Ես հայտնագործություն եմ կատարել` ինձ մրցանակ է հասնում։ Չեմ ասում, թե միանգամից` Նոբելյան, բայց այս հնարավորությունը ևս պետք չէ բացառել։

Հայտնագործությունս վերաբերում է սև խոռոչներին, ավելի ճիշտ` ես առաջ եմ քաշել սև խոռոչների առաջացման մի նոր մեխանիզմ, կառուցել եմ համապատասխան տեսություն, փորձարարորեն հայտնաբերել եմ բնության մեջ դրանց գոյության բոլոր ապացույցներն ու ցույց եմ տվել սև խոռոչի կոնկրետ օրինակ, հետազոտել եմ վերջինիս ֆիզիկական բնութագրերը և ժամանակային դինամիկան։

…Սկսեմ մի քիչ հեռվից, որպեսզի շարադրանքս հիմնավոր լինի և կուռ կերպով ձևակերպված, ինչպես ես դա անում եմ միշտ։ …Ուրեմն այսպես։ Օրերս աչքովս ընկավ Մանե Հակոբյանի մի հետաքրքիր հոդված-հարցազրույց` Երևանում կայացած մի գիտաժողովի մասին, որի թեման սև խոռոչների ֆիզիկան էր։ Կարդացի, լավ էլ հոդված էր, բայց վերջում տեսնեմ ինչ–որ մարդիկ՝ ոնց որ թե մի «թայֆից» (կներեք, ժողովուրդ ջան, էս բառի համար. շատ մտածեցի, բայց դրա գրական տարբերակը չգտա, ի դեպ, թե գիտեք՝ ասեք), կարծիքներ են գրել ու քարկոծել էն ֆիզիկոսներին, որոնք զբաղված են էդ թեմայով։

Էդ մարդկանց ասելիքն էն է, որ ոչ մի սև խոռոչ էլ չկա։

Օրինակ, մի մեկնաբանող, ներկայանալով Գիտնական անվամբ, գրել է՝ «Սև խոռոչը դեռ չի հայտնաբերված, քվանտային տեսությունը հանդիսանում է ֆորմալ-մաթեմատիկական կառույց միայն, որի ֆիզիկական իմաստը այդպես էլ մնում է չբացահայտված»։ Է հա, դե մարդիկ ասացին, որ դեռ լիովին բացահայտված չէ, աշխատում են այդ ուղղությամբ։

Իսկ մի ուրիշն էլ՝ Վեհարի Արաքելյանը, գրել է. «Բնական է, շատերը չգիտեն, որ այսօրվա գիտությունը ուղղորդվում է մի բուռ մեծահարուստների ոհմակի կողմից, որոնց եկամուտները շարունակում են ուռճանալ համատարած տգիտության պայմաններում»: Հիմա տգիտությունը ո՞րն է. ընդունե՞լը, թե՞ չընդունելը։

Ճշմարտության քուրմը ավելի սրամիտ դուրս եկավ, նա էլ, թե՝ «Մանեն ամեն դեպքում մեղավոր է. ես կասեի հա վհուկ է: Վառել է պետք Մանե Հակոբյանին՝ սենց բան տպելու համար: Կեցցե՛ Հայոց Միջնադարը»։

Մեկնաբանությունները` մեկնաբանություններ, բայց թեման իսկականից հետաքրքիր է՝ Սև խոռոչներ։ Ի՞նչ բան է դա։ Ընկա մտքերի գիրկը։ Նորից ու նորից կարդացի հոդվածը ու փորձեցի ի մի բերել ձեռք բերած հիմնարար գիտելիքներս սև խոռոչների տեսության բնագավառում և համադրել այդ ամենն իմ տեսածի, իմացածի, հասկացածի ու առողջ բանականության հետ։ Հարցն, այո, մտատանջող է` արդյոք կա՞ն այդ սև խոռոչները բնության մեջ, թե՞ չկան։ Հարցը կարևոր է, քանի որ սև խոռոչների հնարավոր քվանտային հատկությունների ուսումնասիրությունը կարող է օժանդակել ամբողջական գրավիտացիայի քվանտային տեսության կառուցմանը, ինչը շատ էական առաջընթաց կհանդիսանա տեսական ֆիզիկայի և, ընդհանրապես, բնության մասին մեր հիմնարար պատկերացումների տեսակետից։

Մտածում եմ ու մտածում։ Ուրեմն, հոդվածում գրված է, որ տեսականորեն, սև խոռոչներ կարող են առաջանալ տարբեր սցենարներով, մասնավորապես` զանգվածեղ տիեզերական մարմինների (աստղեր, գալակտիկաների միջուկներ և այլն) սեղմման արդյունքում կամ մեծ էներգիաներով միջուկային ռեակցիաների արդյունքում։ Ուրեմն, հնարավոր են տարբեր սցենարներ։ Հետաքրքիր է՝ էլ ի՞նչ մեխանիզմներ են հնարավոր, ի՞նչ տարբերակներ կան…

Եվ ահա այստեղ, ո՛վ հաջողություն, ո՛վ տիեզերական ձիրք ու ո՛վ ի վերուստ ինձ բաժին ընկած օժտվածություն, ինձ այցելեց ֆորտունան։ Ճիշտ այնպես, ինչպես ժամանակին այցելել էր իմ նախորդներին` Արիստոտելին, Գալիլեյին, Նյուտոնին, Էյնշտեյնին։ Այցելեց, և ես կատարեցի դարի մեծագույն հայտագործություններիից մեկը։ Ես հայտնաբերեցի՛ սև խոռոչների առաջացման ևս մեկ ճանապարհ ու՝ գլխավորը, որը իմ տեսությունը շատ ընդհանրական է ու կարող է հիմք հանդիսանալ շատ այլ տեսությունների համար։ Այո՛, ես հայտնաբերեցի։ Դա սև խոռոչների առաջացման կոռուպցիոն ճանապարհն է։ Ընկերներ, ինչո՞ւ եք սև խոռոչներ փնտրում տիեզերքում՝ լարելով, ավելի ու ավելի հզորացնելով աստղադիտակները, կամ ինչո՞ւ դրանք փնտրել երկրի միջուկում կամ ինչ-որ միջուկային ռեակցիաներում. ընկերնե՛ր, սև խոռոչներն այստեղ են՝ ուղիղ մեր քթների տակ, միայն թե մենք անո՛ւնը ճիշտ չենք ասում. մենք դրան անվանում ենք` ՀՀ պետբյուջե!

Պետք է շտապ դիմել լեզվի տեսչություն, որպեսզի սև խոռոչ և ՀՀպետական բյուջե անվանումներն այսուհետ դիտվեն՝ որպես հոմանիշներ։

Հիմա բացատրեմ՝ մեջբերելով հոդվածից միտք՝ «Սև խոռոչը հանդիսանում է Էյնշտեյնի Հարաբերականության ընդհանուր տեսության տարօրինակ լուծում, այսինքն՝ այնպիսի լուծում, ըստ որի՝ գոյություն ունի, այսպես կոչված, իրադարձությունների հորիզոն՝ այնպիսի մի սահման, որից այն կողմ գտնվող որևէ մարմին չի կարող դուրս գալ այդ տիրույթից»։

Տեսնո՞ւմ եք։ Որեմն՝ մեր պետական բյուջեն հե՛նց վերոնշյալ իրադարձությունների հորիզոնն է, որտեղ մտնող գումարն այլևս դուրս չի գալիս։ Համենայն դեպս, գիտնականները չեն հայտնաբերել արտահոսք։ Նվազագույնը, դատելով գիտության բյուջեի` անհետացման եզրին գտնվող չափից, հաստատ ոչինչ դուրս չի գալիս։ Առավել ևս, որ նույն պատկերն է մնացյալ բոլոր բնագավառներում, բայց դե հիմնական չափանիշը բյուջեի` գիտությանն ուղղված մասն է, քանի որ հենց գիտությունն է մեր գերակա ոլորտը։

«Այսինքն՝ այնտեղ գործում է գրավիտացիայի այնպիսի հզոր դաշտ, որ անգամ լույսի մասնիկները չեն կարող հեռանալ»։

Էդ գրավիտացիայի հզոր դաշտը մեր առաջնորդ–էլիտա–օլիգարխիայի անսպառ ախորժակն է, տիրույթն էլ, որից ոչինչ չի կարող դուրս գալ, անգամ՝ լույսի մասնիկը, նրանց անկուշտ «ստամոքս–գրպանը», որի մեջ ընկածն այլևս չի հասնում ո՛չ երկրի տնտեսությանը, ո՛չ ժողովրդին։

