Եթե այսօր համապատասխան պետական օղակները ջանքեր չգործադրեն՝ գիտության ֆինանսավորման ավելացման համար և չստեղծեն  նպաստավոր պայմաններ՝ երիտասարդ գիտնականների համար, մոտ ապագայում Հայաստանը կկորցնի իր ողջ գիտական ներուժը…

 Սաթենիկ Ղազարյանն աշխատում է ՀՀ ԳԱԱ Վիկտոր Համբարձումյանի անվան Բյուրականի աստղադիտարանում՝ որպես կրտսեր գիտաշխատող, միաժամանակ հանդիսանում է Փարիզի աստղադիտարանի ասպիրանտ: Ուսումնասիրությունները վերաբերում են А և B տիպի աստղերին, նրանց քիմիական բաղադրության փոփոխությանը: Ֆրանսիական CoRoT արբանյակի միջոցով ստացված տվյալներով կատարում է այդպիսի աստղերի սեյսմոլոգիական ուսումնասիրություններ. «Ամիսներ առաջ մեզ հաջողվեց ցույց տալ, որ HgMn աստղերում, որոնք դասակարգվում են՝ որպես B9 տիպի աստղեր, գրանուլյացիա տեղի չի ունենում, ինչը ապացուցում է կոնվեկցիոն գոտու բացակայությունը վերջիններիս մեջ: Նրանցում տեղի ունի միայն դիֆուզիա: Սա շատ կարևոր խնդիր է աստղերի ներքին կառուցվածքը հասկանալու համար, և հաստատում է դրա վերաբերյալ Կանադացի հայտնի գիտնական Ժորժ Միշոյի կողմից դեռևս 1971 թվականին առաջարկված մոդելը»,– պատմեց Սաթենիկ Ղազարյանը՝ ընդառաջելով իր գործունեության մասին պատմելու խնդրանքիս.- «Ես հանդիսանում եմ Բյուրականի աստղադիտարանի և Փարիզի աստղադիտարանի համատեղ ասպիրանտ, ինչը նշանակում է, որ սերտորեն համագործակցում եմ ֆրանսիացի գիտնականների հետ: Ուրախ եմ, որ ունեմ այդպիսի բացառիկ հնարավորություն, որովհետև այդպիսի միջազգային գիտական համագործակցության արդյունավետությունն ու օգտակարությունն անգնահատելի է: Ինձ ընձեռնված է եզակի հնարավորություն` քննարկել հուզող գիտական խնդիրներն անմիջապես CoRoT արբանյակը նախագծողների, գիտական ծրագրերը համակարգողների, աշխարհահռչակ գիտնականների հետ, օգտվել այն բացառիկ հնարավորություններից, որոնցից, ցավոք, մեր երկիրը, գիտության ֆինանսավորման սուղ պայմաններից ելնելով, օգտվել չի կարող: Գիտնականներին հուզող արդի խնդիրներով զբաղվելու համար միջազգային համագործակցությունների մասնակցությունն ուղղակի անհրաժեշտ պայման է: Հուսով եմ, որ թեկնածուական ատենախոսությանս ղեկավար Ժորժ Ալեսիանի հետ մեր համագործակցությունը կշարունակվի երկար տարիներ, և բազմաթիվ ուսանողներ կունենան Փարիզում/ Մյուդոնում ուսանելու այնպիսի հնարավորություն, ինչպիսին որ ինձ ընձեռնվեց»:

-Ի՞նչ գիտական մրցանակներ և դրամաշնրհներ եք ստացել, որքանո՞վ են դրանք կարևոր։

 -Արժանացել եմ ֆրանսիական կառավարական կրթաթոշակի, ինչպես նաև ղեկավարներիս հետ միասին հայ-ֆրանսիական համագործակցության շրջանակներում ստացել Գիտության պետական կոմիտեի կողմից տրվող դրամաշնորհ, ինչի շնորհիվ էլ այս երեք տարիների ընթացքում կարողացել եմ ուսումնասիրություններս իրականացնել Փարիզում/ Մյուդոնում՝ Լյութ լաբորատորիայում:

-Որտեղ և ինչ արձագանքներ են ստացել Ձեր աշխատանքներն ընդհանրապես :

 -2011 թվականին Մարսելում CoRoT-ի երկրորդ  գիտաժողովի ժամանակ ներկայացրել եմ CoRoT-ի տվյալների մշակման համար մեր կողմից ստեղծված մեթոդը, որն առաջացրեց շատ մեծ հետաքրքրություն հենց ֆրանսիական արբանյակի վրա աշխատող ամբողջ թիմի կողմից, իսկ 2012-ի ապրիլի վերջին Կիևում կայացած Երիտասարդ գիտնականների կոնֆերանսի ժամանակ հանդես եմ եկել ելույթով՝ HgMn աստղերում գրանուլյացիայի խնդրի վերաբերյալ, որն առաջացրեց շատ բուռն քննարկում կոնֆերանսի մասնակիցների և հրավիրյալ պրոֆեսորների հետ մեկտեղ, և արժանացավ վերջիններիս բարձր գնահատանքին:

-Ձեր աշխատանքներում քանի՞ համահեղինակ է ընդգրկված, և ո՞րքան մասն է դրանցում Ձեր անձնականը։

-Ես աշխատում եմ երկու գիտական ղեկավարներիս՝ Ժորժ Ալեսիանի (Փարիզի աստղադիտարան) և Հայկ Հարությունյանի (Բյուրականի աստղադիտարան) հետ միասին, և մեր բոլոր աշխատանքներում համահեղինակներ ենք: Աշխատանքը մեծամասամբ կատարում եմ ես,  իսկ ղեկավարներս ինձ օգնում են իրենց խորհուրդներով և ուղղություն ցույց տալիս:

            Այժմ համագործակցում ենք նաև բելգիացի գիտնականների մի խմբի հետ, և հուսով եմ, որ մեր համատեղ աշխատանքը մինչև տարեվերջ հնարավորություն կունենանք տպագրելու ԱԳ-ի բարձր վարկանիշ ունեցող միջազգային ամսագրերից որևիցե մեկում:

-Շահագործո՞ւմ են, արդյոք, երիտասարդ գիտնականների աշխատանքը լաբորատորիաների վարիչները և տիտղոսակիր կամ պաշտոնատար այլ անձինք՝ գրվելով համահեղինակ Ձեր աշխատանքներում, իրենց վերագրելով Ձեր կատարած աշխատանքը, կամ օգտվելով Ձեր աշխատանքի այլ պտուղներից։

-Ես այն երջանիկներից եմ, որ նման խնդրի չեմ բախվել: Բարեբախտաբար, աշխատում եմ այնպիսի գիտնականների հետ, ովքեր միայն ինձ օգնում են, ոչ թե շահագործում: Գուցեև, այդ երևույթը տեղի ունի նաև գիտության մեջ, բայց ես ականատես չեմ եղել, հետևաբար, որևէ կարծիք հայտնել չեմ կարող…

-Ձեր կարծիքով ո՞ր չափանիշն է ավելի լավ արտացոլում «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում» մրցանակի անվանակարգը՝ միջազգային ազդեցության գործակից ունեցող կամ գիտական շտեմարաններում ինդեքսավորվող ամսագրերում տպագրությունների քանա՞կը, թե՞ հղումների թիվը։

 -Ըստ իս, «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում» մրցանակի անվանակարգն ավելի լավ է արտացոլում հղումների թիվը, որովհետև դա նշանակում է, որ աշխատանքդ օգտակար է եղել շատերին, իսկ ցանկացած գիտնականի համար, կարծում եմ, որ ամենակարևորն իր աշխատանքի շարունակականությունն է և կիրառելիությունը առօրյա կյանքում:

-Կարո՞ղ եք հակիրճ վերլուծություն կատարել, թե որո՞նք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառներն ու խորքային արմատները, և ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ պետք է անել՝ վիճակը շտկելու համար։

 -Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառները գալիս են դեռևս Սովետական միության փլուզումից, երբ սկսվեց Ղարաբաղյան շարժումը, հետո նաև պատերազմը… Բնականաբար, այդ ժամանակ ժողովրդի առջև ծառացած ազգապահպան ու գոյատևման խնդիրներն անհապաղ լուծում էին պահանջում, և բոլորովին էլ ժամանակը չէր՝ մտածելու գիտության զարգացման մասին, ու դրանք աստիճանաբար մղվեցին հետին պլան… Ցավոք, արդյունքում գիտությունը սկսեց թերարժևորվել թե՛ հասարակության, թե՛ պետական մարմիների կողմից, և այսօր, որքան էլ փորձենք լավատես գտնվել, բախվում ենք դառն իրականության հետ: Շատ պատճառներ կան, որոնք այս կամ այն չափով ունեն իրենց ազդեցությունը, բայց եթե այսօր համապատասխան պետական օղակները ջանքեր չգործադրեն գիտության ֆինանսավորման ավելացման համար, և չստեղծեն  նպաստավոր պայմաններ երիտասարդ գիտնականների համար, մոտ ապագայում Հայաստանը կկորցնի իր ողջ գիտական ներուժը…

-Իսկ ինչպե՞ս փոխել վերաբերմունքը գիտության հանդեպ:

—Ի՞նչ խոսք, կան տարատեսակ մրցանակներ ու խրախուսական
մրցանակաբաշխություններ, որ կարևոր են, որովհետև միտված են՝ փոխելու հասարակության վերաբերմունքը գիտության հանդեպ: Դրանք նաև ստիպում են մրցանակակրին՝ գիտակցելու իր արած աշխատանքի կարևորությունն ու օգտակարությունը: Այն զգացումը, որ գնահատված է աշխատանքդ, նոր թափ է տալիս՝ սիրածդ գործին նվիրվելու ու ամբողջ ուժերը կենտրոնացնելու համար: Բայց այս ամենը միայն ջրի մի կաթիլ է անհատակ օվկիանոսում, ուր իրավիճակը շտկելու համար հիմնարար փոփոխություններ են պետք…

