոթանալը, և նրանք համատեղ կարևոր գիտական արդյունքներ են ստացել, բայց ես մի անգամ լսեցի ծնողներիս գաղտնի խոսակցությունը, որ ամենակարևոր համագործակցությունն ունեցել են միասին, իսկ արդյունքը՝ ամենաարժեքավորը՝ ե՛ս:

Ես դեռ չեմ կարողանում խոսել, բայց ուշադիր լսում եմ մեծերի խոսակցություններն ու մտածում դրանց մասին: Եվ շա՜տ բաներ արդեն պարզել եմ: Օրինակ, որ, ինչպես հայրիկս է ասում, գիտությունն է եղել իրենց ծանոթության «միջնորդը», քանի որ նրանք ծանոթացել են 2006թ.-ին Բյուրականի աստղադիտարանում կազմակերպված առաջին աստղագիտական միջազգային դպրոցի ժամանակ, որտեղ հայրս՝ պրոֆեսոր, Կորնելի համալսարանի ավագ գիտաշխատող, PhD աստղագիտության բնագավառում, Դանիել Վիդմանը, հանդես էր գալիս՝ որպես դասախոս, իսկ մայրս՝ Լուսինե Սարգսյանը, ուսանող էր։ 2006-ին հայրիկիս Հայաստան գալու նապատակներից մեկը երկու երիտասարդի ընտրությունն էր, ովքեր պետք է ներգրավվեին համատեղ գիտական թեմաների մեջ։ Երկուսից մեկը եղավ մայրիկս, և, սկսած 2006-ից մինչ այժմ, նրանք իրենց բոլոր աշխատանքները կատարում են համատեղ, հոդվածները տպագրում են համատեղ։ Այժմ մայրս ավագ գիտաշխատող ՀՀ ԳԱԱ Բյուրականի աստղադիտարանում, ֆիզ․մաթ․ գիտությունների թեկնածու է։ Այժմ գտնվում է իմ խնամքի համար նախատեսված արձակուրդում, սակայն շարունակում է աշխատանքը Կորնելի համալսարանում՝ որպես այցելող (visiting) գիտաշխատող։ Այն որ մայրիկն արձակուրդում է, հետևաբար՝ միշտ ինձ հետ, դա ինձ շատ է դուր գալիս:

Իմ պատճառով, իհարկե, մայրիկիս՝ գիտությանը նվիրված ժամանակը կրճատվում է, քանի որ դրանով կարողանում է զբաղվել միայն, երբ ես քնում եմ, իսկ երբ արթուն եմ, ինձ դուր է գալիս, որ հայրիկն ու մայրիկը միայն ինձնով են զբաղվում։ Սակայն նա չի բողոքում և ասում է, որ դա ևս բավարար է՝ ամբողջությամբ չկտրվելու գիտությունից։ Ճիշտ է՝ դանդաղել են տեմպերը, սակայն նրանք ամեն ինչ կհասցնեն, մանավանդ, երբ ես մի քիչ էլ մեծանամ ու օգնեմ նրանց:

Կա մի հարց, որ մայրիկիս շատ է վշտացնում, իսկ հայրիկս անհաղորդ չի մնում դրանից: Դա իր երկրի վիճակն է ու հատկապես՝ գիտության: Դա մեկ-մեկ այնքան խոսվող ու քննարկվող է դառնում տանը, որ ես մտածում եմ՝ երբ մեծանամ, գուցե մի կարևոր բան անեմ այդ ուղղությամբ: Այդ ժամանակ կկատարվի մայրիկիս ամենակարևոր երազանքը, և նրա աչքերը կողողվեն լուսավոր ժպիտով: Եվ ես դա անպայմա՛ն կանեմ:

Ընդհանրապես, մայրս շատ ուժեղ է, հաստատուն, վստահելի և գեղեցիկ, հայրիկս ասում է, որ երբ իրենք նոր են ծանոթացել, նա հայրիկիս առաջին հերթին հիացրել է իր խելքով ու գիտելիքներով: Մի անգամ մեկը մայրիկիս հարցրեց, թե արդյոք դժվար չէ՞ գիտությունը համատեղել տնտեսուհու և մոր պարտականությունների հետ, և արդյո՞ք դա պատճառ չի հանդիսանա, որ կինը թողնի գիտությունը։ Իսկ մայրիկս այսպես պատասխանեց՝ Այո, կենցաղը միշտ էլ մեծ դեր ունի, առավել ևս՝ կնոջ համար, սակայն չէի ասի, որ այն վտանգում է գիտության աբողջությամբ կենցաղին կուլ գնալուն։ Մենք ամեն կենցաղային խնդիրներ լուծում ենք միասին՝ լինեն գնումներ, տնային գործեր, երեխայի խնամք, թե այլ ընտանեկան խնդիրներ։ Այդ առումով ես ինձ շատ երջանիկ և բախտավոր եմ համարում, քանի որ ամուսինս նման հարցերում հավասարապես մասնակցում է։

Պետք է նշեմ, որ հայրիկն իրոք հավասարապես մասնակցում է տնային գործերին ու ինձ հետ զբաղվելուն: Նա նաև շատ լավ խոհարար է, ինչ էլ պատրաստի, մայրիկն ասում է, որ աննման է ստացվել։ Մի անգամ, երբ նա ինչ-որ չինական կերակրատեսակ էր պատրաստում, այնպես արագ էր ամեն ինչ անում, որ մայրիկին թվաց, թե ինչ-որ բաղադրատոմսի հիման վրա է պատրաստում ու հարցրեց, թե արդյոք կկիսվի՞ իր հետ այդ բաղադրատոմսով, հայրիկը պատասխանեց, որ բաղադրատոմս չկա։ Հարց՝ այդ դեպքում ինչու՞ ես համոզված, որ դա հենց չինական ճաշատեսակ է, նա էլ, թե՝ դե նրանք 2 միլիարդ են, մեկը հաստատ այսպես պատրաստելիս կլինի։ Մայրիկն այդ ժամանակ բարձրաձայն ուրախ ծիծաղեց:

Հայրիկն ու մայրիկը հաճախ երկար քննարկում են մի խնդիր, որը վերաբերում է մայրիկի հայրենիքում գիտության վիճակին ու ֆինանսավորման շատ ցածր լինելուն։ Այդպիսի ժամանակ մայրիկը լարված ու մտահոգ տեսք է ունենում: Հայրիկն ասում է, որ դա իրոք շատ մտահոգիչ խնդիր է, և որ ինքը պարզապես չի կարողանում պատկերացնել, թե ինչպես են մինչև հիմա նման խնդիրների առկայության պայմաններում Հայաստանում դեռևս գտնվում երիտասարդներ, ովքեր ցանկանում են գիտությամբ զբաղվել, ընտանիք են կազմում և նրանց կյանքը միայն օրհասական պայքարի է վերածվում։ Նա ասում է, որ նման զույգեր կան նաև ի՛ր հայ երիտասարդ գիտնական ընկերների շրջապատում։ Նա ասում է, որ խնդիրն ավելի սուր է արտահայտվում, երբ և՛ ամուսինը, և՛ կինը գիտնականներ են, և որ նրանց արածը պարզապես հերոսություն է։

Մայրս ասում է, որ պարզ է՝ ինքը նման խնդիր չունի, քանի որ ամուսնացած է օտարերկրացու հետ, և ընտանիքի ֆինանսական հոգսը հայրիկի վրա է։ Իսկ այն զույգերի վիճակը, որոնք երկուսն էլ գիտնականներ են և գտնվում են Հայաստանում, պարզապես սարսափելի է, քանի որ երկուսն էլ ստանում են չնչին աշխատավարձ։ Նրանց միակ լուծումը երկրորդ աշխատանք գտնելն է, ինչի հետևանքով բավական տուժում է գիտական աշխատանքը։ Նա ասում է՝ ես համաձայն եմ Դենի հետ. նման երիտասարդները պարզապես հերոսներ են, և ես մեծ հարգանք եմ տածում նրանց հանդեպ։ Սա սարսափելի իրողություն է, և պետք է ամեն կերպ շարունակել պայքարը, մինչև որ մեր պետական այրերը վերջապես ցուցաբերեն գիտնականի և գիտության հանդեպ հարգանք՝ ըստ արժանվույն։