Հարցն էլ այն է, որ «առայժմ այդպիսի օբյեկտների գոյության վերջնական ապացույցներ չկան, քանի որ ուղիղ տեսանելի չեն, նրանց գոյության մասին կարելի է դատել միայն կողմնակի ճանապարհով. օրինակ՝ ելնելով այն ազդեցությունից, որ այդ օբյեկտները գործում են իրենց շրջապատող տիեզերական այլ օբյեկտների վրա»։

Հիմա, նույնաբար՝ մեզ համար էլ տեսանելի չէ սև խոռոչը, բայց, ելնելով բյուջե մտնող գումարի, այսինքն` մեր քաղաքացիների կատարած աշխատանքի, անվերադարձ անհայտանալուց, գալիս ենք եզրակացության, որ այնտեղ կան ինչ–որ խժռող մարմիններ։ Հավանականությունն էլ այն է, որ դրանք գործում են վերոնշյալ պաշտոնյաների անձնական գրպանների տեսքով։ Հիմա պա՞րզ է։

Դե, ոնց որ ասում են՝ հայի բախտ։ Հենց մե՞ր երկրին պիտի ռաստ գար էդ սև խոռոչը, ու հենց մե՞ր բյուջեին։ Բայց ի՞նչ կարող ենք անել. ունենք այն, ինչ ունենք, հետևաբար մտածել է պետք…

Եվ ես մտածել եմ ելք, եզրահանգում, որին մինչ օրս չի հանգել ոչ մի գիտական միտք՝ պիտի անզիջում պայքար մղել սև խոռոչների դեմ, պիտի ջարդուփշուր անել դրանք, որպեսզի բյուջե մտնող գումարի ու այնտեղից դուրս եկողի միջև ոչ մի լումայի տարբերություն չլինի։

Առավել ևս՝ եթե մի տեղից լույսն անգամ չի կարողանում դուրս գալ, պիտի վերջը տալ դրա, թե չէ՝ երկրին կտիրի կղերականության և ղեկավարության կողմից տարածվող արհեստածին խավարը, որի նշաններն, ի դեպ, արդեն երևում են։ Եղիցի՛ լույս։

Տեսա՞ք ինչ կատարվեց. տարիներ շարունակ ֆիզիկոսները գլուխ են ջարդում սև խոռոչների խնդրի վրա, բայց վերջնական հայտնագործության հեղինակը դուրս եկա ես՝ բանասեր Արամ Պապայանս։

Արամ Պապայան

Ինչը Չարենցի համար լուսավոր գալիք էր, մեզ համար կարծես արդեն լուսավոր անցյալ է:

Այսօրվա մեր գալիքն այլևս չունի լուսավոր ապագա՝ գանգրահեր տղա երազանքով: Եվ տեսնես ի՞նչ նկատի ուներ վարպետը՝ լույս քայլեր ասելով: Պարզ է, որ լավ գալիքը բարեկեցիկ ու ապահով կյանքին պիտի վերաբերեր, իսկ լույս-ը, կարծում եմ, գիտելիքին ու կրթությանը, քանի որ գիտելիք չունեցող մարդը չէր կարող մեր լավ գալիքի ոսկեբեր մանուկը լինել:

Կարծում եմ, որ դժվար թե Չարենցը գիտությունը նկատի ունենար, քանի որ նրա մտքով չէր էլ կարող անցնել, թե Հայաստանում գիտություն է զարգանալու:

Չարենցի կյանքի վերջին տարիներին դրվեցին գիտության, լույսի առաջին սերմերը Հայաստանում: Եվ ինչպիսի՜ ծիլեր արձակեցին այդ սերմերը, դա իհարկե չիմացավ Չարենցը և չէր էլ կարող պատկերացնել՝ որքան էլ որ նրա հավատը լուսավոր լիներ գալիքի հանդեպ: Եվ ո՜չ ոք չէր կարող դա պատկերացնել:

…Տեսնես, ըստ նրա պատկերացումների, մեծանալով ինչպիսի՞ն պիտի դառնար գանգրահեր տղան. գրագե՞տ, կրթվա՞ծ, խելացի՜… Իսկ նա ոչ միայն ուսում ստացած ու գրագետ մարդ դարձավ, այլ դարձավ գիտնական, և ոչ միայն դարձավ, այլև տվեց լույս ու գիտություն արարողների ու տարածողների նոր սերունդ: Եվ ահա այդ նոր սերունդը, որ տվել է գիտության մարդու էլի մի սերունդ, այլևս հիմք չունի ասելու՝ Օ, դո՛ւ, գալիքի գանգրահե՛ր տղա, Մեր լա՛վ գալիքի ոսկեբե՛ր մանուկ…

Ավաղ, այսօր մեր պետությունը մեծապես սպանել է գանգրահեր տղայի մեջ լուսավոր գալիքի հավատն ու ստիպել նրան՝ լքելու հայրենիքը:

Չարենցին դաժանաբար սպանեցին նրանք, ովքեր նրա հանճարի կողքին ոչնչություն էին, փոշեհատիկ, բայց Չարենցն այնուամենայնիվ, ի տարբերություն այսօրվա պոետի, մի առավելություն ունեցավ՝ լավ ապագայի հավա՛տ:

…Տեսնես ի՜նչ զգացողություն է ունեցել Չարենցն այդ ժամանակ, տեսնես ի՞նչ ցավ է ապրել… սարսափելի է անգամ պատկերացնել… այնուամենայնիվ, այդ ցավն ավելի սարսափելի չէր լինի հաստատ այն բանի կողքին, եթե նրան այդ նույն տականքն ասեր, որ մեկ դար հետո, այն նույն հավատը, որով լեցուն էր պոետը, չի ունենալու իր հերոսը՝ լավ գալիքի խորհրդանիշ մանուկը, ցավոք, նրա մեջ սպանվելու է հավատը. նա իր ապագան ուրիշ երկրում է պատկերացնելու:

Այո, իմ պատկերացումներում մե՛ր լավ գալիքի գանգրահեր տղան մեր երիտասարդ գիտնականն է, որն այսօր բռնել է արտագաղթի ճամփան: Արդյո՞ք Չարենցին սպանող խուժանից վատը չէ, արդյո՞ք հանցագործ չէ այն ղեկավարությունը, որը խլել է ապագայի հավատն ու դրա փոխարեն արտագաղթի ճամպրուկ տվել ձեռքը նրա, ով երկրի սերուցքն է ու լավ ապագայի կերտողը:

Եվ արդյո՞ք այսօր նա, ով «տնօրինում է» գանգրահեր տղայի ապագան, նույնպես ոչնչություն ու փոշեհատիկ չէ գիտության մարդու, լուսավոր գալիք կերտողի կողքին:

Եվ հիմա, ինչքան էլ Փակում եմ հոգնած աչքերըս մի պահ…

Ավաղ… ես չեմ տեսնում

Գալիք մի գարուն, վառ մի օր ահա,

Որտեղ

Կապո՛ւյտ, կապո՛ւյտ, կապո՛ւյտ երկնքից
Թափում է կարծես երգ ու խնդություն…

Նարե Խուդոյան

Թեև ասելիքս գիտության մասին է, բայց մի՜ քիչ հեռվից պիտի սկսեմ:

Ես շատ եմ սիրում պապիկներին: Նրանք հիմնականում ունենում են բարի, պղտոր ու հոգնած աչքեր: Չգիտեմ, թե ինչպիսին են եղել նրանք երիտասարդ ժամանակ, բայց սովորաբար, ի տարբերություն տատիկների, նրանց երիտասարդական ավյունից հետք անգամ չի լինում մեծ տարիքում. նրանք միշտ խաղաղ են լինում, իմաստնացած հանդարտությամբ ու զգուշավոր քայլվածքով:

Ես սիրում եմ գիտության մարդկանց՝ գիտնականներին: Նրանք մի տեսակ կարծես ուրիշ աշխարհից լինեն, ու թեև սովորական զրույցներում շատ դեպքերում նույնիսկ ձգտում են չտարբերվել, միևնույնն է՝ մի հայացքից տարբերվում են, եթե նույնիսկ խոսում են ինչ-որ հասարակ, թեկուզ շատ առօրեական հարցերի շուրջ:

Թող ներեն ինձ պապիկներն ու գիտնականները, ես ամենևին էլ վատ մտքով չեմ ասում սա, բայց պիտի ասեմ, որ ես շատ եմ սիրում նաև փոքրիկ շնիկներին… ասենք՝ ինչո՞ւ միայն փոքրիկ, նաև մե՜ծ շներին:

Եվ ահա այս երեք սերերը պատճառ դարձան, որ ես վերելակի մեջ ծանոթանամ, հետո ընկերանամ, մտերմանամ ու շա՜տ-շատ սիրեմ մեր մուտքից մի շնատեր գիտնական պապիկի:

Ասելիքս գիտության մասին է, բայց ահա այն սկսեցի մեր հարևանների պատմությունից:

Մյուս հարևանս, ավելի ճիշտ՝ հարևանուհիս օլիգարխի դուստր է, 26 տարեկան, ամուսնացած, ունի երկու տարեկան տղա, որի հանդեպ իր մայրական պարտականությունների ու սիրո գլխավոր, ավելի ճիշտ՝ միակ դրսևորումն ամեն օր բրենդային խանութներից ու տոնավաճառներից նորանոր հագուստներ գնելն է: Սոնան (անունը փոխել եմ՝ ապահովության համար, թեև նա դժվար թե կարդա, քանի որ, նախ՝ մեր շենքից տեղափոխվում ու գնում է Հյուսիսային պողոտա, 2-րդ՝ չեմ կարծում, թե նա տառաճանաչ է ու կկարողանա կարդալ, թեև իր հայրիկի անմիջական միջամտությամբ «ավարտել է» ԵՊՀ-ի իրավագիտության ֆակուլտետը) ու գիտնական պապիկը ապրում են կողք-կողքի բնակարաններում, միևնույն ժամանակ՝ մոլորակի երկու հակադիր բևեռներում:

Ասելիքս՝ մեր երկրում գիտության մարդու աղքատ վիճակի  և անգրագետ օլիգարխիայի ցոփության հակադրումն է:

Սոնան պատմեց, որ իր հայրն ամսական 10 հազար դոլար է հատկացնում իրեն՝ ընթացիկ ծախսերի համար, և այդ գումարն ամսվա կեսին, որպես կանոն,  վերջանում է: Նա ձեռքի հետ բողոքեց հորից, որ «էդքան փող ունի» և իրեն ընդամենն ամսական տասը հազար դոլար է հատկացնում: Նրա տանն աշխատում են տուն մաքրող, ճաշ եփող, դայակ, արդուկ անող: Արդուկ անողին ամենաքիչն է վճարում՝ 40 հազար դրամ, քանի որ նա գալիս է շաբաթը մեկ կամ երկու անգամ:

Ինչու եմ շեշտում 40 հազարը, քանի որ մյուս հարևանիս՝ 90-ամյա գիտության դոկտոր, պրոֆեսոր պապիկի ամսվա ողջ գումարն է կազմում այդ 40 հազար դրամ թոշակը:

Ասելիքս գիտության մարդու վիճակի մասին է մեր երկրում, օլիգարխիայի ցոփ ու դատարկ կյանքի մասին ու այն մասին, թե ինչպես են մեր պետության ղեկավարները, թաշկինակը վերցրած,  «փող չկա» ասելով լաց լինում՝ հենց որ գիտնականները մարդուն վայել ֆինանսավորում են պահանջում:

Սոնան, որ տառերը չի ճանաչում ու պորտաբույծի կյանք է վարում, ամիսը 10 000 դոլար ունի, դե եթե կնունք-ծնունդի առիթ կա՝ կրկնակի, ու, միևնույնն է՝ քիչ է համարում, իսկ պրոֆեսորը, ով իր գոյությամբ ու գործունեությամբ պետությանն ու աշխարհին մեծ օգուտ է տվել ու տալիս, ամսական ստանում է ճիշտ Սոնայի որդու փամփերսի վրա ծախսվածի չափ:

-Նարե ջան, շանս, ի վերջո, քեզ եմ կտակելու, ինձ էլ եղբայրս է կտակել ու գցել կրակը: Իմ 40 հազարով ես հազիվ կիսաքաղց կյանք էի վարում, որ հերիքացնեմ՝ մի քիչ էլ կոմունալ տամ, սրան էլ ժառանգություն ստացա ու լրիվ ընկա կրակը, սրան կերակրելը պրոբլեմ է դարձել ինձ համար: Մենք նայում ենք Օրանժի տխուր ունքերին ու իր լքվածության հետ համակերպված տեսքին ու ծիծաղում:-Ա՛յ Օրանժ, հո չասացի՝ հենց հիմա, երբ որ ես չեմ լինի, է՜դ ժամանակ… և հետո՝ մի կասկածիր, Նարեն քեզ ինձնից լավ կպահի, ես էլ դեռ միտք չունեմ մեռնելու:

Երբ նա խոսում է, պատմում իր գործերից, ֆիզիկայից, արտասահմանյան ուղևորություններից ու դասախոսություններից, այն հարգանքից, որ դրսևորում են գիտությունը հարգող երկրներում գիտության դոկտորի հանդեպ, ես այնպես եմ ամաչում, որ քիչ է մնում ներողություն խնդրեմ նրանից՝ մեր նախագահի, վարչապետի և այլ պաշտոնա-օլիգարխիկ անձանց անունից, ինչպես նաև Սոնայի ու իր թալանչի հայրիկի անունից:

Իսկ հաջորդ պահին նա, երևի նկատելով վիճակս, կատակում է և ինձ հորդորում քիթիկս վեր պահել: Ես հասկանում եմ, որ նա իր 40 հազարով 40 հազար անգամ հարուստ է մեր երկրի հոգով աղքատ հարուստներից, 40 հազար անգամ էլ բարձր է բոլորից, որոնց անվանացանկն, ավաղ, նախագահ-վարչապետով է սկսվում և վերջանում Սոնայով ու իր հայրիկով:

Ուզումեմ ասել, որ ես շա՜տ եմ ամաչում…

Ասելիքս գիտնականի և այն էլ՝ միայնակ թոշակառու գիտնականի վիճակի մասին է մեր երկրում:

Ասելիքս ներողությունն է, որ խնդրո՜ւմ եմ բոլոր գիտնականներից ու հատկապես իրենց վաստակով խորը հարգանքի արժանի թոշակառո՛ւ գիտնականներից՝ այս անմարդկային վերաբերմունքի համար:

Ասելիքս… ճիշտ նույնն է, ինչ ասում է հայտնի կինոնկարի հերոսուհին՝ Կեղնի՞ մե օր, որ երկնքից տեսնիմ, թե էս աշխարհը ընչի է էսպես ծուռ…

 Նարե Խուդոյան

ԵՊՀ-ի Հյուրերի տանը սեպտեմբերի 24-26-ը տեղի կունենա աշխատանքային քննարկում` նվիրված սև խոռոչների ֆիզիկային: Հանդիպումը տարածաշրջանային բնույթ է կրում և անցկացվում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Տեսական ֆիզիկայի միջազգային կենտրոնի NET68 ցանցային նախագծի շրջանակում, որը ներառում է գիտնականներ Հայաստանից, Իրանից, Վրաստանից, Թուրքիայից, Մարոկկոյից և Ուկրաինայից:

Հանդիպման մասին առավել մանրամասն տեղեկություններ ստանալու նպատակով զրուցեցինք ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ, ֆիզ.-մաթ. գիտ. դոկտոր Արթուր Իշխանյանի հետ, որը նույնպես մասնակցելու է քննարկմանը:

«Քննարկումն իրենից ներկայացնում է գիտաժողով: Գիտնականի աշխատանքը երկու բաղադրիչ ոuնի. Առաջին գիտական հոդվածներն են, որոնք տպագրվում են համապատասխան գիտական ամսագրերում, և երկրորդ՝ այդ ամենի արդյունքների ներկայացումն է գիտաժողովների ներկայացուցիչներին, որոնք քննարկում են, որոշակիորեն քննադատում են, սա այդպիսի հերթական գիտաժողով է: Հայաստանում բազմաթիվ գիտաժողովներ են իրականացվում՝ տարեկան մոտ 15 գիտաժողով է տեղի ունենում, որոնց մասնակցում են աշխարհի տարբեր երկրներից եկած գիտնականներ: Սա տեսական աստղագիտության ոլորտի գիտաժողով է, որը շատ լավն է և կարևոր»- «Հայկական Վարկածին» պատմեց պրոֆ. Իշխանյանը:

Ֆիզիկոսի ներկայացմամբ, «Սև խոռոչ»-ները դրանք տիեզերական մարմիններ են, որոնք ունեն հզոր ձգողականության ուժ և նրանց գրավիտացիոն դաշտն այնքան հզոր է, որը նույնիսկ լույսը չի կարողանում հաղթահարել պատնեշը և դուրս գալ: Երկրագունդն էլ կարող է «սև խոռոչ» դառնալ, եթե այն շատ փոքրանա:

«Սև խոռոչն» առաջանում է աստղի կյանքի վերջին, երբ նրա միջուկային վառելանյութի պաշարը սպառվում է, և սեփական ձգողության ուժի ազդեցությամբ աստղն սկսում է սեղմվել։ Միաժամանակ, սեղմմանը զուգընթաց, աստղի մակերևույթի վրա ձգողության ուժն այնքան է մեծանում, որ լույսն անգամ այլևս չի կարողանում արձակվել աստղից:

Արթուր Իշխանյանը տեղեկացրեց, որ հաջորդ գիտաժողովը տեղի կունենա հոկտեմբերի 9-12-ը՝ լազերային ֆիզիկայի ոլորտին վերաբերող, որը պրեստիժային, ռեյտինգային գիտաժողով է. դրան նույնպես կմասնակցեն աշխարհի տարբեր երկրներից եկած գիտնականներ:

Նշենք, որ «Սև խոռոչ»-ի վերաբերյալ հանդիպմանը մասնակցում են համաշխարհային մակարդակի տեսաբան-ֆիզիկոսներ. Պրոֆեսորներ Յան դը Բուրը  (Ամստերդամի համալսարան), Ֆինն Լարսենը (Միչիգանի համալսարան, Փենսիլվանիա), Ռուբեն Մինասյանը  (Սակլե, Ֆրանսիա), երիտասարդ հետազոտողներ Մոնիկա Գուիկան (Փենսիլվանիայի համալսարան), Չեթան Կրիշնան (Բանգալոր, Հնդկաստան):

Բացի ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Տեսական ֆիզիկայի միջազգային կենտրոնից. հանդիպումն անցկացվում է նաև  գերմանա-հայկական-վրացական «Տեսական ֆիզկայի տարածաշրջանային  կրթական ցանց» նախագծի մասնակի աջակցությամբ, որը ֆինանսավորվում է Volkswagen Stiftung հիմնադրամի կողմից:

Օրեր առաջ, գիտելիքի օրվա կապակցությամբ Արցախի պետական համալսարանում վարչապետ Տիգրան Սարգսյանի արտասանած խոսքը զայրույթի, վիրավորանքի, բազում քննարկումների ու քննադատությունների տեղիք է տվել հատկապես գիտնականների շրջանում։ Նրանք ուղերձի յուրաքանչյուր նախադասություն ընկալում են՝ որպես ծաղր՝ ուղղված գիտական հանրությանը։ Բոլորն էլ գիտեն, թե մեր երկրում ինչ աստիճանի է արհամարհված գիտությունը, գիտնականը և նույնիսկ կարելի է ասել՝ գիտելիքը։ Գիտնականին տրվում է ամենացածր աշխատավարձը, երիտասարդ գիտնականները համատարած հեռանում են երկրից՝ նեղացած ու հիասթափված, անընդհատ բարձրաձայնվում է գիտության հանդեպ պետության տարած աններելի քաղաքականությունից, իսկ վարչապետն այդ ֆոնի վրա ամեն առիթով խոսում է գիտնականի, գիտության կարևորությունից, գիտելիքահենք տնտեսությունից՝ ամեն անգամ առաջացնելով դժգոհության նոր ալիք։

Սոցիալական ցանցերում կարելի է հանդիպել զայրացած մեկնաբանությունների ու տարակուսանքների տարափի։ Պատկերն ավելի հստակեցնելու համար ես հարցում կատարեցի մոտ երկու տասնյակ գիտնականների շրջանում. վիճակը միաձայն է՝ սա նման է ձեռառնոցիի։

Իսկ ֆիզմաթ. գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ Արթուր Իշխանյանի խոսքն արտացոլում է գիտնականների համընդհանուր տեսակետը, միայն թե՝ կարծես արտահայտված ավելի մեղմ գույներով։

Պարոն Իշխանյանը կարծում է, որ մենք պարզապես գործ ունենք անզգուշության որոշ դրսևորման հետ։ Ի՞նչ խոսք, գիտության մասին խոսելիս պետք է ձգտել լինել առավելագույնս պրոֆեսիոնալ, պետք է զգույշ լինել բոլոր առանձին պնդումներում։ Շատ տարօրինակ է նման հայտարարությունն այն ֆոնին, որ մենք այսօր ունենք հայաստանյան գիտության ոլորտում՝ հաշվի առնելով գիտության ֆինանսավորման մնացորդային մոտեցումը, որ որդեգրված է ներկա կառավարության կողմից, գիտական սարքավորումների մաշվածության աստիճանը, հաշվի առնելով գիտնականների թվի ծայրաստիճան նվազումն այս տարիներին և նրանց միջին տարիքի հատումը 60–ի սահմանը, այսինքն, փաստացի` երիտասարդ գիտնականների բացակայությունը և եղածների ու նոր եկողների՝ գիտությունից կամ հայրենիքից հեռանալու գրեթե համընդհանուր ճամպրուկային տրամադրվածությունը։

Պարոն Իշխանյանն ասում է, որ, ըստ ամենայնի, վարչապետի խոսքը պետք է ընկալել՝ որպես պատահական սայթաքում, և հույս ունենալ, որ կառավարությունը կձեռնարկի լուրջ քայլեր գիտության ոլորտի պատշաճ ֆինանսավորումն ապահովելու ուղղությամբ։ Ընդհանրապես, պարոն Իշխանյանն ավելի ճիշտ է համարում քննարկել ասվածի կառուցողական կողմերը, իսկ այդ առումով վարչապետի ասածը ճշմարտություն է ու այսպիսով բուն ասելիքը ողջունելի է.

–Իհարկե, վարչապետը ճիշտ է այն հարցում, որ Արցախյան ազատամարտից հետո մեր կարևորագույն ազգային խնդիրը ազգային մրցունակության բարձր մակարդակի ապահովումն է, և դա անշուշտ հնարավոր է անել միայն գիտությանը, տեխնիկային ու տեխնոլոգիաներին բացառիկ զարկ տալով։ Վարչապետն իհարկե իրավացի է, որ այլընտրանք մենք չունենք։ Մեզ մնում է հույս ունենալ, որ այդ գիտակցությամբ` կառավարությունն անհապաղ ձեռնամուխ կլինի 2014 թ.-ի բյուջեի վերանայմանը՝ ուղղված գիտության ոլորտի ֆինանսավորման արմատական մեծացմանը։

Այսպիսով, ըստ պարոն Իշխանյանի՝ գիտական հանրության տեսակետից վարչապետի խոսքը շատ ողջունելի է՝ իր ներքին իմաստի առումով ու, չնայած անզգույշ ձևակերպմանը, այն հարուցել է լուրջ սպասումներ։ Գիտական հանրությունն ակնկալում է գործուն քայլեր արդեն իսկ ամենամերձակա ժամանակաշրջանում, այնպես, որ դա իր արտացոլումը գտնի 2014 թ.–ի բյուջեի նախագծում՝ արդեն իսկ առաջիկա շաբաթներին։

Երբ դա լինի, այդ ժամանակ, համեմատության ու զուգահեռների անցկացումը հայաստանյան գիտության և Արցախյան ազատամարտի միջև, որպես վիրավորանք չի դիտվի և՛ գիտնականների, և՛ ազատամարտիկների կողմից։

Իսկ իմ կողմից ասեմ՝ թեև «Свежо предание, а верится с трудом» (из комедии «Горе от ума» А.С. Грибоедова (1795-1829), слова Чацкого, действ. 2, явл. 2 — Это когда человек постоянно придумывает новые небылицы, но ему не верят :))`  հավատս ոչ մի կերպ չի գալիս, այս բոլոր տարիներին վարչապետի խոսքի ու գործի անջրպետին նայելով` հավատս չի՛ գալիս ու վերջ։ Բայց ես իհարկե երջանիկ կլինեմ, եթե սխալված լինենք պարոն Տիգրան Սարգսյանի բարի մտադրությունների հարցում։ Այդ ժամանակ ես առաջինը կողջունեմ վարչապետի քայլերը և կցավեմ, որ վարչապետի հայտարարությունն ընդունեցինք՝ որպես անիմաստ զեղումներ։