            Այսօր կարևորագույն խնդիրներից մեկը սերնդափոխության հարցն է: Ժամանակն է, որ ավագ սերունդն իր տեղը զիջի երիտասարդներին, ովքեր կարող են իրենց հետ նոր շունչ բերել թե՛ կրթական համակարգում, թե՛ աշխատանքի մեջ: Պետական օղակները պիտի խրախուսեն նոր թեմաների հաստատումը, գիտության նոր ճյուղերի զարգացումը Հայաստանում, ֆինանսապես ապահովեն երիտասարդներին, որպեսզի վերջիններիս միակ հոգսը գիտությամբ զբաղվելը լինի: Հակառակ պարագայում, իրավիճակը կարծում եմ չի շտկվի…

    Ես կողմ եմ գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը տարբեր հարթակներում, կողմ եմ նման նախաձեռնություններին, որովհետև դրանց շնորհիվ էր, որ վերջին ժամանակներում ինչ-որ չափով փոխվեց հասարակության ուշադրությունը գիտության նկատմամբ: Ինչ խոսք, եթե ակտիվորեն ներգրավվում ես նման միջոցառումներում, ապա ստիպված ես շատ ժամանակ ծախսել և ավելի քիչ աշխատել: Բայց եթե չմտածես քո գործով վաստակելու մասին, ապա ինչպե՞ս ապրել: Կա՛մ պիտի զուգահեռ այլ աշխատանք կատարես, ինչի պատճառով կտուժի գիտական գործդ, կա՛մ վաստակես քո գիտական աշխատանքով, ինչի համար էլ մեր իրականության մեջ ստիպված ես պայքարել…

-Կա՞ն արդյոք դրական միտումներ՝ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում պետական և ոչ պետական կառույցների մոտեցումների ու գործողությունների մեջ։ Ինչպե՞ս կբունաթագրեք դրանք։

 -Կարծում եմ, որ Պահանջում ենք գիտության ֆինանսավորման ավելացում ֆեյսբուքյան էջի ստեղծումը, նախաձեռնող անդամների բազմաթիվ հանդիպումները պետական պաշտոնյաների հետ, քննարկումները՝ իրականացված տարբեր ֆորմատներով, միտված էին այդ սայլը տեղից շարժելուն, ինչի ապացույցը պիտի լիներ պետական բյուջեում գիտության ֆինանսավորման զգալի ավելացումը, ինչը, ցավոք, տեղի չունեցավ:

—Ինչքա՞ն ժամանակ եք աշխատել արտասահմանում, որտե՞ղ։ Ի՞նչ հիմնական տարբերություններ կթվարկեք Հայաստանում և դրսում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հարցում։

 —Ուղիղ մեկ տարի աշխատել եմ Փարիզի աստղադիտարանում՝ Մյուդոնում՝ Լյութ լաբորատորիայում: Հիմնական տարբերությունը, որ նկատել եմ, պայմանավորված է մեզ մոտ գիտական առողջ մթնոլորտի բացակայությամբ: Այնտեղ կա շատ վառ արտահայտված մրցակցություն բոլոր գիտական խմբերի միջև, բայց միևնույն ժամանակ այնպիսի վարակիչ առողջ մթնոլորտ է տիրում, որ ակամայից մեծ ջերմեռանդությամբ բոլորն սկսում են աշխատել: Այստեղ իրավիճակն այլ է… Նույնիսկ թշնամաբար են վերաբերվում դիմացինի հաջողություններին, ինչը շատ ցավոտ է…

  Բացի այդ, այնտեղ բոլորը հնարավորություն ունեն տպագրել իրենց աշխատանքներն ամենահեղինակավոր ամսագրերում, որոնք, սակայն, վճարովի են և հասու են մեզ միայն այն պարագայում, երբ համագործակցում ես արտասահմանցի որևէ գիտնականի հետ: Մեր գրադարանները համալրված չեն վերջին տարիներին տպագրված գրականությամբ, ինչը շատ կարևոր է ցանկացած ուսանողի համար: Եվ այս ամենը նորից գալիս է գիտության թերֆինանսավորումից…

   Ցավոք, նաև շատ ցածր մակարդակի վրա է ներքին համագործակցության մակարդակը Հայաստանում գործող գիտնականների, գիտական խմբերի միջև: Դժբախտաբար, Հայաստանում գործող գիտական խմբերը մեծամասամբ մեկուսի են գործում, և փոքրաթիվ են այն գիտնականները, ովքեր մեծ ծրագրեր են իրականացնում և ավելի լուրջ ուժերով հանդես գալիս միջազգային դրամաշնորհների դիմելիս: Գուցե պատճառը նորից գիտական խանդն է կամ եսակենտրոնությունը, կամ էլ ուղղակի չկա վստահություն միմյանց նկատմամբ… Չգիտեմ… Բնականաբար, համատեղ ուժերով հանդես գալու դեպքում իրավիճակը կարող է փոխվել, բայց թե ինչպես հասնել դրան, դժվարանում եմ պատասխանել:

-Հնարավո՞ր է, որ երբևէ կհաստատվեք  արտասահմանում։

—Ես այն մարդկանցից եմ, որ երբեք չեն հեռանում հայրենիքից՝ առանց ինքնաթիռի հետադարձ տոմսը ձեռքին ունենալու: Համաձայնվեցի և ընտրվեցի՝ որպես հայ-ֆրանսիական համատեղ ասպիրանտ նաև այն բանի համար, որ պատրաստ եմ ապրել ու աշխատել հայրենիքում, լինել Հայաստան ու Ֆրանսիա պետությունները կապող օղակներից մեկը, և ոչ թե հեռանալ արտերկիր ու այնտեղ փնտրել մասնագիտական հետագա զարգացումս: Ինձ համար շատ թանկ է իմ երկիրը, որովհետև ես այստեղ եմ ծնվել ու մեծացել, այստեղ են իմ բոլոր ընկերներն ու հարազատները, և, ինչ խոսք, ընտանիքս, որ ամենակարևորն է իմ կյանքում…

Զրույցը վարեց Մանե Հակոբյանը

Բագրատ Մաիլյանն աշխատում է Երևանի Ֆիզիկայի ինստիտուտում (Ա.Ի. Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիա), զբաղվում է տիեզերական Ճառագայթների ֆիզիկայով։ Տպագրել է մի շարք հոդվածներ՝ հիմնականում 2-3 համահեղինակներով (սեփական ներդրումը աշխատանքներում գնահատում է երեսունից վաթսուն տոկոս), որոնց արձագանքները, հատկապես ամպրոպային երևույթների ուսումնասիրության վերաբերյալ, եղել են շատ դրական: Աշխատանքները ներկայացրել է մի շարք միջազգային գիտաժողովներում, որոնցից առանձնապես կարևորում է Ամերիկայի Երկրաֆիզիկական միության հանդիպումը, որի ընթացքում հնարավորություն է ունեցել զրուցել և գիտական բուռն քննարկումներ ունենալ ոլորտի առաջատար գիտնականների հետ:

Չնայած որ խումբը, որում նա աշխատում է, ներգրավված է նեյտրոնային մոնիտորների եվրոպական ցանցի մեջ, սակայն ինտեգրվածությունը միջազգային գիտական հանրությանը բավարար չի համարում: Այնուհանդերձ, կրթաթոշակային տարբեր ծրագրերի շնորհիվ (fellowship) այցելել է արտասահմանյան գործընկերների լաբորատորիաները, մասնակցել նրանց կողմից կատարվող աշխատանքներին.

«Այդպիսի շփումները երիտասարդ գիտնականի համար շատ կարևոր են»: Համագործակցությունը հայաստանյան գիտական խմբերի հետ համարում է բավարար. «Շատ ավելի լավ է, քան Ռուսաստանում, որտեղ իրար «միս են ուտում»: Կարելի է, իհարկե, ավելի սերտ համագործակցել»:

Գիտության կազմակերպման տեսակետից ամենակարևոր հարցերից մեկը համարում է հետթեկնածուական կարգավիճակի (PostDoc) համակարգի ներդրումը Հայաստանում. «Դեռ 2 տարի առաջ, շա՛տ տարիներ առաջ պետք է արվեր, եթե սա չարվի՝ կկորցնենք բոլոր երիտասարդ գիտնականներին»:

Կարևոր է համարում գիտնականի արդյունավետության գնահատման համար հստակ չափանիշների ներդրումը. «Ազդեցության գործակիցը և հղումների թիվը… երկուսն էլ կարևոր են: Կարելի է h-index-ը կիրառել, որը գիտնականի արդյունավետությունը գնահատում է` հաշվի առնելով այդ երկու չափանիշները միաժամանակ»։

Հարցրի գիտության ոլորտում կոռուպցիայի մասին. «Միգուցե կա այդպիսի բան, բայց գիտական համակարգը հաստատ շատ ավելի քիչ է կոռումպացված քան դատական համակարգը կամ որոշ այլ համակարգեր…»:

Անդրադարձանք գիտական դրամաշնորհներին և վերջերս տարբեր ոչ պետական կառույցների կողմից տրվող մրցանակներին ու զանազան խրախուսական մրցանակաբաշխություններին։
« Ես ստացել ել եմ մի քանի դրամաշնորհ։ Օրինակ, Երիտասարդ գիտնականների խրախուսման դրամաշնորհ՝ Գիտության և առաջատար տեխնոլոգիաների ազգային հիմնադրամից՝ NFSAT ECSP – 09: Դրանք որոշ ժամանակով բարելավեցին իմ ֆինանսական վիճակը և հնարավորություն տվեցին մասնակցելու մի շարք գիտաժողվների:

Ինչ վերաբերում է մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին, ապա, օրինակ, նախանցյալ տարի խրախուսավճար եմ ստացել «Գ. Ծառուկյան» հիմնադրամի կողմից` ազդեցության գործակից ունեցող միջազգային գիտական ամսագրերում  2010թ. ընթացքում տպագրված աշխատանքներիս համար։ Այս տարի դիմել եմ Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի՝ ֆիզիկայի ոլորտում Գ. Ասկարյանի անվան մրցանակ ստանալու համար։ Սակայն պետք է ասեմ, որ այսպիսի բաներն իրականում բավականչափ լրջորեն չեն փոխում իրավիճակը։ Իհարկե, այդպիսի նախաձեռնությունները ողջունելի են՝ անկախ այն բանից, թե ինչն է դրդում մարդկանց սահմանել այդպիսի մրցանակներ: Սակայն շեշտեմ՝ մրցանակները խնդրի լուծում չեն. պետք է լրջորեն մտածված պետական ծրագիր: Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած ամենահիմնական հարցերը ֆինանսականն ու հասարակության վերաբերմունքն են: Բայց ինչ-որ իմաստով երկրորդը առաջինի ածանցյալն է՝ եթե հասարակությունը տեսնի, որ գիտնականը շատ գումար է ստանում, վերաբերմունքն էլ կարող է լավանալ: Իսկ առայժմ վիճակը լավ չէ՝ պետական աջակցությունը բավարար չէ։ Իհարկե կան որոշ դրական միտումներ, բայց փոփոխությունները դեռ էապես չեն բարելավում գիտնականի կյանքը: Երիտասարդ գիտնականը 50 թե 100 հազար ամսական աշխատավարձ ստանա՝ միևնույն է` չի կարող բնակարան ձեռք բերել կամ վարձակալել, եթե հանկարծ որոշի ամուսնանալ: Առանց պետական հոգածության՝ գիտություն չի լինում: Չեմ ասում հենց այնպես պետք է փող բաժանել, բայց պետք է շատ աշխատող մարդը վայելի աշխատածի արդյունքները: Պետք է սկսել ֆինանսավորումից՝ հույս ունենալով, որ ամեն ինչ իր տեղը կընկնի, քանի դեռ ուշ չէ»:

— Իսկ ինչո՞ւ իշխանությունները չեն կարևորում գիտությունը։

— Նախ, որովհետև հասարակությունը չի կարևորում գիտությունը։ Պատճառներն այստեղ խորքային են՝ պայմանավորված մարդկանց արժեհամակարգի խեղմամբ, ինչն իր հերթին ունի իր պատճառները: Հասարակության կողմից գիտությունը չի կարևորվում, քանի որ գիտնականը այսօր երբեմն ստանում է ավելի քիչ քան մատուցողը կամ վարորդը: Էլ ինչ կարիք կա տարիներով սովորել և գլուխ ցավացնել, ավելի հեշտ ձևեր կան հասարակության մեջ բարձր տեղ զբաղեցնելու: Օրինակ, մեր կուրսի ամենալավ սովորողներից նրանք, ովքեր մնացել են Հայաստանում, շատ ավելի վատ են ապրում, քան վատ սովորող ուսանողները, որոնք զբաղվում են այժմ առևտրով: Երբ իմանում են գիտնական եմ, մարդկանց մոտ նույնիսկ խղճահարություն է առաջանում: Ավելի երիտասարդները հաճախ չեն էլ իմանում գիտնականն ինչ է: Դե դա պարտադիր էլ չէ, Կոստա-Ռիկան կամ Բուրկինա-Ֆասոն էլ են երկրներ, որոնց ևս գիտությունը նույնպես այնքան էլ պետք չէ: Կարող ենք անհոգ շարունակել ապրել և քեֆ անել 6/8 երաժշտության տակ:

— Իսկ պետք չէ՞ պայքարել, որ վերաբերմունքը փոխվի, թե՞ գիտնականի միակ գործը պետք է լինի բացառապես գիտությամբ զբաղվելը  

— Գիտնականն էլ հասարակության անդամ է և միայն զուտ գիտությամբ չպետք է զբաղվի: Պե՛տք է պայքարել… է՜հ, կուզեի մեզ մոտ արտասահմանի նման լիներ, զարգացած երկրների, որտեղ արվում է ամեն ինչ՝ հողեղեն-նյութական բաներից գիտնականին զերծ պահելու համար, գիտնականի արդյունավետությունը բարձրացնելու համար:

— Ինչքա՞ն ժամանակ եք աշխատել արտասահմանում։

— Կարճ։ 2 շաբաթանոց դասընթացների եմ մասնակցել: Կարող եմ ասել, որ զարգացած երկրներում ավելի լավ է ամեն ինչ կազմակերպված: Գիտնականները նույնն են անկախ ազգային պատկանելիությունից: Հայ գիտնականները ունեն իրենց ուժեղ և թույլ կողմերը: Բայց նաև շատ եմ շփվել արտասահմանի ոչ-գիտնականների հետ: Նրանք հարգանքով են լցված գիտնականի հանդեպ, քանի որ ավելի լավ են հասկանում գիտնականի դերը հասարակության մեջ: Սա նաև Հայաստանում միջնակարգ կրթության որակի անկումից է: Մարդը կարող է հասարակ թվաբանություն չիմանալ և գերազանց ավարտել դպրոցը: Իսկ միջին Եվրոպացին ավելի լավ կրթություն է ստանում:

— Հիմա Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր մասնագիտական ապագան, թե՞ արտասահմանում։

-Դեռ չգիտեմ: Իրոք, շատ եմ ուզում պատկերացնել… Երևի՝ եթե Հայաստանում, ապա՝ ո՛չ մասնագիտությամբ, իսկ եթե մասնագիտությամբ, ապա՝ ո՛չ Հայաստանում:

Զրույցը վարեց Մանե Հակոբյանը

2013 թվականի բյուջեի նախագծի, գիտությանը հատկացվելիք ֆիննանսական միջոցների և այս ոլորտի մի շարք այլ խնդիրների շուրջ զրուցեցինք ֆիզմաթ. գիտությունների դոկոտոր, ԳԱԱ թղթակից անդամ Արթուր Իշխանյանի հետ:

Խորհրդարանական ընտրություններին գրեթե բոլոր կուսակցությունները ջանք ու եռանդ չխնայեցին գիտության հետ կապված խոստումներ տալիս։ Ըստ Ձեզ, ո՞ր քաղաքական ուժն է, կամ ուժերն են արդարացրել իրենց՝ այս առումով։

— Դե, սկզբունքորեն, բոլոր ուժերն էլ մինչև այս պահը ինչ-որ քայլեր կատարել են. շատ, թե քիչ։ Համենայն դեպս, տեսեք, անգամ ՀՀԿ էլ ինչ-որ քայլեր կատարել է: Ճիշտ է, սպասվածից նկատելիորեն քիչ եղավ ԲՀԿ ի ակտիվությունը, որովհետև կոնկրետ առանձին առաջարկություններով հանդես չեկան, չնայած կարելի էր մի մեծ փաթեթ ներկայացնել, բայց դե ասում են, որ ընդհանուր առաջարկով հանդես կգան՝ գիտության ֆիննանսավորման համար առաջարկելով ՀՆԱ-ի 1,25 տոկոս նվազագույն շեմ հասատատելու ուղությամբ: Իհարկե, ՊԳՖԱ-ի երիտասարդները սպասում էին, որ կլինեն կոնկրետ առաջարկներ՝ կոնկրետ առանձին կետերով, որովհետև այդ կետերը ներկայացվել էին:Իհարկե, դեռ ժամանակ կա, միգուցե առանձին պատգամավորներ դա կանեն:

ԱԺ գլխադասային հանձնաժողովի առաջարկների վերջնական փաթեթում ներգրավվեց նաև ՊԳՖԱ-ի առաջարկը՝ բյուջեով 1,3 միլիարդ լրացուցիչ գումար հատկացնելու, որը հասցեագրված և մրցույթային ձևով կհատկացվի առավել ակտիվ գործող գիտական խմբերին:

Բյուջեի քննարկումներից հետո ծավալվեց երիտասարդ գտանականների ակտիվ հանդիպումների շղթա քաղաքական ուժերի և անհատների հետ. արդյո՞ք  նրանք իսկապես մտահոգ են, թե պարզապես իրենց  իմիջի բարձրացման խնդիր ունեն։

-Գիտեք, ես կարող եմ միայն իմ անձնական կարծիքն ասել. ես գտնում եմ, որ մարդիկ իրոք մտահոգ են, ես չգիտեմ՝ մտահոգ են իրենց համոզմունքներից ելնելով, թե ոչ, բայց երբ մենք ներկայացնում էինք խնդիրներ և ցույց էինք տալիս վիճակը, ապա նկատվում էր ազնիվ անհանգստություն: Հիմա՝ թե որքան վճռական կլինեն պատգամավորները գործելու հարցում՝ ես չգիտեմ, բայց կարծում եմ, որ անհանգստությունը համընդհանուր է և ազնիվ է. ես դրանում համոզված եմ: Հանդիպումները պատկան մարմինների և կուսակացությունների ներկայացուցիչների հետ առավել տեսանելի են դարձնում խնդիրները և դրանք առավել հասանելի ձևով են ներկայացվում, և երբ ծանոթանում են դրանց, անհանգստանում են: Մեր առաջարկներն ընդունում են, ցանկանում են օգնած լինել և հանդես գալ համապատասխան առաջարկներով:

Գիտության ֆինանսավորման ավելացման հետ կապված՝ 2013 թվականի բյուջեն նկատի ունենալով, դուք կարծես տվել եք խնդրի լուծման բանաձևը. ֆինանսները որտեղի՞ց վերցնել, որքա՞ն վերցնել և ինչպե՞ս բաշխել։ Մի փոքր կմանրամասնե՞ք։

— Բոլոր դեպքերում, երբ մենք քննարկում ենք գիտության ֆիննանսավորման խնդիրները, բնականաբար, ընդհանուր տրամաբանության տեսակետից հարց է ծագում՝ որքա՞ն վերցնել, որտեղի՞ց վերցնել, և կոկրետ ի՞նչ ուղությամբ է պետք այդ գումարներն ուղղել: Բնականաբար, եթե ելնենք համաշխարհային պրակտիկայից, ապա պետբյուջեից պետք է հատկացնել այնքան գումար, որը մոտավորապես հավասար լինի ՀՆԱ-ի մեկ տոկոսին. սա ընդհանուր մոտեցումն է:

Բայց ելենելով նրանից, որ մեր բյուջեն խիստ սահմանափակ է, ըմբռնումով մոտնալով այդ հարցին, պետք է փնտրել փուլային լուծումներ, այսինքն, բանականաբար, միանգամից փորձել նման գումար հատկացնել, ես կարծում եմ, տեխնիկապես հնարավոր չէ, բայց շոշափելի արդյունք կարելի է ստանալ համեմատաբար փոքր գումարներով: Իսկ նվազագույն գումարներ, ըստ իս, կարելի է հայթայթել տարբեր տեղերից, տարբեր ներքին ռեսուրսներ փնտրելով:

Այս դիտարկմամբ էր պայմանավորված իմ առաջարկը: Սրա էությունն այն է, որ տարբեր գերատեսչություններ փորձեն գտնել ներքին ռեսուրսներ և երկու եղանակով օժանդակեն գիտությանը: Առաջին եղանակը անուղղակի մասհանումներն են, երբ գումարները շարունակում են գնալ տվյալ գերատեսչության խողովակներով, բայց ուղղվում են գիտությանը, և երկրորդ ուղությունը՝ ուղղակի մասհանումներն են, որոնց էությունն այն է, որ գերատեսչությունները որոշակի գումարից հրաժարվում են՝ ի օգուտ Գիտության պետական կոմիտեի ֆինանսական միջոցների ավելացմանը:

Այս առումով ես շատ բնութագրական օրինակ կարող եմ բերել. Սպորտի և երիտասարդության հարցերի նախարարությունը ուղիղ կոչված է աջակցելու երիտասարդներին, իսկ երիտասարդ գիտնականները երիտասարդության կարևորագույն բաղադրիչներից մեկն են, ու կարևոր է, որ այդ բաղադրիչը  երիտասարդության ինտելեկտուալ հատվածի մասն է կազմում: Այդ պատճառով ես կարևոր մի առաջարկ եմ արել առ այն, որ Սպորտի և երիտասարդության հարցերի նախարարության պաշտոնյաները հանդիպեն երիտասարդ գիտնականների հետ ու համատեղ մշակեն հեռահար ծրագրեր։ Մասնավորապես, այդ ծագրերից մեկը կարող է լինել այն, որ նախարարությունն ամեն տարի իր միջոցներից հատկացնի շոշափելի գումարներ երիտասարդ գիտնականների տնօրինությանը, ճիշտ այնպես, ինչպես դա արեց ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը, երիտասարդ գիտնականներին հատկացնելով 100 միլիոն դրամ գումար: Այս ձևաչափով երիտասարդները սեփական հայեցողությամբ կկարողանան իրականացնել փորձարկային (պիլոտային) ծրագրեր. նրանք կկարողանան իրականացնել այնպիսի ծրագրեր, որոնք գիտության պետական կոմիտեի ձևաչափով դժվար է անել։ Առաջարկված ձևաչափով մենք օգնում ենք նաև երիտասարդների ինքնակազմակերպմանը, գիտության կազմակերպման առաջնորդների ձևավորմանը, նրանց համախմբմանը որոշակի խնդիրների լուծման ուղղությամբ, երիտասարդ գիտնականներից բաղկացած գիտական խմբերի ձևավորմանը և այլն: Սպորտի և երիտասարդության հարցերի նախարարությանը ես կոչ եմ անում լրջորեն ոշադրություն դարձնել երիտասարդ գիտնակնների հարցերին։ Դա կարելի է անել տաբեր ուղղություններով. օրինակ, կարելի է անել կազմակերպելով երիտասարդ գիտնականների ամառային հանգիստը՝ տարատեսակ ճամբարների և հանգստյան տների հնարավորություն ընձեռելով, համատեղելով այդ հանգիստը տարատեսակ գիտաժողովների հետ: Իհարկե, մնացյալ բոլոր գերատեսչությունները ևս կարող են լուրջ ռեսուրսներ ուղղել գիտությանը:

Այսօր փաստորեն ակնհայտ է, որ գիտության խնդիրների լուծումը մնում է զուտ հայտարարությունների մակարդակի, արդյո՞ք գիտական հանրությունը պատրաստ է իր պայքարը տեղափոխել փողոց՝ երթեր, ցույցեր, գործադուլ և այլն։

-Ես, ճիշտ ասած, դժվարանում եմ նման հարցի պատասխանել։ Կարող եմ միայն ասել իմ անձնական տեսակետն այն մասին, որ գիտնականները ակադեմիական հանրություն են և նրանց դիմումները բողոքները պետք է այդ ոճի մեջ լինեն: Ես չեմ ենթադրում, որ նման բաներ կարող են լինել: Կարծում եմ, որ գիտական հանրության և կառավարության միջև պետք է ընթանա շատ նորմալ երկխոսություն, շատ ակադեմիական ոճով, փաստարկված, լսելով միմյանց տեսակետները, և կարծում եմ, որ անպայման լուծումներ կգտնվեն: Համենյան դեպս, ես կզարմանամ,  եթե այդպես չլինի, բոլոր քննարկումները վերջին շաբաթների ընթացքում ասում են, որ եթե համապատասխան լուծումներ կառավարությունը չգտնի, ապա դա լրջագույն համակարգային սխալի մասին կվկայի, իսկ թե ինչպիսի զարգացումներ կարող են լինել այդ պարագայում, ես ձեռնպահ կմնամ պատասխանելուց: Սա ավելի շատ հասարակագետների քննարկելու հարց է, նրանք կարող են վերլուծել, թե ինչպիսի զարգացումներ կլինեն այս խնդիների հետ կապված:

Շուշան Գալստյան

2013 թվականի պետական բյուջեով էական փոփոխություններ ֆինանասական  հատկացումների առումով չեղան, հատկապես, գիտության մասով: Բյուջեի նախագծի խորհրդարանական քննարկումների ընթացքում գրեթե բոլոր խմբակցությունները և քաղաքական գործիչները իրենց ելույթներում անդրադարձան այս խնդրին:

Վարչապետն էլ իր հերթին այսպիսի կարծիք հայտնեց խորհրդարանում. «Բյուջեի նախագիծը, որը ձեզ ենք ներկայացնում, հիմքեր է ստեղծում, որպեսզի 2013 թվականին իրականացնենք արմատական բարեփոխումներ: Սա է պետական բյուջեի նախագծի առաքելությունը և այդ գաղափարի հիման վրա է այն կազմվել: Մենք չենք ստանձնում ռիսկային պարտավորություններ, բայց պարտավորություն ենք ստանձնում իրականացնելու արմատական բարեփոխումներ»։ Վարչապետի նշած արմատական բարեփոխվող ոլորտներից կարծես այդպես էլ դուրս մնաց գիտության ոլորտը:

Չնայած դրան, Տիգրան Սարգսյանը կարծիք հայտնեց, որ նախ պետք է ստուգել, արդյո՞ք գիտությանը հատկացվող գումարները տեղին են ծախսվում, նոր միայն մտածել դրանց ավելացման մասին. «Մենք համաձայն ենք այն քննադատության հետ, որը հնչում է, և, ցավոք սրտի, պետությունը դեռևս չի կարողանում անհրաժեշտ ֆինանսավորում ուղղել գիտությանը: Մենք պատրաստ ենք ձեզ հետ քննարկել նաև այս հարցը, այն առումով, որ կարողանանք զատել՝ արդյոք այն միջոցները, որ հատկացնում ենք, արդյունավետ են օգտագործվում, տալիս են դրական արդյունք և եթե այո, ապա ավելացնենք գիտությանը տրվող ֆինանսավորումը»:

Ինչևէ, օրենսդիր մարմինը քննարկեց, վերլուծեց և բավականին բուռն քննադատության ենթարկեց 2013 թվականի բյուջեի նախագիծը: Եղան տարբեր առաջարկներ և պահանջներ: Այս ընթացքում եղան բազմաթիվ հանդիպումներ երիտասարդ գիտնականների և կուսակցությունների նեկայացուցիչների միջև: Եղան նաև լուրջ առաջարկներ, թե ինչպե՞ս և ի՞նչ քայլերի միջոցով կարելի է հասնել գիտության ֆիննասավորման ավելացմանը:

Այդ առաջարկներից մեկն էլ ֆիզմաթ գիտութունների դոկտոր, ԳԱԱ թղթակից անդամ, ՊԳՖԱ-ի աջակից Արթուր Իշխանյանինն էր : Նա բարձրացրեց հավելյալ կոնկրետ 1,3 միլիարդ դրամի հատկացման հարցը:

Մեզ հետ զրույցում, պարոն Իշխանյանը անդրադարձավ այդ առաջարկին և մանրամասնեց. «Այո, ես կատարել եմ նաև մի առարկայական առաջարկ, դա վերաբերում է 1,3 միլիարդ դրամի հավելյալ հատկացմանը գիտությանը, որպեսզի դրա միջոցով հնարավոր լինի նկատելիորեն ուժեղացնել թեմատիկ ֆինասավորմամբ իրականացվող գիտական աշխատանքները: Բանն այն է, որ այսօր, ինչպես հայտնի է, գիտության ֆինասավորումը իրականացվում է երեք եղանակով. բազային, թեմատիկ և նպատակային:

Եթե մենք ելենք գիտության կազմակերպման հիմունքներից , ապա բազային ֆինասավորումը կոչված է ապահովելու որոշակի նվազագույն գործունեություն գիտության ոլորտում, իսկ թեմատիկ ֆինասավորումը հիմնականում պետք է ուղված լինի առավել նորարարական քայլերին և առանձնահատուկ հնարավորություն է տալիս առանձին գիտական խմբերին իրականացնելու սեփական նախաձեռնություններ: Եվ վերջապես, նպատակային ֆինասավորումը պետք է կոչված լինի պետական հատուկ ծրագրեր իրականացնելուն, դրանք կարող են լինել ինչպես քաղաքացիական այնպես էլ ռազմական հետազոտություններ և մշակումներ: Սակայն պետք է ասել, որ ներկայումս այս բաղադրիչների մեջ համամասնությունը լրջորեն խախտված է, որն էլ չի նպաստում գիտական գործունության արդյունավետության բարձրացմանը: Այդ պատճառով կան կոնկրետ մշակված առաջարկներ:

Վերոնշյալ առաջարկն, ինչպես արդեն ասացի, ենթադրում է 1,3 միլիարդ դրամի հատկացում Գիտության պետական կոմիտեին թեմատիկ ֆինանսավորմամբ՝ «Գիտական և գիտատեխնիկական փորձաքննության մասին» օրենքի կիրառությամբ, իրականացնելու թեմատիկ ծրագրերի ֆինանսավորում։ 1,3 միլիարդը այն հաշվարկով է վերցված, որ հնարավոր լինի հասցնել այդ թեմաներում ներգրաված մարդկանց միջին աշխատավարձը 120 հազար դրամի, այսինքն՝ մոտավորապես դպրոցի ուսուցչի դրույքաչափին: Իհարկե, դա մեծ թիվ չէ, բայց բոլոր դեպքերում շատ կարևոր է անել այս քայլը։ Դրա կարևորությունը գիտակցեցին բոլորը ԱԺ-ում, որովհետև բոլոր խմբակցություններն իրենց աջակցությունը հայտնեցին այս նախաձեռնությանը, հանդես եկան համապատասխան առաջարկներով և ի վերջո այս առաջարկը ընդգրկվեց ԱԺ գլխադասային հանձնաժողովի առաջարկների վերջնական փաթեթում և այժմ քայլը կառավարությանն է. մենք սպասում ենք կառավարության արձագանքին:

Ինձ վերջին օրերին շատ են հարցնում, թե ի՞նչ եք կածում ինչպիսի ընթացք կունենա այս առաջարկը : Ես կարող եմ միայն հույս հայտնել, որ այն ըմբռնման կարժանանա կառավարությունում և վերջինս կկարողանա գտնել համապատասխան միջոցներ: Որովհետև սա բավական հիմնարար նշանակություն ունեցող առաջարկ է՝ այն բավականին կթուլացնի անարդարության զգացողությունը, որ կա այսօր գիտնականների շրջանում, լրջորեն կթուլացնի բողոքի այն աստիճանը, որը խիստ արտահայտված է այսօր գիտական հանրության ներսում, և հնարավորություն կտա բարձրացնելու գիտական աշխատանքների արդյունավետությունը:

Բոլոր դեպքերում, պետք է ասել, որ հանրությունը սպասում է արձագանքին,  իսկ գնահատականները շատ տարբեր են։ Համենայն դեպս, ՀՀԿ-ն բավականին աջակից եղել է օրենսդրական մարմնում՝ ԱԺ-ում, իսկ ֆինանսների հայթայթումը կառավարության խնդիրն է: Եվ ահա այստեղ է, որ ես կատարել եմ շատ կոնկրետ առաջարկ. ես առաջարկել եմ Երևան քաղաքի մայթեզրերի քարերի փոխման և ասֆալտի ճաքալցման համար նախատեսված հատկացումներից, որը 3,3 միլիարդ դրամ է կազմում, անել մասնահանում՝ ի օգուտ այս նախագծի: Կարծում եմ, որ հանրության որևէ խավ չի առարկի, որ մայթեզրերի քարերի փոփոխությունը, որն ընդամենը էսթետիկական նշանակություն ունի, անհամադրելի է այն փաստի հետ, որ երկրում գերակա ճյուղ հայտարարված ուղությունը՝ գիտությունը, խիստ օգնության կարիք ունի:

Ես կարծում եմ, որ մեր քաղաքացիները ըմբռնումով կմոտենան սրան, համենայն դեպս հարցումները, որոնք արվում են տարբեր միջոցներով, և քննարկումները երիտասարդ գիտնականների շրջանում, ցույց են տալիս, որ առարկություններ փաստորեն չկան»:

 Շուշան Գալստյան

Անօդաչու թռչող սարքեր պատրաստած 6 թիմեր այսօր իրենց ուժերը փորձեցին «ԱրմՌոբոտիքս» մրցույթի փորձնական թռիչքի փուլում: Սարքերի թռիչքը տեղի ունեցավ Արզնի քաղաքի ուսումնական օդանավակայանում: Փորձնական թռիչքի նպատակն էր ստուգել սարքերի պատրաստվածության մակարդակը և մասնակիցներին հնարավորություն ընձեռել մրցութային իրական պայմաններում փորձարկումներ անել:
Փորձնական փուլում անգամ մասնակիցները մինչև 30 միավոր վաստակելու հնարավորություն ունեին: Նրանց աշխատանքներին էր հետևում պրոֆեսիոնալ ժյուրին, որի անդամներից «Փուլ» ՍՊ ընկերության տնօրեն Հրաչ Մակարյանը լրագրողների հետ զրույցում նշեց, որ մրցույթը շատ բարձր է գնահատում, իսկ պատրաստվածության մակարդակն, ըստ նրա, սպասվածից ավելին է:
«Մեծ մրցակցություն կա թիմերի միջև: Նախորդ փուլերն անցել են սենյակային պայմաններում՝ ուսումնասիրել ենք գծագրերը, իսկ մյուս փուլում առաջադրանք է լինելու, որ սարքերը 200-300 գրամ բեռ փոխադրեն պահանջվող վայր»,- ասաց նա:
Ռազմական ավիացիոն ինստիտուտի պետ, գնդապետ Դանիել Բալայանը նշեց, որ ներկայացված աշխատանքներն ընդամենը ճանաչողական բնույթ են կրում: Ըստ նրա՝ մրցույթի նպատակը ոչ այնքան ավտոպիլոտային համակարգերի ստեղծումն է, որքան դրանց օգտագործումը:
«Ես համոզված եմ, որ մեր գործունեությունը շարունակական է լինելու, և մենք մի քանի տարի հետո կհասնենք ցանկալի արդյունքի: Այս սարքերը դեռևս միջազգային ասպարեզում այդքան էլ մրցունակ չեն, բայց մեր ավիացիոն ինստիտուտի պատրաստած սարքերը կարող են մրցել»,-ասաց նա:
Անօդաչու թռչող սարքերի մրցույթի հովանավորը «ՎիվաՍել-ՄՏՍ» ընկերությունն է: Ընկերության գլխավոր տնօրեն Ռալֆ Յիրիկյանը կարևորելով անօդաչու սարքեր պատրաստելու ծրագիրը՝ նշեց, որ հեռանկարային է և ծառայելու է քաղաքացիական նպատակներով:
«Ձեր աչքով տեսնում եք, թե մեր երիտասարդները ինչ են կարողանում ներկայացնել: Մենք պետք է կարողանանք մեր հարևաններին ապացուցել, որ ունակ ենք, կարող ենք: Ընկերությունները պետք է օժանդակեն նման ծրագրերին, որ մենք ավելի կարողանանք ստեղծագործել՝ մեր երիտասարդների միջոցով»,- ասաց նա և հավելեց, որ պատրաստ է ամեն կերպ օժանդակել, որ նմանատիպ ծրագրերը զարգանան:

Թերթ. am

Վերջերս Հովհաննես Թումանյանի անվան տիկնիկային թատրոնում ներկայացվեց երիտասարդ ասմունքողուհի Հռիփսիմե Սարգսյանի հեղինակային թատերականացված  գրական-երաժշտական 3 մասից բաղկացած երեկոն:

1.Եղեռն,ցավ, վիշտ, կոտորած: Հետքեր, որ մնացել են ականատեսների  հիշողություններում և թողել անջնջելի պատմական իրողություն:

2.Արտագաղթ, սփյուռք, հայրենիքի կարոտ, սեփական օջախ վերադառնալու բաղձալի երազանք:

3.Վերածնունդ, նոր ժամանակաշրջան, նոր պետականություն, նոր հույսեր, հայացք վաղվա օրվան:

Հռիփսիմեն այնպես էր ասմունքում և ներկայացնում երեք ժամանակաշրջանը, կարծես եղած լիներ ժամանակների ականատեսն ու վկան:

Մենք որոշեցինք զրուցել նրա հետ.

-Մի խոսքով ներկայացրու ներկայացումն ու նրա բուն նպատակը.

-Ժամանակները փոխվում են,փոխվում է նաև խոսելաձևը, ոճը: Կարծում եմ եկել է այն ժամանակը, որ երիտասարդները նոր  խոսք ասեն հանդիսատեսին, նոր ոճով, յուրովի ներկայացնեն պոեզիան, երգը:

-Ներկայացումն իր ձևաչափով նոր է, հիմնական նպատակը երիտասարդ սերնդին դահլիճ բերելն է:

Մենք այսօր երիտասարդ սերնդին՝որպես հանդիսատես տեսնելու պակաս ունենք:

-Քո կարծիքով նորամուծությո՞ւն կմտցնի ներկայացումը.