Վերջերս մի լրագրող մայրիկիս հարցրեց, թե եթե ինքն ու հայրիկը տարբեր երկրներում հրաշալի առաջարկներ լինեն, նա գիտությո՞ւնը կընտրի, թե՞ համատեղ կյանքը: Ես այդ պահին թողեցի խաղն ու շունչս պահեցի: Բայց մայրիկս տվեց վստահեցնող պատասխան՝ ինչ վերաբերում է ինձ, ապա՝ գիտություն, թե ընտանիք ընտրության դեպքում, ես կընտրեմ ընտանիքը։

Իմ տարիքի երեխաները հազիվ թե գիտենան կաթիկից ու խաղալիքից այն կողմ էլի ինչ-որ բան, իսկ ես հասկանում եմ գիտական շատ տերմիններ: Օրինակ՝ հետթեկնածուական կարգավիճակի PostDoc համակարգ: Նրանք խոսեցին այն մասին, թե գիտական զույգերի հարցում PostDoc-ը չունի՞ վտանգներ: Մայրիկս ասաց, որ, եթե չի սխալվում, ապա՝ եթե ամուսինը կամ կինը այլ երկրում նման կարգավիճակ է ստանում, ապա ընտանիքի մյուս անդամներին ևս թույլատրվում է մեկնել այդ երկիր, և այդ դեպքում ֆինանսավորումը լինում է այնքան, որպեսզի ընտանիքը կարողանա գոյատևել։ Որ հայ երիտասարդ գիտնականի համար սա ոչ մի կերպ ընտանեկան կյանքի համար խոչընդոտ չի կարող լինել, ընդհակառակը, այն պարզապես փրկություն է, քանի որ կկարողանան զբաղվել լուրջ գիտական աշխատանքով, որը կգնահատվի՝ ըստ արժանվույն, իսկ կենցաղային պայմանները ևս կլինեն ավելի լավ։ Այնպես որ՝ մեկը պետք է զիջի։

Հետո հարց տրվեց, թե ի՞նչ լուսավոր ծրագրեր և երազանքներ ունեն հայրիկն ու մայրիկը ապագայի համար։ Եվ ես հասկացա, որ սա հենց այն է, ինչի համար հաճախ տխրում են մայրիկիս խորունկ աչքերը: Նա ասաց, որ իր միակ մեծ ծրագիրը, որն իրականում միայն երազանք է, դա աստղագիտության կրթական մակարդակի բարձրացումը և Բյուրականի աստղադիտարանի ծաղկումն է, զարգացումը և միջազգային մակարդակին համապատասխանելը։ Այո, սա հենց այն խնդիրն է, ինչի մասին մտածում է նա անընդհատ ու հաճախ կիսվում հայրիկի հետ:

Երբեմն մայրիկս ինձ հերոս է թվում, այն բարի հերոսներից, որոնք հանգիստ չունեն, եթե գիտեն, որ ինչ-որ մի տեղ անարդար բան է տեղի ունենում: Դեպքն ավելի է բարդանում, երբ այդ անարդար բանը տեղի է ունենում հե՛նց իր հայրենիքում:

Երբ նրանք խոսում են, ես փորձում եմ միջամտել ու ասել կարծիքս՝ իմ լեզվով արտահայտելով մտքեր, բայց նրանք, խոսքով տարված, ինձ չեն էլ նայում: Երբ ես բարձրացնում եմ ձայնս այնպես, որ նրանք սկսում են իրար չլսել, հանկարծ նկատում են ինձ ու սկսում ծիծաղել: Իսկ երբ ես վերջնականապես բարկանում եմ՝ չհասկացված լինելուս համար ու արդեն լրջորեն աղմկում, նրանք հանկարծ անհանգստանում են ու անմիջապես ինձ ուտելիք առաջարկում կամ շտապում փոխել փամփերսս: Ա՜յ քեզ բան. մի՞թե դժվար է հասկանալ, որ գիտությունից խոսելու ժամանակ կարելի է ավելի լուրջ լինել և վեր՝ ամեն տեսակի կաթիկներից ու տակաշորերից: Այո, մեկ-մեկ իրոք զարմացնում են ինձ մեծերը:

Ինչպես տեսաք, ես դեռ չեմ խոսում, բայց կարողանում եմ լսել, մտածել ու վերլուծություններ կատարել: Երբ մի քիչ էլ մեծանամ ու գրել-կարդալ սովորեմ, ես ինքս կգրեմ մեր պատմությունը: Իսկ մինչ այդ, հայրիկիս ու մայրիկիս հետ զրույցի արդյունքում, իմ այս վերլուծությունները գրի է առել Մանե Հակոբյանը:

«Պահանջում ենք գիտության ֆինանսավորման ավելացում» (ՊԳՖԱ) ֆեյսբուքյան նախաձեռնությունը (https://www.facebook.com/science.and.finance/posts/508559582559922) դոկտոր Վարդգես Դավթյանի (ԱՄՆ) աջակցությամբ հայտարարում է սոցիոլոգիական հետազոտական դրամաշնորհային մրցույթ՝ «ՀՀ երիտասարդ գիտնականների խնդիրները» թեմայով։ Հետազոտության արդյունքները պետք է հրապարակվեն Scopus և Web of Knowledge – Thomson Reuters շտեմարանների կողմից հաշվառվող գիտական պարբերականներում, ինչպես նաև ներկայացվեն զանգվածային լրատվամիջոցներում:

Ցանկալի է, որ հրապարակման ամսագիրն ունենա Ազդեցության գործակից (Impact factor)։ Դրամաշնորհի տևողությունը` 3-6 ամիս։ Աշխատանքի կատարման համար կհատկացվի մինչև 600 000 դրամ` երկու հավասար մասնաբաժիններով` աշխատանքի կատարման սկզբում և ավարտից հետո մեկ ամսվա ընթացքում։ Հայտերն ընդունվում են մինչև 2013 թվականի սեպտեմբերի 1-ը ներառյալ: https://www.facebook.com/science.and.finance/posts/508559582559922

Մի ուրվական է շրջում Հայաստանում. դա գիտնականի ուրվականն է: Իսկ պատմությունը ցույց տվեց, թե ինչեր կարող են անել «ուրվականները» կամ նրանք, ում, ուղիղ իմաստով, ուրվականի են փորձում վերածել: Բավակա՛ն է արդեն, լիուլի լցվել է համբերության բաժակը,- ասում են գիտնականները: —Գիտության հանդեպ կառավարության քաղաքականությունն անցել է արդեն թույլատրելիի և անթույլատրելիի բոլո՛ր սահմանները:

1938 թվին Սովետական միությունը, հասկանալով, որ շուտով մտնելու է պատերազմի մեջ, գիտակցելով, թե ուր է հասցնելու գիտության անտեսումը, մշակեց նոր ռազմավարություն, ըստ որի՝ առաջնահերթ կարևորության խնդիրներից մեկը համարեց գիտության վիճակի բարելավումը: Նա հրաման տրվեց պրոֆեսորի աշխատավարձը դարձնել մինիստրի աշխատավարձի չափ և նրան տալ բազում արտոնություններ: Հարց՝ ի՞նչ հրաշք էր դա, և ի՞նչ ճանճն էր խայթել սովետի կառավարությանը: Շատ պարզ՝ մինչ պատերազմը ինքնագիտակցության եկած, այնուհետև՝ պատերազմի հենց առաջին թափից համարյա ողջ ռազմական ռեզերվը կորցրած կառավարության զոմբիացած ուղեղներում հանկարծ տրամաբանական զարթոնք առաջ եկավ:

Մեր նորանկախ երկիրն էլ անցավ պատերազմով, իսկ մեր գիտնականները, ո՛չ թե նախարարի աշխատավարձով, այլ անվարձահատույց և կամավոր, լծվեցին զենքի ստեղծման և նույնիսկ արտադրման գործին: Շատերն անգամ պատերազմից հետո տարիներով շարունակեցին կատարելագործել պատերազմի կոչով ստեղծած զենքն ու անվերջ դիմել իշխանություններին՝ նոր մշակումներ ու փորձարկումներ անելու և, դրսից առնելու փոխարեն, բանակը սեփական զենքով սպառազինելու առաջարկով, բացատրելով որ՝ 1. դրսից գնածը շատ ավելի թանկ է նստում, 2. եթե պատերազմ լինի, չենք կարող համոզված լինել, թե կգործի ներկրման այդ ուղին:

Ավաղ, մեր ղեկավարության ուղեղներում առանձնապես ոչ մի զարթոնք տեղի չի ունենում: Գիտության ու գիտնականի հանդեպ ցուցաբերած վերաբերմունքը մնում է նույնը, գիտնականը շարունակում է մնալ ամենախոցելի, ամենամինիմալ վարձատրվող խավը, որի հանդեպ չկա երբեմնի հարգանքը, որը չունի երբեմնի արտոնությունները:

Էլ չխոսենք գիտնականների հանդեպ ցուցաբերած անհարգալի՛ց վերաբերմունքի մասին, նաև այն հակապատկերի, ինչը նրանք ստանում են արտասահմանում: Մեր պրոֆեսորները, եթե առիթ է լինում անդրադառնալու Հայաստանում և արտասահմանում գիտական աշխատանքով զբաղվելու տարբերություններին, առաջին հերթին հիշում են արտասահմանում իրենց հանդեպ արտահայտվա՛ծ հարգալից վերաբերմունքը, ինչը նրանց համար անսովոր ու խորթ է լինում սկզբում: Գիտնականներից մեկը պատմում էր, որ երբ Ճապոնիայում ինչ-որ տեղ ներկայացրել է փաստաթղթերը, հանկարծ այնպիսի հարգալից և արտահերթ ընդունելության է արժանացել, որ սկզբում կարծել է, թե թյուրիմացություն է տեղի ունեցել. սկզբի պահին նա չի պատկերացրել, որ այդ վերաբերմունքը հարուցել է պրոֆեսոր բառը, որը մեզ մոտ ոչ ոքի ոչ մի առանձնահատուկ բան չի ասում, և առաջին հերթին՝ կառավարությանն ու էլիտա կոչվող դատարկապորտներին:

Այդ նույն Ճապոնիայում և Չինաստանում, և Բրազիլիայում կամ ցանկացած ուրիշ՝ գիտությունը գնահատող երկրում, մեր գիտնականներին սիրով են ընդունում, ապահովում բարձր աշխատավարձով և խորին հարգանքով: Չինաստանն այսօր թռիչքային զարգացման տեմպ է գրանցում շատ պարզ պատճառով. քանի որ նա առաջ շարժվեց ճի՛շտ ռազմավարությամբ. նա չսկսեց բարեփոխումները ո՛չ սովյալներից, ո՛չ անտուններից, ո՛չ աղքատ խրճիթներից և ոչ էլ կատարեց գրպանների լցոնման հեղափոխություն… նա սկսեց տնտեսությունից, տեխնիկայից ու գիտությունից՝ այն հաստատ համոզմամբ, որ դա՛ է ճիշտ ճանապարհը՝ երկիրը հանելու չքավորությունից և թռիչքային սլացք ապահովելու: Նրանք շարժվեցին իմաստուն սկզբունքով, ըստ որի՝ «Պետք է ձկնորսին ո՛չ թե ձուկ տալ, այլ՝ կա՛րթ, որ ձուկ բռնի»: Այսինքն՝ նա ոչ թե սկսեց նպաստներ բաժանելուց, այլ աշխատատեղեր ստեղծելուց և գիտության մասով ռեֆորմներից:

Եթե վերցնենք ոչ թե արտասահմանը, այլ ԽՍՀՄ-ը, կընդունենք, որ սովետի ժամանակներում ևս գիտնականի հանդեպ վերաբերմունքը անհնար է համեմատել մեր օրերի հետ: Գիտնականն օգտվում էր շատ և շատ արտոնություններից, որոնց վերականգնելու հրամայականն այսօր կանգնած է օդում: Նա օգտվում էր հատուկ զեղչերից, հատուկ սպասարկումից։ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո վերացրին բոլոր տեսակի զեղչերը՝ մատնանշելով եվրոպական զարգացած երկրները, որտեղ նման զեղչեր չկան, սակայն մոռանալով մի կարևոր հանգամանք՝ այդ երկրներում գիտնականի աշխատավարձն այնքան են բարձրացրել, որ անհարմար է զեղչերից խոսելը: Իսկ մեր երկրում, որն իրեն սոցիալական պետություն է հռչակել, գիտնականն առաջինը պիտի օգտվի զեղչերից, քանի որ, ելնելով ստեղծված աբսուրդից, գիտնականն ամենացածր վարձատրվող, հետևաբար՝ ամենաանապահով խավն է: Գիտնականը պետք է ունենա երկարացված արձակուրդի իրավունք, նաև՝ պետությունը պարտավոր է հոգալ նրա առողջության խնդիրների հետ կապված ծախսերի մի զգալի մասը:

Իհարկե, «զեղչ» հասկացությունը գիտնականի համար կդառնա ամոթալի բան և գիտնականի անվանը պատիվ չի բերի, եթե շարժվենք «ձկնորսի և կարթի» տրամաբանությամբ, այսինքն՝ եթե գործեն հարկային արտոնություններ գիտական գործունեության համար՝ միջազգային գիտական դրամաշնորհները լիովին ազատվեն հարկերից, երկիր ներկրվող գիտական սարքերն ու սարքավորումները, ինչպես նաև գիտական հետազոտությունների համար անհրաժեշտ իրերն ու նյութերը ազատվեն մաքսային հարկերից և տուրքերից, եթե ստեղծվի արտոնյալ հարկային դաշտ, որպեսզի գործարարներին ձեռնտու լինի շոշափելի ներդրումներ կատարել՝ ինչպես հիմնարար գիտության, այնպես էլ կիրառական մշակումների, և ամենակարևորը՝ գիտատար արդյունաբերության մեջ: Ահա ա՛յս դեպքում արդեն, ինչպես զարգացած երկրներում է, գիտնականի համար նույնիսկ ամոթ կլինի խոսել որևէ զեղչից:

Ինչ կերպ էլ որ արվեն առաջին քայլերը, նպատակը մեկը պիտի լինի՝ վերականգնե՛լ գիտության հանդեպ հարգանքը, վստահությունը, աժանավայել վարձատրությունը, աժանավայել ծերության իրավունքը: Վերականգնե՛լ բոլոր այն արտոնությունները՝ լինեն դրանք զեղչեր, թե պարզապես գիտնականին վայել վարձատրություն, որոնցից օգտվում է յուրաքանչյուր իրեն հարգող երկրի գիտնական:

Մինչ Չինաստանն ու նախկինում աղքատ ուրիշ շատ երկրներ այսօր թռիչքով վեր են խոյանում, Հայաստանն արագ տեմպով վար է իջնում: Չե՞ք գիտակցում ու տեսնում դա: Սթափվե՛ք, պարոնա՛յք: Մի՞թե այդքան կուրացրել է ձեզ՝ կուտակելու մոլուցքը:

Նաիրա Վարդապետյան

Ինտերնետով երկրի նորություններին-բանին էի ծանոթանում, հատկապես գիտությանը վերաբերող նորություններին, մեր փառապանծ, բայց էսօրվա դրությամբ խեղճացրած գիտությանը, հանկարծ անսպասելիորեն թեմայից դուրս մի նյութ ընկավ աչքիս՝ Հռոմի Պապի մասին: Դե, մեր հոգևոր առաջնորդների հայտնի արարքներից հետո ասացի՝ տեսնեմ Պապի՞ մասին ինչ են գրում: Կարդացի ու հոգիս փառավորվեց. շա՜տ հարգեցի էդ արժանավոր մարդուն. ա՜յ փառահեղ մարդ: Դե թող մերոնք գնան ու իր մոտ ա՛շկերտ դառնան:

Ես, որ ամեն տեսակ բանով շատ էլ տարվող մարդ չեմ՝ մինչև հիմնավոր չտնտղեմ, հազար ձևի չհետազոտեմ, խոսք չեմ ասի, էս նյութից միանգամից էնպես հիացա, որ որոշեցի բառացի ներկայացնել ձեզ, հարգելի ժողովուրդ՝ Կաթոլիկ եկեղեցու ղեկավար Հռոմի Պապ Ֆրանցիսկոս I-ը քննադատել է թանկարժեք մեքենաներով շրջելու՝ հոգևորականների ձգտումը. «Ես ցավում եմ, երբ տեսնում եմ, թե ինչպես է հոգևորականը կամ միանձնուհին երթևեկում վերջին մոդելի մեքենայով: Պետք չէ այդպես անել: Մեքենան անհրաժեշտ է այն բանի համար, որպեսզի հնարավոր լինի գործել այլոց բարօրության համար, սակայն մեքենայի ընտրությունը ավելի համեստ պետք է լինի: Եթե դուք սիրում եք յուրօրինակ ժամանակակից մեքենաներ, ապա հիշեք, թե ամբողջ աշխարհում որքան երեխա է սովի մատնված»:

Հիշեցնեմ, որ սա ե՛ս չեմ ասել, այլ Հռոմի Պա՛պը:

Հետազոտությանս արդյունքում պարզեցի էլի՛ հետաքրքիր ինֆորմացիա՝ առ այն, որ Հռոմի Պապն իր իսկ ապրելակերպով է ցույց տալիս իսկական հոգևորականի օրինակ՝ հրաժարվելով ոսկյա խաչից ու ադամանդակուռ մատանուց: Ըստ ձեռք բերածս տվյալների՝ նա հրաժարվել է նաև Պապի հանար նախատեսված շքեղ կացարանից ու ապրում է համեստ մի բնակարանում:

Փառահե՜ղ մարդ: Չգիտեմ՝ դուք՝ ո՜նց, բայց ես՝ Արամս, հիացմունքից տեղս չեմ գտնում: Դե հիմա, հայ ժողովուրդ, եկեք միասին համեմատություն անցկացնենք, եթե իհարկե կկարողանանք համեմատության եզրեր գտնել: Եկեք անկեղծորեն խոստովանենք, որ բոլորս էլ, մի մարդու նման, էս տողերը կարդալով հիշեցինք մի բենթլի ավտոմեքենա ու նրա հարգարժան տիրոջը: Իսկ ինչո՞ւ միայն բենթլու տերը. եթե մեր հոգևոր առաջնորդը՝ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը, ու էլի շատ հովիվներ, հրաժարվեին աշխարհիկ որոշ շքեղություններից, ինչքա՜ն բարի գործեր կարող էին անել:

Ես՝ Արամս, իմ սեփական նախաձեռնությամբ, նաև ընկերներիս խնդրանքով, նստեցի ու միտք արեցի՝ ի՞նչ անել, որ նրանց շքեղամոլությունը քննադատության թիրախ դառնալու աստիճան աչք ծակող չլինի, որ բարության դասերը նրանք տա՛ն ժողովրդին և ոչ թե առնե՛ն: Մտածում եմ ու, բնականաբար, գտնում պատասխանը, ինչն էլ ներկայացնում եմ ձեզ:

Առաջին հերթին միասին ճշտենք՝ արդյոք Հայ Առաքելական եկեղեցին ունի՞ առաքելություններ և որո՞նք են դրանք: Բնականաբար, քրիստոնեական եկեղեցու առաջին առաքելությունը բարությունն է. թույլին, հիվանդին հուսահատվածին օգնելը: Բա էդ ո՞նց են օգնում, եթե այսօր, ելնելով ստացած նվազագույն աշխատավարձից, ամենաթույլ խավը գիտնականներն են, իսկ եկեղեցականներն այնքան հեռու են իրենց պահում գիտնականներից, որքան հեռու են իրարից խավարն ու Լույսը:

Եթե անգամ Հռոմի Պապն է ասում, որ իսկական հոգևորականը չպիտի ապրի ճոխությունների մեջ, ապա ի՞նչ է նշանակում մեր Կճոյանի բենթլին, հոգևորականների՝ տարբեր բիզնեսներում ներգրավվածությունը, մինչև անգամ գծատեր լինելը: Եթե հոգևորականն իր համեստությամբ ու խոնարհությամբ օրինակ պիտի ծառայի մեր ղեկավարությանն ու հասարակ ժողովրդին, ապա էդ ինչպե՞ս նա չի նկատում եկեղեցու գմբեթներից ու խաչից բարձր, օլիգարխների երկինք խոյացած դղյակները:

Կամ ո՞նց եք բացատրում էդքան նոր եկեղեցիների կառուցումը, եթե երկրում կան սովյալներ ու հսկայական թվով անտուններ: Բոլորս ականատես եղանք այն սահմռկեցուցիչ տեսարանին, Երբ Ծառուկյանն իր նոր կառուցած եկեղեցու առիթով ճաշկերույթ էր կազմակերպել: Ժողովուրդը, ինչպես Վարպետն է ասում՝ «իրար կոկորդից պատառ էր հանում»: Բա մեր հոգևոր հովիվները չասացի՞ն, որ սոված ժողովրդի համար կացարաններ ու ճաշարաննե՛ր է պետք կառուցել և ո՛չ թե նոր եկեղեցիներ՝ ուսուցողական նպատակով օգտագոևծելով Ջիվանու տողերը՝

-Մի նոր քաղաք տեսա ժամի սիրահար, Բնակիչները՝ հայ, մոտ քսան հազար.      Իրանք սնունդ չունին ապրելու համար, Հինգ հատ վանք են շինել, խելքի՛ աշեցեք։

Ես շատ մտածեցի և եկա այն եզրակացության, որ մեր եկեղեցին պիտի կատարի ռեֆորմ, և այդ ռեֆորմի առաջին քայլը, կաթոլիկ եկեղեցու նման, պիտի լինի՝ քավել իր մեղքը գիտության հանդեպ: Նա դեռ պարտավո՛ր է հրապարակավ ներողություն խնդրել՝ դարեր շարունակ մտավորականությանը տեռորի ենթարկելու և իր կղերական մութով Լույսի դեմ աննահանջ պայքար մղելու համար: Նա պարտավո՛ր է իր զղջումն արտահայտել Կոմիտասի, Խ. Աբովյանի և շատ-շատերի հարցում:

Եթե մեր Հայ Առաքելական եկեղեցին իրոք ուզում է իր դեմքը մաքրել, ռեֆորմի երկրորդ կետով պարտավո՛ր է հաշվի նստել պետության վիճակի հետ, դադարեցնել նոր եկեղեցիների կառուցումն ու հորդորել օլիգարխներին, որ հիմա արդեն ձևը փոխվել է՝ 7 պորտով օրհնվում է ո՛չ թե եկեղեցի կառուցողը, այլ աղքատներին ու սովածներին ձեռք մեկնողը: Կառուցե՞լ եք ուղում, կառուցեք բնակարաններ երիտասարդ գիտնականների համար: Անտուններից շատերը երիտասարդ գիտնականներն են: Բա ամուսնանում են երիտասարդ գիտնականները՝ ամեն ամիս ունենալով 35հազար+35հազար=70հազար դրամ գումար ընտանեկան բյուջեում: Դրանով հա՞ց առնեն, կոմունալի ու տրանսպորտի ծա՞խս հոգան, թե՞ ՏՈՒՆ կառուցեն, ո՞նց եք պատկերացնում էդ հարցը, բա երիտասարդ գիտնականը զավակ չունենա՞, սերունդ չտա՞: Պարզ չի՞, որ կթողնեն կգնան երկրից, իսկ ո՞վ պայքարի արտագաղթի դեմ, ո՞ւմ գործն է դա՝ իշխանությունների՛, հասկացա՛նք, բա եկեղեցու պարտականությունների մեջ հե՞չ չի մտնում:

Ես՝ Արամս, նրբանկատ մարդ եմ և ամենևին չեմ ցանկանում դիպչել հավատացյալների զգացմունքներին, և ամենևին անհավատության քարոզ չեմ անում, ընդհակառակը՝ համարում եմ ճիշտ Վոլտերի էս խոսքերը՝ Եթե աստված չլիներ, արժեր նրան հորինել: Ես էդ բոլորը լա՜վ հասկանում եմ, հո երկնքից չե՞մ իջել՝ մեր որոշ հոգևորականների պես: Ես ժողովրդի մեջ եմ ու ժողովրդի հետ, ու հատկապե՛ս գիտնականների: Բայց և ազնի՛վ մարդ եմ, և ամենայն պատասխանատվությամբ հայտարարում եմ՝ մեր եկեղեցին արդեն չափազանց է խայտառակված. նա կարծում է, թե իր գործը բիզնես անելն է, գանձանակների փողերը գրպանելն ու ճոխությունների ու վայելքների մեջ ապրելը: Մարդ կա, ասում է` եկեղեցին միշտ է եղել էդպիսին, նա սովոր է եղել մարդկանց ցավերի վրա բիզնես անել։ Ա՛յ մարդ, ասում եմ, բա եղա՞վ էդպես բան ասել, բա հենց մեր Վազգեն առաջինը չէ՞ր մաքրագույն ու ազնվագույն, նաև ազնվածին մարդ, էնպես որ այդպիսի անկապ ընդհանրացումները հեչ տեղին չեն։ Բայց դե իհարկե համաձայն եմ, որ այսօր արդեն վաղո՜ւց ժամանակն է վերանայելու էսօրվա խայտառակ պահվածքը, և ոչ թե ավելի խրվելու կեղտի և նույնիսկ մաֆիայի մեջ:

Ուրեմն՝ պարոնա՛յք հոգևորականներ, ձեզ պետք է շտկել վիճակը, և էս պարագայում էլ ոչինչ չի մնում. ձեզ ռեֆո՛րմ է պետք, ռեֆո՛րմ: Ի դեպ, ռեֆորմը (բարեփոխումը, բարեշրջումը) կարող եք սկսել կամաց-կամաց, փոքր քայլերից, հենց օրինակ բենթլին ծախելուց: Մեր 100 լավագույն, արդյունավետ աշխատող գիտնականներին պետությունը, ո՜վ հրաշք, հատկացրել է 1 տարով 100 հազարական դրամ: Էս բոլորը որ գումարենք-բազմապատկենք, կլինի մի բենթլու գնից ընդամենը մի քիչ շատ:

Հիմա ասելիքս ո՞րն է՝ արդյունավետ աշխատող հո ընդամենը 100 գիտնական չունենք, դե երկրորդ 100-ի գումարն էլ՝ բենթլուց: Դա, հարգելի՛ պարոնայք հոգևորականներ, միանգամից 2 հարց կլուծի՝ հա՛մ մասամբ կմաքրեք ձեր դեմքը գիտնականների առաջ, հա՛մ էլ մասամբ կվերականգնեք կորցրած հարգանքը հոտի առաջ: Դե համ էլ, Հռոմի Պապի հիշեցմամբ, խոսքս բենթլուց սկսեցի, բենթլու վրա էլ եզրափակեմ:

Էնպես որ, ես իմն ասացի, մտածե՛ք… Մեր եկեղեցուն անհրաժեշտ են գիտահենք ռեֆորմներ

Արամ Պապայան

Արդեն երկու տարի է, որ 35 000 դրամ աշխատավարձ ստացող երիտասարդ, և դրանից ո՛չ այնքան ավել ստացող միջին ու բարձր սերնդի շատ գիտնականներ միացել ու «Պահանջում են գիտության ֆինանսավորման ավելացում»: Թվում է՝ 2 տարին մի դրական արդյունք պիտի արձանագրեր, «Բայց միշտ ցավեր նորանոր, Միշտ մի աղետ, մի վնաս Գալիս են մեզ անպակաս»:

Թեև ժողովուրդն արդեն գիտի, որ իշխանություններից հնարավոր չէ բարի լուր ստանալ. բացառվո՛ւմ է ավետիսը, նրանցը միայն բոթ է ու գույժ, միևնույնն է, բայց էլի ամեն նոր բոթի հետ (գազի, հոսանքի, հացի, ջրի, բենզինի թանկացումներ) եռում է բողոքի ու վիրավորանքի ալիքը, իսկ երբ ալիքն իջնում է, դրան հաջորդում է նոր թափ՝ երկիրը լքելու:

Վերջին բոթը, կապված տրանսպորտի թանկացման հետ, ըմբոստացրել է մարդկանց և դուրս հանել՝ պաշտպանելու իրենց՝ գնալով արդեն մոռացվող իրավունքները՝ «Նըրանց արինը կարմի՞ր է մերից, Թե՞ ավել հունար դուրս կըգա ձեռից»։

Հիմա, «ի պատասխան» քաղաքացիների արդարացի բողոքների՝ «Ապրիլ չի լինիլ էսպես ամեն օր։ Մինը իր կամքին՝ ինչ ասես անի, Մյուսը խոսելու իրավունք չունի», կառավարությունը որոշում է կայացրել բարձրացնել տրանսպորտի սակագինը, և այն էլ, միանգամից 50 դրամով: Դե, մերոնք հավես չունեն ո՛չ կլոր թվեր գրպանելու, նրանց գրպանները սովոր են կլորի՛կ թվերի:

Թողնեն՝ 10 հարկանի ճառեր արտասանեք՝ սովետի (Խորհրդային միության) թերություններից, իսկ դուք մոռացե՞լ եք, «հարգելի՛» ղեկավարներ, որ սովետի ժամանակ, ինչպես որ հիմա շատ քաղաքակիրթ և զարգացած երկրներում է, ուսանողները երթևեկում էին կես գնով: Հիմա եվրոպական շատ երկրներում երիտասարդ գիտնականը տրանսպորտից օգտվում է՝ վճարելով փոքր, անգամ սիմվոլիկ գումարներ:

Գիտնականներն ու թոշակառուներն ու ուսանողները հենց այնպես չհիշատակվեցին. նրանց երթևեկությունը պետությունը պարտավո՛ր է ապահովել, եթե ոչ՝ անվճար, ապա գոնե կես գնով: Իսկ թե ինչո՞ւ աշխատող խավից հատկապե՛ս գիտնականներին և ոչ թե, ասենք՝ գրադարանավարներին, հորատողներին կամ շինարարներին, պատասխանը պարզ է՝ քանի որ, ըստ ՀՀ սահմանադրության ամենաառաջին հոդվածի՝ Հայաստանի հանրապետությունը սոցիալական պետություն  է, իսկ սոցիալական երկրում ուշադրության կենտրոնում առաջին հերթին պիտի լինի սոցիալապես ամենաանապահով խավը, որն էլ մեզ մոտ հե՛նց գիտնականն է: Փորձիր ասել այս աբսուրդը ամենահետամնաց-աղքատ երկրից մինչև ամենազարգացածում, որ կա երկիր, որում ամենաանապահով աշխատող խավը գիտնականն է, որ հե՛նց գիտնականն է, որ ստանում է և՛ գրադարանավարից, և՛ ուսուցչից, և՛ հավաքարարից ցածր աշխատավարձ, և կարող ես չկասկածել, որ քեզ հոգեկան հիվանդի տեղ կդնեն: Ոչ ոք չի հավատա, որ իշխանավորների կողմից գիտելիքահենք հորջորջվող մի երկրում, որում գիտությունն ընդունվել է՝ որպես գերակա ուղղություն, գիտնականն ամենաանապահով աշխատող խավն է:

Ես միանո՛ւմ եմ հազարավոր մարդկանց, որ պահանջում են վերականգնել տրանսպորտի նախկին սակագինը, այո՛, ամեն օրվա գնալ-վերադառնալու 2 ավել 50 դրամը մի 100 դրամանոց փոքրիկ հաց է կազմում, ինչից այսօր զրկել շատ ընտանիքների, պարզապես սրիկայություն ու հանցագործությո՛ւն է:

Ավելի՛ն՝ պետության և գծատերերի համար ոչինչ է մեր 4000 գիտնականի երթևեկությունը կես գին դարձնելը, մանավանդ, որ գիտնական տեսակը Հայաստանում անհետացող տեսակ է և արդեն անհրաժեշտ է նրան անհապաղ ներառել Կարմիր գրքում:

Սովետի տարիներին գիտնականների թիվը Հայաստանում 27 հազար էր, այսօր նրանց թիվը հասել է 4000-ի: Ուրեմն՝ 20 տարում 23 հազարով պակասել է նրանց թիվը: Այստեղ մի զուգահեռ էլ պիտի անցկացնենք… Մենք նշում ենք Ապրիլի 24-ը՝ որպես եղեռնի զոհերի հիշատակի օր, քանի որ հատկապես ա՛յդ օրը թուրքերի կողմից սպանվեցին մեծաքանակ հայ մտավորականներ, իսկ մեր երկրի այն 23 հազար գիտնականների համար ի՞նչ օր ընտրենք հիշատակի, ինչպե՞ս չասենք, որ մեր կառավարությունը փաստացի ոչնչով չի տարբերվում երիտթուրքերի կառավարությունից, նույնիսկ կարելի է ասել, որ շատ ավելի վատն է` քանի որ նրանք եղեռն են իրականացրել օտարի հանդեպ, իսկ մերոնք դա անում եք սեփակա՛ն ժողովրդի հանդեպ:

«Հարգարժա՛ն» ղեկավարություն, դուք թալանել եք և շարունակում եք թալանել ամբո՛ղջ ժողովրդին, բայց աբսուրդի հասնող, եղեռնի՛ նմանվող թալանը կատարել եք հատկապես գիտնականների՛ հանդեպ: Անբարոյական է, որ այսօր չեք փայփայում և անում անգամ անհնարինը, որպեսզի պահպանեք գոնե այդ 4 հազարին:

Ինքնագիտակցությա՛ն եկեք վերջապես. Ավերակների վրա՞ եք կառավարելու:

Նաիրա Վարդապետյան

Այսօր Հանրային խորհրդի նախագահ Վազգեն Մանուկյանն ընդունեց մի խումբ գիտնականների, որոնց հետ քննարկվեցին գիտության ոլորտին առնչվող մի շարք հարցեր:

Հիշելով խորհրդային տարիներին գիտության զարգացման աննախադեպ աճը, երբ Հայաստանը բարձրակարգ գիտնականների թվով առաջնային տեղեր էր զբաղեցնում աշխարհում՝ գիտնականներն անդրադարձան ներկայիս իրողությունը և փաստեցին, որ Հայաստանում գիտությունը ծերանում է, քանի որ տարեց գիտնականներին փոխարինողներ չկան, իսկ եղածներն էլ նախընտրում են մեկնել արտերկիր:

Գիտնականները հանդիպմանը եկել էին կոնկրետ հարցադրումներով ու առաջարկներով, որոնք, ըստ նրանց, անհապաղ իրականացման կարիք ունեն:

Բարձրացվեց օրենսդրությամբ ամրագրված, բայց չգործող դրույթների հարցը՝ մասնավորապես գիտական կոչում ունեցող անձանց հավելավճարների վճարումների հետ կապված (կենսաթոշակներից բացի), ինչը սահմանվել է դեռևս 2000 թ. ընդունված՝ «Գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքի 19-րդ հոդվածի 3-րդ կետով: Ընդգծվեց նաև հատուկ պայմաններում աշխատող առանձին կատեգորիայի աշխատողների ցանկում (որոնց աշխատանքը կապված է մտավոր և հուզական  գերլարվածության կամ մասնագիտական ռիսկի հետ) գիտնականների ընդգրկման հարցը, ինչը նախատեսում է լրացուցիչ ամենամյա արձակուրդ վերջիններիս: Այդ ցանկում գիտնականներին ընդգրկելը, ըստ նրանց, առավել կարևոր է բարոյահոգեբանական տեսանկյունից:

Գիտնականներն առաջարկում են նաև սահմանել հոնորարներ՝ բարձր ազդեցության գործակցով ամսագրերում տպագրված հոդվածների համար, ասպիրանտներին տրամադրել միանվագ գումար՝ մասնագիտական գրականության ձեռքբերման, գիտական ամսագրերին բաժանորդագրվելու, հետազոտությունների համար անհրաժեշտ պարագաներ գնելու և պահանջվող նյութեր ձեռքբերելու, ոլորտի պրոֆեսիոնալ միություններին անդամակցելու, գիտաժողովներին մասնակցելու և այլ՝ երիտասարդ գիտնականի մասնագիտական աճին նպաստող նպատակներով ծախսելու համար, հավելյալ ֆինանսներ հատկացնել Հայաստանում PostDoc-ական համակարգի ներդրման համար՝ առանձին համակարգված ծրագրով, նկատելիորեն ավելացնել մրցութային կարգով հատկացվող դրամաշնորհների թիվը և կրկնապատկել յուրաքանչյուր դրամաշնորհով տրվող գումարը և այլն:

Նշվեց, որ Հայաստանին անհրաժեշտ են հետազոտական համալսարաններ, որոնք ուսանողներ կընդունեն ոչ միայն Հայաստանից, այլև ամբողջ աշխարհից և հետազոտական խմբեր կձևավորեն՝ ներգրավելով նաև արտասահմանյան գիտնականների:

Կարևորվեց միջազգային դրամաշնորհները հարկերից ազատելու, ինչպես նաև ներմուծվող գիտական սարքավորումներն ու նյութերը մաքսային տուրքերից ազատելու հարցը:

Բարձրացվեց «Գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության մասին» ՀՀ նոր օրենքի ընդունման անհրաժեշտությունը:

Ըստ գիտնականների՝ կարևոր է նաև քայլեր ձեռնարկել վենչուրային հիմնադրամներ ստեղծելու ուղղությամբ՝ տեղական և արտասահմանյան կապիտալի ներգրավմամբ, որոնք կֆինանսավորեն ինովացիոն նախագծերը և կնպաստեն հաջողված նախագծերի առևտրայնացմանը:

Գիտնականները նաև գտնում են, որ որ Հայաստանում պետք է ունենալ գիտության և տեխնիկայի, տեխնոլոգիայի պետական թանգարան, որը նաև կծառայի որպես ուսումնական կենտրոն՝ հագեցած բնագիտական տարբեր բնագավառներից լաբորատոր փորձերի հնարավորությամբ, ինչը նոր սերնդին կրթելու և ուղղորդելու կարևորագույն բաղադրիչ կլինի:

Գիտության հեղինակության բարձրացման նպատակով գիտնականներն անհրաժեշտ են համարում Հանրային հեռուստառադիոընկերության եթերում գիտակրթական ծրագրերի հեռարձակման հարցը: Պրոֆեսոր Արթուր Իշխանյանն այդ առումով կոնկրետ հեռուստանախագծի առաջարկ ներկայացրեց, ինչը ՀԽ նախագահը խոստացավ քննարկել Հանրային հեռուստաընկերության  նոր ղեկավարության հետ:

Վազգեն Մանուկյանը կիսեց գիտնականների մտահոգությունները և ընդունեց բարձրացված հարցերի հրատապությունը՝ առաջարկելով Հանրային խորհրդի հետ համատեղ քննարկել դրանց լուծման ուղիները: Պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց հետագա համագործակցության վերաբերյալ:

Հայրենական գիտության վիճակի վերաբերյալ հերթական ազդեցիկ նյութս էի գրում, մեկ էլ հանկարծ հեռուստացույցը վարչապետին ցույց տվեց։ Արա, դե ոնց որ թարս լինի` թե առավոտ շուտ խի՞ հիշեցրին. մարդ ասում է` էլ կյանքում հեռուստացույց չմիացնի։

Ով ճանաչում է ինձ, գիտի, որ ես էդ թեման հեչ չեմ սիրում: Ճիշտը որ ասեմ՝ առաջ լա՜վ էլ սիրում էի։ Գիտության թեման նկատի չունեմ, դա սիրում եմ ու կսիրեմ հավիտյանս հավիտենից, ընկերներիս էլ խոստացել եմ որ էդ սուրբ գործի համար կպայքարեմ. ես Արամն եմ՝ խոսքիս տեր։

Վարչապետի թեման առաջ սիրում էի, ավելի ճիշտ՝ իրե՛ն` վարչապետի՛ն էի սիրում, հիմա՝ ո՛չ իրեն, ո՛չ իր թեման։ Բացատրեմ. էն ամենասկզբում, որ վարչապետը դեռ նոր-նոր էր եկել ու գիտելիքահենք տնտեսության ու նման բարեկեցիկ բաների մասին լուսավորյալ հույսեր էր ներշնչում, քրեա-զորբաներին, հաբրգած օլիգարխներին ու քրեա-կոռումպացված մինիստրներին ու մեզ բոլորիս քրիստոնեական բարերարության, չափավորության ու համեստ ապրելակերպի կոչեր էր անում։ Ասում էր որ երկրում դրական փոփոխություններն ամեն մարդ պետք է իրենից սկսի, իր շրջապատից, իր մերձավորներից… ի՜նչ ուզում եք՝ ասեք. լա՜վ էր խոսում, մարդ ուզում էր ճակատը պաչի։

Էդ ազդեցիկ խոսքն ահագին մարդու սրտի կպավ, ահագին մարդ, էն վերը թվարկածներիցս, եթե, իհարկե, դրանց կարելի է մարդ կոչել, փորձեց էդ սկզբունքներով շարժվել` ամեն մեկն իր «համեստ» հնարավորությունների սահմաններում.  մեկը քրիստոնեական քահանաներից առաջին պատահածին Բենթլի ավտո նվիրեց` «на память», մի ուրիշը գյուղացիներին կովերի կրծքերի խնամքի վերաբերյալ 16 միլիոն դոլարի դասախոսությունների գիծ բացեց, վարչապետն էլ անձամբ մասնակցեց, օրինակ ցույց տվեց, փոփոխություններն սկսեց իրենից, մեկելն էլ, բարերարություն անելու նպատակով,  օֆշորներում հաշիվ բացեց ու ուրիշների գրպանից մի 20-25 մլն դոլար փոխանցեց իրեն, վարչապետին ու քահանային։

Ու երկրում սկսվեցին փոփոխություններն իրենց զգացնել տալ. կատարյալ իդիլիա (արա, բայց «իդիլի՞ա» էր էդ բառը, թե՞ «իդիոտություն», միշտ խառնում եմ)։