Նաիրա Վարդապետյան

Օրինակ, պարո՛ն վարչապետ ջան, եթե ոչ մի տեղ, ոչ մի առիթով ոչ մի բան չասեք, կմտածենք՝ վարչապետ մարդ է, զբաղված է, կամ էլ երևի արտասահմանում է՝ օֆշորների կամ էդ շարքի՝ անկախ ձեր կամքից նվեր ստացած գումարների «բացահայտումների» և տերերին վերադարձնելու գործով։ Բայց դե որ խոսում եք, մենք էլ ստիպված ենք լինում բացատրել մարդկանց, թե ինչն ինչից հետո և թե ինչ նկատառումով նման բան ասաց մեր շատ հարգելի պարոն վարչապետը։ Բայց բացատրելն էլ հեշտ գործ չի. դե արի ու մարդկանց բացատրի, որ վարչապետի ամբողջ կյանքը բաղկացած է հակասություններից ու իրարամերժություններից։ Բա հակասություն չի ի՞նչ է, որ գիտնականները լրիվ անփող են, իսկ վարչապետի հաշվեհամարին, որտեղ առանց էդ էլ, նույնիսկ գիտնականների՛ համար դժվար հաշվելի գումար կար, անհայտ մի բարերար նորից տարել փող է գցել՝ վարչապետիս գցելով կրակը. դե հիմա պետության գործերը թող, սկսի որոնել էդ բարերարին, որ փողը վերադարձնես. իսկական Բարեկենդանի պատմությունը։

Երեկ էլ գիտելիքի օրն էր։ Ու էդքան գործերի մեջ մարդը ժամանակ է գտել, ուղերձ է հղել՝ Գիտելիքի և դպրության օրվա կապակցությամբ, դեռ մի բան էլ դժգոհողներ կան:

Իսկ ուղերձում ասվում է. (ներկայացնում եմ ամբողջությամբ)

«Սիրելի աշակերտներ, ուսանողներ, մանկավարժներ և ծնողներ, Հայաստանի կառավարության և անձամբ իմ անունից շնորհավորում եմ բոլորիդ Գիտելիքի և դպրության օրվա կապակցությամբ: Կրթությունը, գիտելիքը մեր ժողովրդի արժեհամակարգի հիմքն են: Գիտելիք ունեցող մարդն ազգային հարստություն է, որի պահպանմանն է ուղղված մեր պետության ջանքերը: Լավ կրթություն, հարուստ գիտելիքներ ունեցողի համար մեր երկրում աստիճանաբար ստեղծվում են անհրաժեշտ հնարավորություններ, որպեսզի վերջինս իր ապագան կերտի Հայրենիքում: 21-րդ դարում պետություններն իրար հետ առաջին հերթին մրցում են գիտելիքահեն հասարակություններով: Մենք կարող ենք և պարտավոր ենք մեր արժանապատիվ տեղը զբաղեցնել աշխարհի այդ երկրների շարքում: Այդ ճանապարհին հսկայական է ձեր դերակատարությունը` սիրելի մանկավարժներ, ծնողներ, աշակերտներ և ուսանողներ:

Եվս մեկ անգամ շնորհավորում եմ Գիտելիքի և դպրության օրվա կապակցությամբ` մաղթելով ամենայն բարիք»:

Մարդը լավ էլ ասում է՝ «Գիտելիք ունեցող մարդն ազգային հարստություն է, որի պահպանմանն է ուղղված մեր պետության ջանքերը»: Բանից դուրս է գալիս, որ մեր երկրում գիտնականն ընդհանրապես դասվում է գիտելիք չունեցողի դասում, քանի որ ազգային հարստություն համարվողը կստանար ամենաբարձր աշխատավարձը ու ոչ թե ամենացածրը, և հետո՝ նրանց պահպանմանն ուղղված և ոչ մի ջանք հնարավոր չէ արձանագրել։ Հակառակը՝ խնդրեմ. մեծահասակ սերունդը հեռացել է կյանքից, շատերի մոտ՝ արագացել է հեռանալը՝ պայմանավորված իրենց արհամարհած ու չարքաշ վիճակի հետ, երիտասարդ սերունդը հեռացել կամ հեռանում է արտասահման, մի մասն էլ թողել է գիտությունը՝ հիմնականում այն փոխարինելով տաքսիստությամբ (անձամբ ես մի քանիսին գիտեմ), միջին սերնդից էլ, եթե մի քանի ներկայացուցիչ մոմով–բանով հայտնաբերես, կհասկանաս, որ նրանք ուղղակի «Կարմիր գրքում», որպես անհետացող սերունդ, նշվելու արժանի նվիրյալներ են։

«21-րդ դարում պետություններն իրար հետ առաջին հերթին մրցում են գիտելիքահեն հասարակություններով: Մենք կարող ենք և պարտավոր ենք մեր արժանապատիվ տեղը զբաղեցնել աշխարհի այդ երկրների շարքում»:

Ասում եմ, չէ՞, մեր վարչապետի մոտ շատ հակասություններ կան. բա ախր 21–րդ դարի առաջին քառորդին ենք մոտենում, ո՞ւր է էդ գիտելիքահենք հասարակությունը. «անունը կա, ամանում չկա» ախր։

ՀՀ կառավարությունը 2010 թ. ընդունել է «ՀՀ գիտության ոլորտի զարգացման ռազմավարությունը» 2011-2020 թվականների համար, ըստ որի` «2020 թվականին Հայաստանի Հանրապետությունը գիտալիքահենք տնտեսություն ունեցող, հիմնարար և կիրառական գիտական հետազոտությունների ու մշակումների մակարդակով Եվրոպական գիտատեխնիկական տարածքում մրցունակ երկիր է»։ Մինչև 2020 թիվը, նախատեսված է, որ երկրում գիտության ֆինանսավորումը պիտի «մոտենա միջին եվրոպական չափանիշներին», այսինքն` ՀՆԱ-ի 0.24 տոկոսից հասցվի մոտ 2 տոկոսի։

3 տարի է անցել, ոչ մի քոռ լումա չի ավելացել, 2014-ի բյուջեն էլ արդեն մշակված է՝ գիտության մասով ոչ մի առանձնահատուկ փոփոխությամբ։ Էս ո՞նց պիտի հասցնեն 6 տարում ոչ թե թռիչք, այլ վագրի ոստյուն ապահովել։ Անխելք մարդ չեմ, բայց չեմ կարողանում հասկանալ, ժողովուրդ, մի հատ ինձ բացատրե՞ք։ Բայց մի կողմից էլ մտածում եմ՝ վարչապետ, նախագահ մարդիկ են, հո չխաբեցին…

Մի բան էլ ասեմ. ես՝ Արամս, ում ուզում եք՝ հարցրեք, ազնիվ, բարեխիղճ մարդ եմ, ասածս՝ արած է (չեմ ասում՝ խոսքս գործ է, որ հանկարծ ուրիշ բան չմտածեք)։ Դե ազնիվ  մարդը մարդկանց վստահում է, բայց սա ոնց որ էդ դեպքը չէ… մտածում եմ… կարողա՞ էշի տեղ է դնում մեզ մեր վարչապետը, հը՞… աչքներիս թոզ փչում, սիրուն–սիրուն խոստումներ տալիս, մինչև որ «սրոկը» լրանա, գնա իր օֆշորների հետևից…

Ի դեպ, քանի որ վերը խոսք գնաց շատ աշխատասեր, համեստ ու սուսուփուս մի կենդանուց, բացատրեմ վերնագրի իմաստը։ 1–ինը Նապոլեոնի հայտնի խոսքն է եգիպտական պատերազմի ժամանակ, երբ ամենակարևոր խնդիրներից մեկը փոխադրամիջոցների անվտանգությունն ապահովելն էր։ Ճակատամարտի առաջին հրամաններից էր՝ «էշերին և գիտնականներին՝ մեջտեղ», այսինքն՝ ամենաապահով տեղում պահել ամենաթանկն ու ամենարժեքավորը։ 2–րդը՝ «Է՛շ, մի սատկի. գարուն կգա», խիստ ազգային է ու, հազար անգամ ներողություն խնդրելով մեր գիտական հանրությունից, ասեմ, որ՝ շատ սազական 2010 թ. ընդունված ՀՀ գիտության ոլորտի զարգացման ռազմավարության մասով։

Տեսնենք մեր գիտնականներից քանիսը կդիմանան մինչև փրկության կոդ Ավետյաց թիվ՝ 2020 թ.։

Եթե մինչև էդ թիվն ապրեցի, վարչապետիս պիտի խնդրեմ (համապատասխանաբար՝ եթե ինքն էլ ապրեց), որ «Դիմացկունության ու անխոնջ պայքարի հարատևության» շքանշանները ես անձամբ կախեմ մեր հատուկենտ գիտնականների հաղթական կրծքերին։