-Ես սպասում էի, որ արձագանքները տարբեր կլինեն, և չզարմացա, որովհետև կային և դրական, և բացասական կարծիքներ.սովետական վիճակներ, որ ասմունքողը կանգնած բարձրախոսը ձեռքին ասմունքում է, ծափահարում են իրեն, ավարտում և դուրս է գալիս բեմահարթակից՝ չկար:

-Չե՞ք պատրաստվում այն ներկայացնել սփյուռքում և ինչո՞ւ հենց «Հայ եմ» խորագիրը:

-Ինչո՞ւ «Հայ եմ», որովհետև արտերկրում, երբ որևէ մեկը ձեզ հարցնում է՝ որտեղի՞ց եք, ասում եք՝ հայ եմ ու ներկայացման նպատակը նա է, որ սփյուռքը անընդհատ լսի այդ բառերը:

-Արդյո՞ք նախագիծը շարունակական բնույթ կունենա:

-Այո, սա լինելու է շարք, գարնանը շրջագայելու ենք Հայաստանի գրեթե բոլոր մարզերով, որից հետո կմեկնենք արտերկիր:

-Ինչո՞ւ էին ընտրված այդ երեք թեմաները: Արդյո՞ք ժանրային փոփոխություններ չեն սպասվում:

-Մենք եկանք եղեռնի ժանակաշրջանից, հասանք արտագաղթին, ու զարթոնքին: Կարդացի դասականներից, ժամանակակիցներից Շառլ ազնավուր, Մետաքսե, Սևակ Գևորգ Էմին, և այլն: Հետագայում կներկայանանք տարբեր ժանրերում, ոչ միայն հայրենասիրական, այլ նաև  կանդրադառնանք սիրո թեմային: Գարնանը մտածում եմ սիրո թեմայով փոքրիկ 45 րոպեանոց ներկայացում պատրաստել:

Վերջում նշեմ,որ շատ լավ կլիներ, եթե Մշակույթի նախարարությունը, թեկուզ մեկ ներկայացուցի ուղարկեր մեր երեկոյին մասնակցելու, չէ որ երիտասարդներին ոգևորել է պետք:Ցավում եմ, որ իրենց հրավիրատոմս ուղարկել ենք,սակայն ներկայացուցիչ չտեսա:

Գարիկ Ավետիսյան

Այսօր՝ նոյեմբերի 10-ին նշվում է Գիտության միջազգային օրը։ Գիտության միջազգային օրը նշելը խորհուրդ էր տրվել նշել

Օրը հաստատվել է 1999 թվականին Բուդապեշտում Համաշխարհային գիտական կոնֆերանսի ժամանակ (այժմ՝ World Science Forum)՝  հասարակության կողմից գիտության կարևորության գիտակցման բարձրացման նպատակով :

Կոնֆերանսի արդյունքում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն պաշտոնապես հաստատել է Գիտության միջազգային օրը՝ հայտարարելով այդ մասին 2001 թվականի կոնֆերանսի ժամանակ։

Առաջին անգամ գլոբալ մաշտաբով նշվել է 2002 թվականի։

Շարունակում ենք գիտության խնդիրների մասին մեր զրույցը գիտական հարթակի  հարուստ կենսագրություն և կենսափորձ ունեցող ներկայացուցիչների հետ, որոնց կարծիքը բավական արժեքավոր է, քանի որ նրանք են «գիտական արտադրանք» տալիս մեր երկրում:

Գիտության ֆինանսավորման ներկա մակարդակի,
երիտասարդներին  այս ոլորտ բերելու, գիտության պրոպագանդայի և համալսարան- ակադեմիա գիտակրթական հարցերի շուրջ  ակադեմիկոս Գ. Սահակյանի անվան տեսական ֆիզիկայի ամբիոնի վարիչ` ֆիզմաթ. գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս Էդվարդ Չուբարյանը, այսպիսի կարծիք հայտնեց.«Գիտության ֆինանսավորման ներկա մակարդակի մասին նույնիսկ անհարմար է խոսել, այսպիսի պայմաններում ուղղակիորեն հնարավոր չի գիտությամբ զբաղվել: Երիտասարդներին այս ոլորտ բերելու համար առաջին հերթին նորմալ ֆինանսավորում է անհրաժեշտ: Սակայն դրա բացակայության հետևանքով մենք մեծ կորուստներ ենք ունենում: Երիտասարդը դուրս է գալիս երկրից և էլ հետ չի վերադառնում: Եվ թող մեկը չփորձի նրանց մեղադրել: Իսկ մեր երկրում գիտությամբ զբաղվող մարդկանց տարիքային թույլատրելի շեմը վաղուց անցել է:

Չի կարելի 60-70 տարեկան գիտանականներով գիտություն զարգացնել: Վերջերս շատ հաճախ է խոսվում գիտության խնդիրներից, տարբեր հեռուստածրագրեր են արվում, բոլորն էլ նույն համոզմանն են, որ  գիտությունը իսպառ կարող է վերանալ մեր երկրում՝ ներկա ֆինանսավորման պայմաններում: Բայց մեր իշխանությունները  կարծես թե այս հարցին լուրջ չեն  վերաբերում»:

Խոսելով երիտասարդ գիտնականների մասին, պարոն Չուբարյանն ասաց.«Երբ լսարան եմ մտնում, ուղղակի հիանում եմ մեր երիտասարդներով, նրանց մեջ այնքան շատ են խելացինները, ովքեր կարող են լուրջ  դեր կատարել այս ոլորտում, բայց  ստացվում է, որ մենք կրթում, «ստեղծում» ենք կադրեր՝ ուրիշների համար»:

Երևանի պետական համալսարան- ակադեմիա գիտակրթական կապը պարոն Չուբարյանը բավարար է համարում.«Այդ կապը կա, իհարկե կա: Ես կոնկրետ կարող եմ մեր ֆակուլտետի մասին ասել, որ տարեկան ավելի շատ գիտական հոդվածներ են տպագրվում, քան որևէ այլ բաժնում: Բազմաթիվ ակադեմիկոսներ շարունակում են հավատարիմ մնալ համալսարանին և դասավանդում են այստեղ: Իհարկե, այսօր  այլևս փաստ է,  որ դասախոս աշխատելն ավելի ձեռնտու է, քան գիտությամբ զբաղվելը, քանի որ երկու անգամ գոնե ավելի շատ են վարձատրվում: Ես հիշում եմ խորհրդային տարիններին,  երբ կար ընտրության հնարավորություն, բոլոր երիտասարդները  ընտրում էին գիտական աշխատանքով զբաղվելու ուղին, իսկ այսօր, ցավոք, ճիշտ հակառակ երևույթին ենք ականատես դառնում»:

Վերը նշված հարցերին անդրադառնալով  Ֆիզմաթ գիտ. դոկտոր,պրոֆեսոր  Ռոման Ալավերդյանը գիտության ներկա վիճակը և ֆինանսավորման մակարդակը աղետալի գնահատեց. «Գիտե՛ք, եթե գնահատեմ այսօրվա ընհանուր վիճակը պետք է ասեմ, որ այն  աղետալի է: Այսօր մեր գիտությանը միայն ֆինասավորումը չի պակասում, կան նաև մի շարք այլ խնդիրներ, հատկապես այն, որ  գիտնականները  մեր երկրում համախմբված չեն: Պետք է  հայեցակարգեր մշակվեն, որոնք կօգնեն առաջ գնալուն»,-ասաց  Ռոման Ալավերդյանը՝ ավելացնելով.« Գիտության պրոպագանդան մեր երկրում բավարար է,  դա վերաբերում է և,՛ պետական, և,՛ ոչ պետական լրատվամիջոցներին:

Ինչ վերաբերում է նրան, որ այսօր մեր երկրում, գիտության ոլորտում միայն խնդիրը ոչ բավարար ֆինանսավորումն է, այդքան էլ համակարծիք չեմ: Այս հարցը երկու երես ունի: Պետք է ասել նաև,  որ կոնկրետ այս ոլորտում կա նաև  աշխատատեղերի խնդիր: Ցավո՛ք,  այսօր մեր  տնտեսությունը գիտական հիմքի վրա չէ: Ուստի այս ուղությամբ էլ մենք պետք է մտածենք»:

Իսկ ֆիզմաթ. գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Լևոն Ասլանյանը վերը նշված հարցերին անդրադառնալով ասաց .«Բնականաբար, այս ոլորտում վիճակն անմխիթար է: Չնայած կոնկրետ թվային տվյալ­ների չեմ տիրապետում, սակայն լուրջ գիտական հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ գիտու­թյան ինքնավերարտադրման համար կրիտիկական շեմը ՀՆԱ-ի 2 տոկոսի կարգի է: Իսկ Ազգային ժողովում հանրապետության բյուջեի վերջին քննարկումների ժամանակ, եթե չեմ սխալվում, հնչել է  0,25 տոկոս թիվը:  Վստահորեն կարելի է պնդել, որ նման տոկոսով գի­տու­­թյունը ոչ միայն չի կարող զարգանալ, այլ նույնիսկ չի կարող պահպանել ունեցած ձեռքբերումները և նման հանրապետությունը դատապարտված է «բանանային» պետության վերածվելու:

Ինչ վերաբերում է գիտության պրոպագանդային, ապա իմ խորին համոզմամբ մեր երկրում, ավելի շուտ, տարվում է հակապրոպագանդա: Հայտնի արևելյան իմաստություն կա. «Ինչքան էլ ասես հալվա, հալվա, բերանումդ քաղցր չի լինի»: Ինչքան էլ ուզում ես հայտարարի, թե մեր միակ սեփականությունը մտավոր պո­տեն­ցիալն է, երբեք արդյունք չի լինի, քանի դեռ թե՛, վաստակաշատ, թե՛, երիտասարդ գիտ­նա­կան­ները ստրուկի կարգավիճակով են ապրում»:

Շուշան Գալստյան

Գիտության խնդիրների, ֆինանսավորման և երիտասարդ գիտնականների հետ կապված հարցերի շուրջ այս անգամ փորձեցինք զրուցել հենց մեր երկրում գիտությամբ զբաղվող և գիտական կադրեր պատրաստող մարդկանց հետ:

Այնպիսի տպավորություն էր, որ ակտիվ հարթակ դեռ չի բարձրացել գիտական դաշտի ամբողջ առողջ ներուժը: Քանի որ, ցավոք, մեր զրուցակիցներից ոչ բոլորը իրենց ակտիվ դիրքորոշումը հայտնեցին ոլորտի հետ կապված:

ԵՊՀ՝ ակադեմիկոս Վ.համբարձումյանի անվան ընդհանուր ֆիզիկայի և աստղաֆիզիկայի ամբիոնի վարիչ, ֆիզմաթ գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս Դավիթ Սեդրակյանը մեզ հետ զրույցում անդրադարձավ վերը նշված խնդիրներին. «Ֆինանսավորումը շատ ցածր է, կարելի է ասել, որ գիտնականի աշխատավարձը նվազագույն թոշակի է հավասար: 20 անգամ ավելի ցածր է, քան արտասահմանում: Այնտեղ գիտությանը հատկցվում է ՀՆԱ-ի 2-ից 3 տոկոսը, իսկ մեզ մոտ, կարծեմ, 0.2-0.25:

Ցավոք, այսօր մեր երկրում ամենաաղքատ խավը գիտնականն է, թերևս նաև այն պատճառով, որ գիտությունից բացի այլ աշխատանքով չի կարող զբաղվել: Իհարկե, եթե բուհում են, ապա, այսպես ասած, կարողանում են այլ աշխատանք անել՝ դասախոսական ժամեր վերցնել կամ այլ բուհերում կողքից պարապմունքներ անել, դա որոշ չափով բարելավում է գիտաշխատողի վիճակը: Սակայն հենց մաքուր գիտական հիմնարկների գիտաշխատողը ամենաաղքատն է: Գոնե երկու անգամ պետք է բարձրացվի գիտաշխատողի աշխատավարձը:

Գիտությունը մահվան եզրին է կանգնած. հատկապես փորձարարական գիտությունը: Որովհետև այդտեղ տեսական մասից բացի անհրաժեշտ են սարքավորումներ:

Իսկ մենք այսօր աշխատում ենք 20 տարվա սարքավորումներով, քանի որ նորը ներկրելը, գնելը, կարելի է ասել, մեծ ճոխություն է»:

Գիտնականը նաև անդրադարձավ ոլորտի երիտասարդ ներկայացուցիչներին և նշեց, որ նրանցից շատերը սիրում են գիտությունը և կարողանում են մի կերպ մնալ այս երկրում. «Նրանցից շատերը կարողանում են դրսից գրանտային ծրագրեր բերել այստեղ և աշխատել, օրինակ, մեր ամբիոնում ունենք մի երիտասարդ գիտնական, ով տարին մեկ երկու անգամ արտասահման է գնում և ծրագրեր բերում: Սակայն գիտական դաշտի հին սերունդը կարծես այլընտրանք չունի: Գիտությունը այնպիսի բան է, որ սիրելու վրա է հիմնված, երևի այս պայմաններում մի քիչ էլ դա է պահում գիտնականներին երկրում»:

Մեր այն հարցին թե ի՞նչ կարծիքի եք գիտության նկատմամբ պետության վարած քաղաքականության մասին, Սեդրակյանն ասաց. «Հասկանո՞ւմ եք, գեղեցիկ չէ, որ ամեն տեղ ասում հպարտանում ենք, որ մեր ազգը կրթված, գիրք ու գիտություն սիրող ազգ է, բայց մյուս կողմից ոչինչ չի արվում նույն գիտության մասով: Այլ կերպ ասած, խոսքերը և գործերը միմյանց հետ չեն բռնում: Ես վերջին տարիներին գիտական աշխատանք կատարելու նպատակով շատ եմ լինում Գերմանիայում, Ֆրանսիայում։ Ես այնտեղ ինձ սովետական երկրում եմ զգում, տեսնում եմ, որ գիտնականը միայն ու միայն գիտական աշխատանքով, իր աշխատավարձով կարողանում է բարեկեցիկ կյանքով ապրել: Չեմ ասում, իհարկե, որ մենք սոված մեռնում ենք, բայց դե…»

Վաստակաշատ գիտնականը երիտասարդ գիտնակաների, ֆինանսավորման հետ կապված նրանց պահանջների մասին դրական կարծիք ուներ. «Ես գնահատում եմ նրանց քայլերը: Բայց նրանց այդ պահանջներին պետք է միանա նաև ակադեմիան, գիտական դաշտը 100 տոկոսով և նաև հասարակությունը, պահանջելը միայն երիտասարդների գործը չի: Պետք է պահանջեն բոլորը, ինպես ասում են, մինչև երեխան լաց չի լինում, մայրը կաթ չի տալիս…»,-եզրափակեց ակադեմիկոս Դավիթ Սեդրակյանը:

Մենք նույն հարցերը ուղղեցինք նաև ԵՊՀ Պինդ մարմնի ֆիզիկայի ամբիոնի վարիչ` ֆիզմաթ. գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ Ալբերտ Կիրակոսյանին, սակայն վերջինս շատ հակիրճ պատասխանեց. «Ի՞նչ ասեմ. Գիտության ընդհանուր վիճակը գնահատելը հարաբերական է, կան շատ մանրուքներ, որոնց մեջ չեմ ուզում խորանալ. ուղղակի կասեմ, որ գիտության ներկա վիճակը իր ձեռքբերումների տեսակետից գնահատում եմ բավարար: Այսօր մեր գիտության առջև ծառացած գլխավոր խնդիրը ոլորտի ֆինանսավորումն է: Որպես էական ու լուրջ խնդիր դա կարող եմ նշել»,- նշեց Ալբերտ Կիրակոսյանը՝ անընդհատ շեշտելով, որ շտապում է և չի կարող ավելին ասել:

Նույն հարցով մենք դիմեցինք նաև Գենետիկայի և բջջաբանության ամբիոնի վարիչ, կենսաբանական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ Ռուբեն Հարությունյանին: Վերջինս համբերատար լսելով մեր հարցերը շատ հանգիստ ու մեղմ տոնայնությամբ պատասխանեց. «Գիտե՞ք, ես սկզբունքորեն արդեն 22 տարի հարցազրույց, ինտերվյու չեմ տալիս: Ուստի, այդ սկզբունքին հավատարիմ մնալով, չեմ կարող ձեր հարցերին պատասխանել: Ավելի լավ է գիտության մասին հարցնեք այն մարդկանց, որոնք պահանջելու, ասելու բան ունեն»:

Մեր այն դիտարկմանը, որ Հայաստանում գիտությունը այսօր փաստորեն խնդիրներ չունի՞, որոնց մասին կարելի է խոսել, պարոն Հարությունյանը պատասխանեց.«Այո՛, ես գտնում եմ որ նորմալ հունով առաջ է գնում, զարգանում է գիտությունը»:

Մեր զարմանքին ի պատասխան, թե՝ փաստորեն գիտական դաշտում կան մարդիկ, ովքեր որևէ դժգոհություն չունեն ոլորտի հետ կապված, պարոն Հարությունյանն  ասաց. «Այդպես էլ է պատահում»:

Նույն կարծիքի չէր ՀՀ ԳԱԱ Ֆիզիկայի հետզոտությունների ինստիտուտի Բարձրջերմաստիճանային գերհաղորդականության լաբորատորիայի վարիչ, ֆիզմաթ գիտությունների թեկնածու Արմեն Կուզանյանը. Ըստ նրա գիտության նկատմամբ կառավարության վերաբերմունքը անհրաժեշտ է փոխել, քանի որ այս ֆինանսավորման պայմաններում շատ դժվար է, իսկ իրականում՝ անհնար, ապահովել նորմալ սերնդափոխություն՝ գիտության ոլորտում. «Գիտության ֆինանսավորման ավելացումը այլընտրանք չի կարող ունենալ: Ամենաքիչը անհրաժեշտ է կրկնապատկել գիտության բյուջեն։ Ես կիսում եմ երիտասարդ գիտնականների անհանգստությունը, աջակցում եմ նրանց շարժմանը, իսկ իմ վերաբերմունքը նրանց բարձրացրած առանձին հարցերի ու խնդիրների վերաբերյալ՝ արտահայտել եմ մի շարք հոդվածներում»:

Ֆիզմաթ գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ ԳԱԱ թաղթակից անդամ Արթուր Իշխանյանը շատ հակիրճ արտահայտվեց. «Ֆինանսավորման այս մակարդակն անընդունելի է: Այսպես շարունակել չի կարելի: Մենք հասել ենք կրիտիկական կետի։ Մենք վտանգում ենք երկրի համար ռազմավարական նշանակություն ունեցող ոլորտը՝ գիտությունը: Ես առաջարկում եմ Աժ քաղաքական մեծամասնությանը ցուցաբերել քաղաքական կամք և էական ավելացում կատարել այս բյուջեում»:

Շուշան Գալստյան

Այսօրվա գրողների կարգավիճակը. հարցազրույց գրող –հրապարակախոս Սևանի Վազգենյան հոգևոր դպրանոցի դասախոս  Հրաչ Բեգլարյանի հետ

-Մտավորական մարդու Ձեր բնորոշումը

-Ուղղակի ուզում եմ բառը բացել և ասել՝ մտքի մարդ: Մարդ, որ մտքի մշակ է կամ միտք մշակող, ինչպես կուզեք:

— Մենք ունե՞նք մտավորականություն:

-Մտավորականությու՞ն,,, Իհարկե ունենք և լավ մտավորականություն ունենք: Մենք էն գլխից մտավորական ազգ ենք եղել, այսինքն մտքի ազգ, միտք արարողների ազգ և այդպիսին ենք նաև այժմ:

-Ի՞նչը կարող է միավորել մտավորականներին:

-Դժվար հարց է: Իմ կարծիքով մտավորականությանը կարող է միավորել միայն այն գաղափարը, որը համահայկական է, չնայած դրան էլ եմ կասկածում: Բայց չմիավորվելու պատճառը բնավ էլ հայ մտավորականության յուրահատկությունը չէ կամ նրա թերությունը, ինչպես հաճախ փորձում են ներկայացնել: Մտավորականությունը իր բնույթով է այդպիսին: նախ կասկածոտ է, ապա և՝ ամեն ինչ չէ, որ նրան կարող է համախմբել, բացի այդ յուրաքանչյուր հարցի վերաբերյալ ամեն մի մտավորական ունի  սեփական կարծիքը և այդ կարծիքը հաճախ հակառակ կարող է լինել մյուսների կարծիքին: Այնպես որ,,,