Ինչպես ասում են մեր ազգի ուտող-խմող ներկայացուցիչները՝ չմոռանանք, թե ինչու ենք հավաքվել. վարչապետի թեմայից էիք խոսում: Բերանս չի էլ բռնում՝ ասեմ, որ մի ուրիշ՝ օրենքի երկրում էդ թեմա ասվածըն իրականում կդիտվեր որպես հանցագործություն, բայց մենք՝ հայերս, մանավանդ անկախացման էս 20 տարին ցույց տվեց, ահագին ներողամիտ ու հանդուրժող ազգ ենք. ինչ ուրիշներն անվանում են քրեորեն պատժելի արարք, մենք քնքշորեն անվանում ենք սկանդալային դեպքեր: Հիմա խոսքս վարչապետի սկանդալային դեպքերի մասին է, ու այն մասին, թե ինչպես դա դարձնել երկրում գիտելիքի ու գիտության զարգացման պլատֆորմ: Վարչապետիս հետ կապված, ինչքա՜ն ասես, մանր-մունր սկանդալայիններ, բայց մեր մասշտաբով՝ գլոբալ, այսինքն՝ հանրային հնչեղություն ստացած դեպքեր ազգս գրանցել է երիցս։

Հանուն առ հանուն հիշենք (պարտադիր չէ՝ հոտնկայս) երիցս հայտնիները` առաջին՝ 16 միլիոն դոլարի դասախոսությունների աֆյորան՝ որպես կովերի կրծքերի լվացման մեթոդով փողերի լվացման դասական օրինակ, երկրորդ՝ բիոզուգարանների բիզնես-աֆյորան` որպես պետական (այսինքն սեփական ժողովրդի) փողերի` արտաքնոց նետման աննախադեպ արդյունավետ, դիդակտիկ եղանակ, և երրորդ՝ օֆշորային խմբակային կողոպուտը` որպես փողերի յուրացման դասական` բանկային աֆյորայի հիմնովին յուրացված (դեռևս կենտրոնական բանկում եղած ժամանակներից), հիմնարար ձև:

Այսպիսով, հանուն գիտության, խոսքս ուղղում եմ ազգիս առաջ երիցս խայտառակված, նախագահի բորձր հովանու ներքո երիցս ջրից չոր դուրս եկած ու երիցս չ՛դատապարտված վարչապետին՝ Եթե միայն էնքանը, ինչքանը գնացել է կովերի կրծքերի խնամքի վերաբերյալ դասախոսություններին տարեկան ուղղվեր գիտությանը, գիտնականների աշխատավարձերը 2.5-3 անգամ կաճեին, և գիտությունն ահագին կարգի կընկներ, ոլորտը կդառնար գրավիչ, երիտասարդ գիտնականը կստանար 100 000-ից ավել, որն էլի մի ծակ կփակեր: Ոլորտն ու երկիրը լքող գիտնականները կքչանային:

Հիմա` հասարակագիտական-նախագահական հարց. Էդքանը տվեցիք անկապ դասախոսությունների, որ ի՞նչ անեք: Հանկարծ լուրջ չընդունեք, ժողովուրդ ջան, թե բուն փողերը գնացել են դասախոսությունների վրա: Մի բան հաստատ է՝ մեր վարչապետը լա՜վ տնտեսագետ է. նա քաջ ծանոթ է ժողովրդի գրպանից-ի՛ր գրպան շղթայի բոլոր օղակներին: Թե ասա՝ էդքանը լցնում ես գրպանդ, որ ի՞նչ անես:

Ես ժամանակ առ ժամանակ զարնվում եմ մի պոետի կամ փիլիսոփայի մտքերի վրա: Հիմա մուսաս չինացի իմաստախոս Լաո Ցզին է: Հատուկ առաջարկ վարչապետին՝ Լաոյի շուրթերով՝ Ավելի լավ է չքավորության մեջ մաքուր լինել, քան աղտոտել քեզ անազնիվ վաստակած հարստությամբ:

Է՜, վարչապետ ջան, որ նոր-նոր էիր նստել, համեստ կենցաղավարության ու ապրելակերպի դասեր էիր տալիս ժողովրդիս, բայց էսօր քո իսկ ամենամերձավոր սուրբ ընկերը բենթլիով է ֆռֆռում: Որ ի՞նչ անի։ Դե որ խոսքն եկավ, մի ասույթ-հատուկ առաջարկ էլ Խուն Ցզիչենից մեր Մեծն Բենթլիիստին՝ Մեծատոհմիկի կառքում նստած՝ անկարելի է չերազել լեռնային բարձունքների անտառների մասին: Ապրելով անտառային առվակի մոտ՝ անկարելի է չմտածել կայսրի պալատում ծառայողների հոգսերի մասին: Արդ՝ համբուրելով կասկածելի գործերի մեջ խառնված աջդ, հիշեցնենք, որ առաքելություններիցդ գլխավորն է՝ ապրել համեստ կենցաղով, ժողովրդին մոտիկ: Այնպես որ՝ իջե՜ք, իջե՜ք բենթլիից ու ապրեք անտառային առվակի մոտ:

Երբ մեր պարոն վարչապետը նոր-նոր նստեց (վարչապետ հա՜, ուրիշ բան չկասկածեք), հավատացինք, ցնծացինք, որ վերջապե՛ս մի կարգին ղեկավար եկավ։ Քիչ էր մնում իրար ասեինք՝ կառավարություն եկավ և հայտնեցավ. բոլորիս մե՜ծ ավետիս… Ավա՜ղ, ազգս երիցս խափվեց:

Դե հիմա՝ ասելիքս ո՞րն է՝ վարչապե՛տ ջան, էդ օֆշորների գումարները, որ երկնքից մանանայի պես թափվել են հաշվեհամարիդ վրա, ուղղիր գիտությանը:

Մտորումներ. չեղավ՝ մի տենց բարեգործ էլ մեր հաշվեհամարին ռաստ գար: Ասենք՝ հաշվեհամար ունե՞ս, որ խոսում ես, ո՞ւր գցեր փողերն էդ խեղճ բարերարը: Բայց, ժողովուրդ, պատկերացրի, որ մի տենց բան լիներ է՞… բոլորիդ՝ մեծ մաղարիչ… առաջինը՝ պարտքերս կտայի, էն Գոռի հորը հե՜ռվից տեսնելիս ճամփաս փոխում եմ, էդ մարդու 10 000-ը կտայի ու բաց ճակատով կբարևեի հաջորդ օրվանից, տանս ռեմոնտը կվերջացնեի, գիշերը պառկելուց առաջ կհիշեի, որ պարտք-մարտք չունեմ ու հանգի՜ստ քուն կմտնեի… ժողովուրդ, էս հարցում ով ինձ հասկանում է, թող ձեռք բարձրացնի: Լա՜վ, չերազենք, Արա՛մ, գործե՛լ է պետք:

Ուրեմն՝ առաջարկ, էն էլ՝ հատուկ, էն էլ՝ վարչապետիս. օֆշորների գումարները ուղղիր գիտությանը, վարչապե՛տ ջան. հա՛մ բաց ճակատով կմնաս ժողովրդի մոտ, հա՛մ գիտնականի աչքում կբարձրանա լրի՜վ ընկած վարկանիշդ, մարդիկ՝ բավարարված, գլուխները կախ կաշխատեն: Դու էլ հո լա՛վ գիտես՝ ոնց են աշխատում մեր գիտնականներն ու երկրիդ անունը դրսերում բարձր պահում: Հա՛մ կազատվես էդ կեղտոտ փողերից ու օրերից մի օր պոստդ կթողնես՝ հարգված ու երիցս մաքրագործված:

…Մեծագույն հաղթանակն այս աշխարհում գովասանքի խոսքի իսկ արժանի չէ: Մեծագույն հանցագործությունն այս աշխարհում պարսավանքի խոսքի իսկ արժանի չէ: Թե չէ… սենց որ գնա, ժողովրդի կողմից պարսավանքի խոսքի էլ չես արժանանա:

Էստեղ ես հիշեցի, որ առաջարկս վերցրել եմ ՊԳՖԱ-ից, միտքը պատկանում  է Viparmenia Portal—ին։ Էնտեղ գրած է էսպես. «—Առաջարկում եմ` Վարչապետ Տիգրան Սարգսյանն ու Արարատյան հայրապետական թեմի առաջնորդ Նավասարդ Կճոյանն հրապարակավ հայտարարեն, որ իրենք լիազորում են ցանկացած օֆշորային ու արտասահմանյան բանկերում առկա ԻՐԵՆՑ անունով բացված հաշիվները փոխանցվեն գիտության ֆինանսավորմանը, օրինակ գիտության պետական կոմիտեին, ակադեմիային կամ որևէ հայաստանյան գիտահետազոտական կենտրոնի․․․»