Ինչու եմ համոզված, որ հենց Տիգրան Սարգսյանն է լինելու վարչապետը՞, շատ պարզ. ինչպես Սայաթ-Նովան է ասել՝ Յիս էլ ուրիշ յար-վարչապետ չիմ սիրի, աշխարումըս դո՛ւն իս իմըն. Թե մե շափաթ քիզ չիմ տեսնի, կու կըտրիմ կիթառ-քամանչիս սիմըն…

 Արամ Պապայան

Վերջերս, ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ Արթուր Իշխանյանն իր մամլո ասուլիսում անդրադարձավ Հայաստանում գիտության հիմնախնդիրներին: Այդ մամլո ասուլիսը ծնունդ տվեց բազմաթիվ հոդվածների ու ռեպորտաժների, որոնց միայն վերնագրերն ի մի բերելով, ստանում ենք հայաստանյան գիտության ընդհանուր պատկերն ու այդ ոլորտում պետության ռազմավարությունը՝ խոսքի և գործի հակասությամբ:

«Հայաստանում գիտությունը ծերանում է», «Հայաստանում գիտնականն ամենաանտեսված խավն է», «300 մլն դրամն առ ոչինչ է», «Գիտությունը ծերացել է». Արթուր Իշխանյան» ու էլի շատ նյութերի ցանկում տեղ են գտել նաև հետևյալ վերնագրերով նյութեր՝ «Չնայած պետական խղճուկ, աղքատիկ ֆինանսավորմանը՝ հայ գիտնականները զբաղեցնում են առաջին տեղը», «Армянские ученые в крайне тяжелом положении, но по продуктивности они первые в мире», որոնք, ամենայն հավանականությամբ ծնվել են «անթել հեռախոսի» սկզբունքով՝ որպես սկզբնաղբյուր ունենալով «Հայ գիտնականների վիճակը ծայրահեղ է, բայց արդյունավետությամբ նրանք առաջինն են աշխարհում» նյութը, որում բառացիորեն գրված է հետևյալը՝ ՀՀ գիտության ոլորտում վիճակն այսօր ծայրահեղ է. գիտնականների թիվը շատ քիչ է և շատ ծեր են, մինչդեռ զարմանալի պարադոքս կա, այս պայմաններում Հայաստանի գիտնականներն իրենց արդյունավետությամբ առաջինն են աշխարհում. այս մասին այսօր լրագրողների հետ հանդիպմանն ասաց ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ Արթուր Իշխանյանը։

Նման հայտարարությունը առաջացրել է ալիք. մեկը զարմանում է, մյուսը ճշտում, թե ինչ է ճշգրիտ ասվել, երրորդը՝ քննադատում սխալ ինֆորմացիա տարածողին, չորրորդը՝ «անթել հեռախոսի» սկզբունքով գործողին: Մասնավորապես, «Պահանջում ենք գիտության ֆինանսավորման ավելացում» ֆեյսբուքյան էջում Լիլիթ Վարդանյանը գրել է հետևյալ մեկնաբանությունը՝ Հետաքրքիր է, ինչո՞վ են հայ գիտնականները զբաղեցնում առաջին տեղը: Եթե խոսքը նվազագույն աշխատավարձի մասին է` համաձայն եմ: Ուրիշ ոչ մի բանով հայ գիտնականին ես առաջին հորիզոնականում չեմ տեսնում: Ի պատասխան, Արմեն Պետրոսյանը գրել է հետևյալը՝ Արթուր Իշխանյանն ասել է, որ մեկ դոլարի դիմաց տված արդյունքով երևի առաջին տեղում է, կամ առաջիններից մեկը, որովհետև այդքան ցածր ֆինանսավորման դիմաց տված արդյունքը պետք է համարել հրաշալի։

Այնուամենայնիվ, որոշեցի այս հարցը ճշտել անձամբ իրենից՝ Արթուր Իշխանյանից:

—Պարո՛ն Իշխանյան, հավանաբար տեղյակ եք, որ Ձեր հնչեցրած միտքն առ այն, որ Հայաստանի գիտնականներն իրենց արդյունավետությամբ առաջինն են աշխարհում, բնականաբար, բուռն քննարկում է առաջացրել տարբեր լսարաններում, ի՞նչ կասեք այդ մասին:

—ԱՊՀ երկրների և մեր տարածաշրջանի երկրների մեջ, համաձայն պաշտոնական տվյալների, Հայաստանի Հանրապետությունն զբաղեցնում է երկրորդ տեղը՝ Իսրայելից հետո՝ մեկ գիտնականի հաշվով տված հոդվածների թվով և դրանց վրա կատարված հղումների թվով: Հաշվի առնելով, որ հակառակը` ֆինանսավորմամբ մենք զբաղեցնում ենք վերջին տեղերից մեկն աշխարհում, ապա կարելի է վստահաբար պնդել, որ Հայաստանի գիտական համակարգը գործում է համեմատաբար արդյունավետ` համեմատած այլ ոլորտների հետ:

Իրոք, եթե համեմատենք այլ համակարգերի հետ, օրինակ՝ դատաիրավական համակարգի, ապա համեմատության եզրեր ուղղակի չենք գտնի, քանի որ մնացած բոլոր ոլորտներում, դատաիրավականում՝ առավել ևս, խոսք կարող է գնալ աշխատանքի և արդյունավետության ամենացածր մակարդակների մասին և ամենաբարձր վարձատրության:

Վարչապետը, տեղի տալով հանրության ուժեղ ճնշմանը, 2013թ. պետական բյուջեի նախագծի վերաբերյալ ամփոփիչ իր ելույթում ասաց՝ մենք համաձայն ենք այն քննադատության հետ, որը հնչում է, և, ցավոք սրտի, պետությունը դեռևս չի կարողանում անհրաժեշտ ֆինանսավորում ուղղել գիտությանը: Մենք պատրաստ ենք ձեզ հետ քննարկել նաև այս հարցը, այն առումով, որ կարողանանք զատել՝ արդյոք այն միջոցները, որ հատկացնում ենք, արդյունավետ են օգտագործվում, տալիս են դրական արդյունք և եթե այո, ապա ավելացնենք գիտությանը տրվող ֆինանսավորումը:

Ուրեմն՝ եթե արդյունավետ է, ապա…

Վարչապետի այս խոսքը պարզապես ծաղր է հարուցում. Հայաստանում մեկ գիտնականի հաշվով կատարվող ծախսը 100-ից ավել անգամ պակաս է, քան եվրոպական երկրներում: Ծախս չեն անում, բայց արդյունավետություն են պահանջում, և դա այն դեպքում, երբ արդյունավետությունը պարզապես աչքներն է մտնում…

Նաիրա Վարդապետյան

(2014 թ. ՀՀ պետբյուջեի նախագծի առթիվ)

 Ես ծնվել ու մեծացել եմ ո՛չ գիտնականի ընտանիքում։ Ավելին` իմ առաջին «ծանոթությունը» գիտնականի հետ եղել է բավական ուշ` դպրոցում, երբ, հիմնականում բնագիտական առարկաներից, անցնում էինք հայտնի գիտնականների կյանքն ու գործունեությունը։ Իհարկե, ես մտածել եմ, որ նրանք հարգանքի արժանի մարդիկ են, որ արարել են, որպես կանոն, դժվարին պայմաններում, բայց միտքս առանձնապես կանգ չի առել այդ հարցի վրա։ Հետագայում նրանց «հանդիպել եմ» նաև թերթերի ու ամսագրերի` «բրիտանացի գիտնականները հայտնաբերել են» «խորագրի» տակ, ինչը ևս, գիտեք, որ լուրջ չէ։

Ի՞նչ խոսք, գիտնականին ու գիտությանը նվիրված գիտահանրամատչելի հաղորդումների ես չեմ հանդիպել հայկական և ոչ մի հեռուստաալիքով, քանի որ ես 22 տարեկան եմ, այսինքն` ճի՛շտ անկախության տարիքին, այսինքն` ծնվել եմ ճի՛շտ այն ժամանակ, երբ փաստորեն սկիզբ է դրվել գիտության անտեսմանը։

Անտարբեր հարգանքս գիտնականի բնույթի հանդեպ վերածվեց «մտերմության» ու լուրջ սիրո, երբ առաջին անգամ կարդացի Գաբրիել Գարսիա Մարկեսի «100 տարվա մենությունը»։ Մելկիադեսը… կիսաիրական-կիսամտացածին այդ մարդը նորարարական մտքին իր նվիրումով բացահայտեց ինձ համար մարդկային նոր տեսակ, ճգնավորի մի այլ տիպ, որի «ճգնումը» ոչ թե պարզապես խոսքերն են` հղվող առ Աստված, այլ արարելու, բացահայտելու, ստեղծելու իր ներսում գտնվող շարժիչին տուրք տալը։ Այսինքն` առաջընթաց ապահովելը պարզապես նրա կենսակերպն է։