Հա՛, էդ նախավերջին միտքն էլ Լաո Ցզիինն էր:

Արամ Պապայան

Թող ինձ ներեն մեր շատ հարգելի գիտնականները. խոսքս պիտի սկսեմ (ներողություն արտահայտությանս) զուգարաններից, չնայած որ գիտության մասին եմ հիմա գրելու:

Ո՞վ, ո՞ր իրեն հարգող հայ չի լսել վարչապետի դրած զուգարանների «բիզնեսի» մասին։ Այն, որ մեր երկրի վաղվա օրվա մասին մտածող մեր վարչապետը նորից ինքն իրեն ձեռառնոց դարձրեց՝ առնելով 2 բիոզուգարան, ու դրանց տալով 124 մլն դրամ՝ 340 հազար դոլար, դա գիտի ամեն հայ։

Զուգահեռաբար ասեմ, որ վերջերս շախով-շուխով հրապարակեցին 97 գիտնականի անուն, որոնք առավել արդյունավետ են աշխատել վերջին 10 տարում, և նրանց պետությունը տալիս է հավելավճար ամսական 100 հազարական դրամ՝ մեկ տարով: Այսինքն՝ յուրաքանչյուր գիտնականին տարեկան նա տալիս է 1 միլիոն 200 հազար դրամ: Եթե դա բազմապատկում ենք նույնիսկ ոչ թե 97-ով, այլ կլորացրած, ավելի մեծացրած 100-ով, ապա ստացվում է 120 միլիոն դրամ, 124 միլիոնից պակաս:

Ասելիքս էն է, որ երկրի առավել արդյունավետ աշխատող 100 գիտնականի խրախուսման այս ծրագիրը 2 բիոզուգարանի գին էլ չէ։ Պատկերացնո՞ւմ եք… առավել ևս, որ պարզվում է, որ բիոզուգարաններն էլ իրականում բիոզուգարան չէին այլ սովորական զուգարաններ…

Տնտեսագետները, որոնք մեր երկրում սովորաբար արտադրվում են բարձր պաշտոններ զբաղեցնելու համար, ի դեմս «զուգարանների գործի», տվել են տնտեսագիտական մտքի թռիչք։

Դե բանասեր մարդ եմ, մտածում եմ՝ տնտեսագետ մարդիկ են, մի բան գիտեն ուրեմն էլի, որ ասում են, թե ինտերնետով–բանով մակարդակով բիոզուգարանները շուտով իրենց բերած եկամտով երկրի բյուջեի սաղ ծակուծուկը փակելու են։

Ես, օրինակ, որ հեչ էլ միամիտ մարդ չեմ, սկզբում հավատացի մեր վարչապետին, բայց երիտասարդ գիտնականները, բնականաբար, արագ հաշվելուց լավ են… նրանք արագորեն բազմապատկեցին հետևյալը՝ եթե օրը 20 ժամ աշխատի բիոզուգարանն ամբողջ իր թափով, այսինքն՝ մարդիկ չեն քնում, երկիրը զուգարան գնալու ուղի է բռնում, ժամում 10 հոգի մտնում է զուգարան, վճարն էլ 100-ի փոխարեն 200 դրամ է, 365 օր, բազմապատկենք, տարեկան անում է մի 70 000 այցելու ու ստանում ենք տարեկան 14.5 միլիոն դրամ: 8.5 տարի անց, էդ տեմպով աշխատելու դեպքում, և եթե այդ 8.5 տարին նա աշխատի անխափան, ու ոչի մի շահագործման ծախս չլինի, ջուրը-բանը՝ ձրի, հարկեր չմուծվի, նա նո՜ր-նոր իր գինը կհանի միայն:

Երիտասարդ գիտնականներին՝ շնորհակալություն՝ արագ և որակով հաշվելու համար, հիմա պիտի վերլուծական ու ամփոփիչ խոսքովս հանդես գամ եմ ես՝ Արամս՝

1. Էդ ո՞նց անխափան կաշխատեին, որ բերած–չբերած արդեն խափանվել էին։

2. Չէմի եսիմ ինչ՝ օրը՝ 20*10=200 հոգի… Տաթևում օրը, էն էլ ձմեռվա ամիսներին, սկի 20 հոգի տարածքում չի հայտնվում ուր մնաց թե զուգարանում։ Միջինում օրը մի 10 հոգի՝ մաքսիմում։ Էլ չասենք, որ մեր ժողովուրդն էլ ավելի շատ բնության գրկում, ծառութփի հետևներում «ծաղիկ կհավաքի», քան զուգարանում, քանի որ, նախ՝ սովորույթի ուժ կա-բան կա, երկրորդ՝ 200 դրամի խնայողության հասկանալի ցանկություն։

3. Մի մոռացեք, որ մենք Հայաստանում ենք, ու էդ մարդա 200 դրամի մի մասն էլ կգրպանի աշխատողը։

4. Գիտնականներին էդ, համընդհանուր հնչեղություն ստացած, բիզնեսն ընդհանրապես չի էլ վերաբերում, քանի որ նրանք իրենց աշխատավարձի սահմաններում ի՞նչ են ուտում, որ մի հատ էլ զուգարան գնան։

Ամփոփում–Ա.՝ Հայաստանը, որն իր ապագան կապում է գիտնականների հետ, իր լավագույն 100 գիտնականին հատկացրել է 2 զուգարանի գին, երբ յուրաքանչյուր գիտնական ԱՄՆ-ում միջինը 10 միլիոն դոլար եկամուտ է ապահովում երկրին, եթե նրան կերակրում են, սնունդ են տալիս: Գիտնականին կերակրել ու պայմաններ ստեղծել է պետք, որ նա աշխատի: Պիտի կերակրել մարդկանց, որ մարդիկ էլ կարողանան իրենց ներդրումն ունենան զուգարաններում:

Ամփոփում–Բ.՝ Ի՞նչ ասեմ… հարցեր կան, որ նույնիսկ ես եմ դժվարանում պատասխան տալ. չեմ ուզում հիասթափեցնել ժողովրդիս, բայց զուգարանի գործը Հայաստանում վայթե արդյունավետ չլինի: Ուրիշ բան կլիներ եթե իհարկե, վարչապետս հայտարարեր, որ երկիրը բռնել է զուգարանային մշակույթի ուղին, այսինքն հիմա արդեն դարձել ենք ոչ թե գիտելիքահենք տնտեսություն, այլ զուգարանակոնք (վա՜յ, ներողություն, պիտի ասեի՝ զուգարանահենք :), և այդ դեպքում մեր շատ պաշտոնյաներ էլ առաջինն իրենք իրենց ներդրումն ունենային զուգարաններում՝ օրինակ ծառայելով հասարակ ժողովրդին, էդ ժամանակ միգուցե էդ բիզնեսից էլ մի բան դուրս գար… թե չէ սենց ի՞նչ…

Վերադառնալով բուն ասելիքիս, հիշեցում անեմ, որ օրերս մեծ փառքով հայտարարվեց 97 գիտնականի անուն, որոնք վերջին 10 տարում աշխատել են մեծ արդյունավետությամբ, ու նրանց հատկացվեց մարդա 100 հազարական ամսական, մեկ տարի ժամկետով։ Դա չտեսնված-չլսված բան էր, չափազանց ոգևորիչ, բայց մյուս կողմից էլ… բա լավ, էդ մեր գիտական սերուցքը՝ մեր գիտության դոկտորներն ու ակադեմիկոսները, բա էդ մարդիկ բոլորն իրար հետ վերցրած 2 զուգարան է՞լ լրիվով չարժեն, էն էլ գիտությունը գերակա ոլորտ հայտարարած երկրում:

Հ.Գ. Հատված նորանշանակ էկոնոմիկայի նախարար Վահրամ Ավանեսյանի զուգարանների հետ կապված հարցազրույցից՝ «Ես 100 մլն դրամով զուգարան չէի գնի, բայց դա չի նշանակում, որ մեզ զուգարաններ պետք չեն: Եթե այդ պահին որոշել են գնել, ուրեմն ճիշտ են համարել»։

Բա՞, փողն էլ է իրենց ձեռը, օրենքն էլ։ Հենց այդպես էլ ապրում ենք մեր անկախ երկրում։ Այ դրա համար էլ, ինչպես կասեր մեր նախագահը, խիյարները թարս են աճում։ Ասենք, ո՞վ է մեր երկրի ու գիտության տերը, որ գիտության մասին էլ մտածի: Այ էստեղ են ասում՝ տերդ մեռնի, գիտությո՜ւն… 

Արամ Պապայան