Եվ գուցե գիտնականներն այդպես էլ վերացական կամ գրական հերոսներ մնային ինձ համար, եթե երկու տարի առաջ Ծաղկաձորում սկիզբ չդրվեր նրանց հետ իրական ծանոթության, ինչն էլ գնալով վերածվեց նրանց հանդեպ հետաքրքրության և խորը հարգանքի։

Գիտություն արարողն ընդհանրապես արժանի է հարգանքի, բայց հասկանալի դարձավ, որ մեր երկրի գիտնականը հերոս է։ Այստեղ էր, որ, հայաստանցի գիտնականի մասին բացահայտեցի ինձ համար շատ կարևոր նորություններ, որոնք կամ չէի լսել, կամ պարզապես որոնցով չէի հետաքրքրել։ Եվ, ավաղ, Ծաղկաձորում նրանց  հետ իմ առաջին ծանոթությունը զուգահեռաբար ինձ ծանոթացրեց նաև նրանց այսօրվա գերխնդրին` ֆինանսավորման ամոթալի ցածրությանը, քանի որ «Պահանջում ենք գիտության ֆինանսավորման ավելացում» ֆեյսբուքյան նախաձեռնության շուրջ համախմբված գիտնակնները հավաքվել էին` քննարկելու ֆինանսավորման խնդիրները։ Ես իմացա առաջին հերթին անհավատալի և անհավանական մի բան` Հայաստանի գիտնականն ստանում է երկրում ամենացածր աշխատավարձը, նաև` նրա նկատմամբ հարգանքը գտնվում է ո՛չ պատշաճ մակարդակի վրա. ինչպես իրենք են ասում` ընկել է երկրում գիտնականի վարկը։ Պարզվեց նաև, որ մեր գիտնականներն այս մակոնդոյական պայմաններում էլ աշխատում են ու ցուցանիշներով հետ չեն մնում աշխարհի զարգացած երկրներից։

Ի՞նչ խոսք. բոլո՛ր ժամանակներում գիտությունը նվիրում է պահանջել։ Բայց վաղուց արդեն աշխարհն ապրում է զարգացման այն աստիճանի վրա, որ գիտնականն իր նվիրումի դիմաց վարձատրվում է` ըստ արժանվույն։ Վաղո՜ւց արդեն չկան մելկիադեսներ, որոնք գնչուների թափառախմբի հետ երկրե-երկիր էին անցնում, նորություններ բացահայտում, նյութեր գնում, փորձարկումներ անում, արդյունքները վաճառում, որ էլի թափառախմբով չվեն` նորանոր բացահայտումների կանչով…

Եվ ավաղ, հայ գիտնականի հետ հանդիպել-ծանոթանալս ու խորը հարգանքով լցվելս այսօր համընկնում է նրան կորցնելու անհանգստությանս հետ, քանի որ, ինչպես իրենք էին ասում` վիրավորված ու դառնացած, Հայաստանի գիտնականը, ընկած օրվա հացի խնդրի հետևից, պիտի ընտրի երեք ճանապարհներից մեկը` հեռանալ գիտությունից, հեռանալ երկրից կամ աշխատել հետևյալ կարգախոսով` ստեղծիր ու արարիր ինչպես և ինչով կարող ես, պետության համար դու ամենաանտեսված ու ամենաչերևացող խավն ես։ Ստացվում է, որ Հայաստանում անկախացումը բերել է մակոնդոյական միջավայր, իսկ գիտնականները վերածվել են մելկիադեսների։

Թեև ծաղկաձորյան հանդիպումը պատճառ եղավ` գիտության թեմայով հետաքրքրվելուս, սակայնս գրելուս համար առիթը մի միջադեպ եղավ. երիտասարդ գիտնական ընկերուհիս սկսել է ընկերություն անել մի տղայի հետ, որը նույնպես երիտասարդ գիտնական է։ Ընկերուհիս պատմեց, որ երբ իրենք հանդիպում են, զրուցում են այգու նստարանին նստած, իսկ երբեմն եթե հանկարծ, զանազանության համար, մեկ-մեկ որոշում են սրճարան գնալ, ինքն ընկերոջ` «ի՞նչ կուզես» հարցին պատասխանում է` «միայն սև սուրճ»։ Ընկերուհիս հումորով պատմում է` «Ես նույնիսկ ասել եմ, որ պաղպաղակ չեմ սիրում, եթե այդ պահին լիներ անկեղծությունն ստուգող դետեկտոր, անմիջապես լույսը կվառվեր, քանի որ, հակառակի պես, պաղպաղակ շա՜տ եմ սիրում։ Գիտե՞ս երբ կարող եմ այս կամ նման հարցերով անկեղծանալ փեսացուիս մոտ, երբ բարձրացնեն գիտության ֆինանսավորումը»։

Իսկ ծաղկաձորյան հանդիպման ժամանակ` 2011-ին, որոշ կոմսոմոլների կողմից ազդարարվում էր, որ ՀՀ կառավարությունը 2010 թ. ընդունել է «ՀՀ գիտության ոլորտի զարգացման ռազմավարությունը» 2011-2020 թվականների համար, ըստ որի` «2020 թվականին Հայաստանի Հանրապետությունը գիտալիքահենք տնտեսություն ունեցող, հիմնարար և կիրառական գիտական հետազոտությունների ու մշակումների մակարդակով Եվրոպական գիտատեխնիկական տարածքում մրցունակ երկիր է» և մինչև 2020 թիվը, երկրում գիտության ֆինանսավորումը պիտի «մոտենա միջին եվրոպական չափանիշներին», այսինքն` ՀՆԱ-ի 0.24 տոկոսից հասցվի մոտ 2 տոկոսի։ Կարելի է ասել` 3 տարի անց (քանի որ այսօր քննարկվում է 2014-ի բյուջեն, ու այդ բյուջեով ևս ոչ մի լավ բան չի նախատեսվում, հազիվ` գների սղաճի կոմպենսացում) ոչ մի ավելացում իրականում չի գրանցվել (նույնիսկ նվազագույն աշխատավարձն է արդեն սկսում «հասնել եւ անցնել գիտնականների աշխատավարձերին»)։ Ավելին, պետական միջնաժամկետ ծախսերի ծրագրի համաձայն գիտության ֆինանսավորումը աննշան չափով է ավելանալու նաև 2015 թվականին:

Իսկ 2020-ը սարերի հետևում չէ։ Նշանակում է` կամ 2016-ից պիտի սկսեն թռիչքային` մի քանի անգամյա ավելացումներ, որպեսզի լրացնեն նաև անցած տարիների չարվածը, կամ, ելնելով մեր ղեկավարների` իրենց ընդունած որոշումների հանդեպ ունեցած «պատասխանատվության» չափից, ընկերուհիս դեռ երկա՜ր տարիներ պիտի շարունակի «պաղպաղակ չսիրել»… և ո՛չ միայն պաղպաղակ, գուցե կարիք զգացվի «չսիրելու» նաև սուրճ… Հարգելի՛ կառավարություն և պարո՛ն վարչապետ. դուք գիտության ոլորտի զարգացման ռազմավարությունն ինչի՞ համար եք ընդունել` մարդկանց աչքերին թոզ փչելո՞ւ։

Նարե Խուդոյան

Բուհերի ներքին որոշումն է թանկացնել ուսման վարձը, և ես ըմբռնումով եմ մոտենում, քանի որ որոշ բուհեր այսօր շատ ծանր ֆինանսական վիճակում են. այս մասին այսօր լրագրողների հետ հանդիպման ժամանակ հայտարարել է ԿԳ նախարար Արմեն Աշոտյանը:

«Ակնհայտ է, որ պետությունը չի կարող ներքին ինքնավարության դրսևորումն ամբողջությամբ թողնել բուհերի վրա: Մենք օրենսդրական նոր նախաձեռնություն ենք անելու և կառավարությունն իրեն իրավունք է վերապահելու սահմանել վարձերի վերին շեմը»,- նշել է նա և հավելել, որ սոցիալական խոցելի խավերի ուսանողների համար պետք է հստակ քայլեր անեն:

Նախարարի տեղեկացմամբ, «Փարոսի» համակարգում ընդգրկված ուսանողները կկարողանան 50 տոկոս զեղչ ստանալ:

«Ես ստացել եմ գրավոր առաջարկություններ, ոչ այս նախաձեռնող խմբից, մի քանի նախաձեռնող խմբեր կան, որտեղ կան կոնկրետ առաջարկություններ, ես էլի եմ պատրաստ սպասել, քննարկել նոր առաջարկություններ: Մենք մեծ փաթեթ ենք պատրաստել սոցիալական խնդիրը մեղմելու համար և հատկապես կրթության մատչելիությունը ապահովելու համար: Եվ այս ակտիվությունը պետք է ուղղվի դեպի կոնստրուկտիվ դաշտ»,- տեղեկացրել է Արմեն Աշոտյանը:

Այս գրքի շնորհանդեսն անսովոր ու տարբերվող էր հատկապես նրանով, որ խոսքերը չսահմանափակվեցին միայն շնորհավորանք և գովեստով, այլ հնչեցին նաև առաջարկներ,  ծրագրեր՝ գրքի հետագա անելիքների մասին: Մասնավորապես, հետագա ուղու հարցին անդրադարձավ ԳԱԱ թղթակից անդամ, ֆիզմաթ գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Արթուր Իշխանյանը, ասելով, որ ինքն ավելի շատ ուզում է խոսել անելիքից: Եվ, դատելով դահլիճում ներկա գտնվողների արձագանքից, Ա. Իշխանյանի առաջարկները մեծ հավանության արժանացան բոլորի կողմից:

Խոսքն սկսելով նրանից, որ մենք գործ ունենք բացառիկ դեպքի հետ, որ մենք գործ ունենք իրո՛ք երևույթի հետ, նա ասաց, որ գրքի տպագրությունն ընդամենն սկիզբն է: Ըստ պարոն Իշխանյանի, խնդիրը չէր կայանում գիրքը պարզապես տպագրելու մեջ, խնդիրը կայանում է այդ գրքի` իր հարակից ողջ մեթոդոլոգիայի և հավաքված նյութի հետ միասին, տեղ հասցնելու, տարածելու, հնարավորինս շատ երեխաների հասանելի դարձնելու մեջ՝ նաև մեր հեռավոր դպրոցներում, որպեսզի այնտեղ ևս հասանելի լինի համաշխարհային փորձը և գիտելիքը:

Եվ ահա Ավետիք Գրիգորյանի «Դարերի խորքից դեպի Տիեզերք» գրքի շնորհանդեսի ժամանակ Ա. Իշխանյանի կողմից հնչեցին հետևյալ առաջարկները՝

Նպաստել, որ գրքի դասավանդման մեթոդիկան, գրքի բուն նյութը և դրան հարակից տարբեր այլ նյութեր (տեսագրություններ, անիմացիաներ և այլն), տեղ հասցվեն Հայաստանի, Արցախի և Ջավախքի դպրոցներին, հետևապես՝ կազմակերպել որոշակի վերապատրաստում, պարապմունքներ, կուրսեր՝ դպրոցների բնագիտական առարկաների ուսուցիչների հետ, որպեսզի նրանք ծանոթանան և ներառեն այս գիրքը՝ որպես բաղադրիչ, իրենց ուսումնական ծրագրում:

Բայց, ըստ պարոն Իշխանյանի՝ սա դեռևս գլխավորը չէ. կա շա՛տ ավելի կարևոր խնդիր, այն է՝ քանի որ երկրում ընկել է գիտնականի վարկը, նվազել է գիտելիքի նկատմամբ սերը, քանի որ մեր երեխաների հերոսներն այժմ սերիալների մարդիկ են, ապա կա ատահայտված անհրաժեշտություն, հասարակական պահանջ՝ գիտաուսումնական ծրագրերի վերականգնումը հանրային հեռուստատեսությամբ:

Նա խնդրեց բոլոր ներկա գտնվողներին, այդ թվում՝ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի անդամներին, նախագահությունը, «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» ղեկավար մարմնի անդամներին, լրագրողներին, որպեսզի կատարեն իրենց ներդրումը՝ անդրադառնալու այս հարցին պարբերաբար և պահելու մշտապես ուշադրության կենտրոնում, բարձրացնելու հարցը բոլոր ատյաններում՝ վերականգնելու հանրային հեռուստատեսության գիտաուսումնական ծրագրերը, և որպես այդպիսի առաջին ծրագիր՝ Ավետիք Գրիգորյանի հեղինակային հաղորդաշարը՝ «Դարերի խորքից դեպի Տիեզերք» գրքի հիման վրա, այսպիսով՝ այդ գիրքը, գիտելիքը տարածելու ողջ հանրապետությունով մեկ:

Արթուր Իշխանյանը կոչ արեց՝ կատարելու դիմում հանրային հեռուստատեսության ղեկավարությանը՝ վերականգնելու բնագիտության գծով ուսումնական ծրագրերն ընդհանրապես և որպես առաջին քայլ՝ Ավետիք Գրիգորյանի «Հետաքրքրաշարժ բնագիտություն» հաղորդաշարը: Ինչո՞ւ հատկապես բնագիտական. քանի որ մեր մրցակցային առավելություններն այսօր հե՛նց այդ առարկաների ոլորտում են:

Բացի այդ, Ա. Իշխանյանն առաջարկեց ձեռնամուխ լինել այս գրքի թարգմանմանը և՛ ռուսերեն, և՛ անգլերեն, ցանկալի է նաև այլ լեզուներով, որպեսզի գիրքը ձեռք բերի նաև միջազգային հնչեղություն: Նա վստահեցրեց, որ այս գիրքը երևույթ է, որ միարժեք ունի բոլոր մրցակցային առավելությունները, և անհրաժեշտ է բոլոր ճիգերը կիրառել՝ հասնելու նաև այս նպատակին:

Քանի որ գրքի շնորհանդեսից անցել է որոշակի ժամանակ, ես որոշեցի հանդիպել և ճշտել պարոն Իշխանյանից, թե արդյո՞ք արված առաջարկներից ինչ-որ քայլ կատարվել է, կա՞ դրական տեղաշարժ այդ առումով.

-Պարո՛ն Իշխանյան, հայտնի է, որ Դուք հնչեցրել եք Ավետիք Գրիգորյանի «Դարերի խորքից դեպի Տիեզերք» գրքի հետագա անելիքի հետ կապված կարևորագույն առաջարկներ: Մեկ ամիս անց ի՞նչ կոնկրետ քայլեր են արվել ու ի՞նչ դժվարություններ են առաջացել, կա՞ն խոչընդոտներ:

-Նախ՝ հարցը ներկայացվել է Հանրային խորհրդին և ստացել աջակցություն։ ՀԽ նախագահ Վազգեն Մանուկյանը հայտնել է նաև իր անձնական աջակցությունը և  խոստացել քննարկել նախագիծը Հանրային հեռուստաընկերության նոր ղեկավարության հետ, այս  մասին կա համապատասխան հաղորդագրություն:

Երկրորդ՝ խնդիրը ներկայացվել է Հանրային հեռուստառադիոընկերության խորհրդի նախագահ Ռուբեն Ջաղինյանին, նա հանձնարարել է՝ այս հարցով զբաղվելու խմբագիրներից մեկին: Ուղարկված են համապատասխան նյութերը, ծրագրի հիմնավորումը՝ 4 էջով, և առաջին 52 հաղորդումների սցենարները, բայց, ցավոք սրտի, պատասխան դեռևս չկա: Ես հույս ունեմ, որ արդյունքներ կլինեն և այլ հեռուստաալիքներ նույնպես հետաքրքրություն կցուցաբերեն խնդրի նկատմամբ:

Հավելեմ նաև, որ հարցը քննարկել եմ նաև շատ տարբեր լսարաններում, և ամենուրեք եղել է լուրջ աջակցություն:

Նշենք, որ ծրագրի հիմնավորումը տեղադրվել է նաև «Պահանջում ենք գիտության ֆինանսավորման ավելացում» ֆեյբուքյան էջում՝ առաջ բերելով լուրջ արձագանք: Բոլորը համակարծիք են, որ դա այլևս հասունացած խնդիր է և ունի հանրային լայն աջակցություն, այն հարուցել է լայն քննարկումներ, էջում կան հարյուրավոր հավանություն տվողներ:

Ամփոփելով, հույս հայտնենք, որ խնդրի կարևորությունն ու հրատապությունը տեսնելով, հանրային հեռուստաընկերությունն արագ և լուրջ քայլեր կձեռնարկի, հուսանք նաև, որ նրանից հետ չեն մնա այլ հեռուստաընկերություններ՝ եթեր հեռարձակելով ու կրթելով մատաղ սերնդին ոչ թե էժանագին սերիալների գողական հերոսներով, այլ իրական արժեքով՝ գիտելիքով:

Նաիրա Վարդապետյան