-Ին՞չը կոտրեց միասնականությունը:

-Ո՞ր միասնականության մասին է հարցը: Եթե մտավորականության, ապա՝ ասացի: Իսկ հայ մտավորականության ազգային միասնության գաղափարից ինչ-որ չափով հեռու կանգնելը միֆ է: Հայ մտավորականն այսօր էլ ազգային միասնականության ջատագովն է: Չգիտես ինչու շատերը կարծում են, թե հայ մտավորականն իներտ է, կամ չեզոք: Դա երևութական է: Նախ  եթե չեք ուզում, որ այդպիսին լինեն, հաշվի առեք նրանց կարծիքը: Մի մոռացեք, որ մտավորական մարդը ոչ կառչուն-կպչունություն ունի, ոչ էլ, մանավանդ, ժամանակ: Պարզապես նրա մտքի արգասիքը օգտագործող է հարկավոր: Ճիշտ օգտագործող:

-Ին՞չն է տարանջատում մտավորականությանը

-Տարանջատու՞մ,,, Նախ հարկավոր է միասնական լինել: Իսկ այդ միասնությունը երբեք էլ չի եղել: Ղարաբաղյան շարժման ժամանակ կար որոշ միասնություն, բայց այն ուժերը, որոնց համար հարմար չէր մտավորականությունը, հարմար չէր նրա փշոտ դիրքորոշումը, հարմար  չէր նրա ոչ միանշանակ մոտեցումը, այնպես արեցին, որ մտավրականությունը հեռացավ: Հեռացավ առաջին հերթին իր բնույթին հավատարիմ լինելով, քանի որ մտավորականությունը ոչ այդքան ժամանակ ունի, ոչ էլ կառչուն-կպչունություն… Բացի այդ, նորմալ հասարակությունների մեջ մտավորականությունն ունի իր դերն ու կշիռը և նրա դրքորոշումն էլ ինչ-որ տեղ հաշվի առնվում է,  իսկ Հայաստանի նման երկրում չինովնիկական ապարատն այնպես է անում, որ մտավորականությունը չեզոքանում, հեռանում է: Եվ դառնում է սայլի հինգերորդ անիվ: Խոսքն այստեղ բնավ էլ պահեստային անիվի մասին չէ կամ <զապաս պակրիշկայի>:

Պահեստային անիվն անհրաժեշտություն է: Պետական ապարատը, եթե անհրաժեշտություն լինի, նաև կանվանարկի մտավորականությանը, միայն թե սեփական շահերը պաշտպանված լինեն, միայն թե վերարտադրվելու հնարավորություն ունենա: Եվ այդ պայքարում մտավորականն ու մտավորականությունը շատ թույլ հակառակորդ են նրա համար:

-Հավատու՞մեք, որ կգան համախմբման ժամանակները:

-Եվ հավատում եմ, և ոչ: Այդ հարցի պատասխանը ես աշխատեցի տալ վերևում:

-Ին՞չ հասարակական պահանջ է դրված մտավորական մարդու առջև:

-Մեր հասարակության մեջ՝ ոչ մի պահանջ: Մեր հասարակությունը միայն քննադատել գիտի: Այնպես, ինչպես որ շատերը, առանց այսօրվա որևէ գրողի կարդացած լինելու հայտարարում են, թե գրականություն չկա, այդպես էլ առանց մտավորականի ու մտավորականության էութայն մեջ խորամուխ լինելու հայտարարում են, թե մտավորականությունը վախկոտ է, մտավորականությունը անտարբեր է, մտավորականությունը,,,

-Ո՞րն է մտավորականի տեղը:

-Ես ասացի. հիմա էլ կրկնում եմ՝ մտավորականի տեղը իր գրասեղանը, իր աշխատասենյակը, իր գիտական լաբորատորիան է, քանի որ եթե չզբաղվի նրանով, ինչի համար որ նրան ստեղծել է Աստված, ապա նա կդադարի մտավորական կոչվել: Նա պիտի միտք արարի,  գաղափար երկնի, գյուտ անի, գիրք գրի, այլապես ի՞նչ մտավորական: Իսկ եթե ցանկանում են, որ ես հրապարակներում լինեմ, դա ուրիշ հարց է: Ես չեմ ցանկանա այնպիսի ժամանակներ լինեն, որ մտավորականությունը ստիպված լինի փողոց ելնել: Եթե ազգի ու ժողովրդի համար շատ կարևոր պահ լինի, անպայման, մտավորականությունը դուրս կգա, բայց այնպես,,, Ես չմոռանամ ասել, որ ոչ ոք ինձ չի լիազորել հանդես գալ մտավորականության անունից: Ես խոսում եմ իմ անունից: Եվ ասում եմ: Ես որպես մտավորական իմ ասելիքն ասում եմ իմ գրքերի մեջ, ասում եմ իմ հոդվածներում ,ասում եմ իմ հարցազրույցներում, բոլորվին այլ բան է՝ դա որևէ մեկին հետաքրքրու՞մ է, թե՞ ոչ:

-Ին՞չն է Ձեզ ամենից առավել   անհանգստացնում մեր երկրում:

-Ամենաթողությունը: Իր չարածն ուրիշի վրա գցելը: Հարուստների ու աղքատների անչափ տարանջատված լինելը: Նրանց շահերն այնքան տարբեր են, այնքան հակասական, որ կարծես նույն երկրի ու նույն ազգի ներկայացուցիչներ չլինին: Վերջերս Ազգային ժողովի մի պատգամավոր բողոքում էր, թե իր աշխատավարձն այնքան քիչ է, որ ինքը չի կարողանում այնպիսի բաճկոն գնել, որ Ադրբեջանի պատվիրակների հագուստին համարժեք լինի… Բան չեմ ասում, մարդն իրավունք ունի այդպիսի բաճկոն պահանջելու, գուցե թե դա անհրաժեշտություն է, բայց ինչ ասես, երբ նրա կողքին կա անօթևան ու անհաց ընտանիք և արյունաքամ եղող երկիր… Անհանգստացնում է արտագաղթը: Երիտասարդության անգործ ու պարապ լինելը, որի պատճառը բնավ էլ այն չէ, որ մեր երիտասարդներն անբան են, այլ այն, որ աշխատանք չկա, որը արժանապատիվ կյանք ապահովի: Պետական ապարատի կաշառված ու կոռումպացված լինելն է անհանգստացնում: Նայեք Ձեր շուրջը և ցույց տվեք մի բնագավառ, որտեղ գործերը լավ են գնում և որտեղ չկա կաշառակերություն: Իսկ դա ներսից քանդում- քայքայում է մեզ: Մեր հարուստներին ես նմանեցնում եմ այն մարդուն, որ նստել է ճյուղի վրա ու կտրում է այն: Կտրում է աչքերը փակած, թքած ունենալով, որ ինքն էլ է տապալվելու…

-Մի՞թե  Հրաչ Բեգլարյանը  հիասթափված է:

-Ոչ, Հրաչ Բեգլարյանը հիասթափված չէ: Նախ նա քրիստոնյա է, իսկ մեր Տերը մեզ պատվիրում է չհիասթափվել: Սա մեկ, երկրորդ, ես էությամբ լավատես մարդ եմ, երրորդ՝ ավելի շատ կարելի է ասել, որ Հրաչ Բեգլարյանը իր երկրի ձախուծուռ բաները տեսնելով պայքարում է: Պայքարում է խոսքով, քանի որ նա գրող է, իսկ գրողի ամենամեծ զենքը, համաձայնեք, խոսքն է: Հենց երեկ վերջացրի մի գրքի մաքրագիրը, որի մեջ անդրադառնում եմ Ձեր առաջ քաշած բազում հարցերի: Միայն թե չգիտեմ՝ ե՞րբ կտպագրվի, քանի որ իմ գրականության մեծ մասն անտիպ է: Եթե չչափազանցեմ, ապա կասեմ, որ ունեմ տպագրելու մի 15 գիրք…

-Ին՞չ երազանքներ ունեք:

-Երազանքնե՞ր: Եթե մեծ մասշտաբի երազանքների մասին խոսեմ, ապա կասեմ, որ կուզենայի ազգս բախտավոր ու հզոր հայրենիք ունենար: Կուզենայի, որ ամեն մի երիտասարդ մարդ, կամ  հայ մարդ առհասարակ, իրեն ապահով ու պահանջված զգար սեփական հայրենիքում: Իսկ անձնական երազանքներս,,, Դրանք շատ են՝ սկսած նոր գործեր գրելուց, դրանք տպագրված ու կարդացված տեսնելուց, մինչև թոռնիկիս մեծացած տեսնելն ու նրա հարսանիքին պարելը… Առանց երազանքի էլ ի՞նչ մարդ: Ասեմ նաև այն երազանքներիս մասին, որոնք դժվար թե իրականություն դառնան: Օրինակ՝ Մասիսի գագաթ բարձրանալը, օրինակ՝ օվկիանոսի հատակ իջնելը, օրինակ՝ Վանա լճի ափին ճգնարան ունենալը, օրինակ՝  Բասենի գավառի Ազատ գյուղում  իմ նախնյաց տները վերակառուցելն ու այնտեղ ապրելը… Շարունակե՞մ:

-Ձեր կարծիքով ինչպիսի՞ կարգավիճակում են գտնվում մեր երկրի երիտասարդ գրողները:

-Նույն կարգավիճակում, ինչ կարգավիճակում որ գտնվում են ավագ կամ միջին սերնդի գրողները: Ես տարբերություն չեմ տեսնում: Նրանք էլ են անպաշտպան, մենք էլ: Ասեմ, որ ես տարանջատմանը դեմ եմ: Գրողը գրող է: Իմ և երիտասարդ գրողի տարբերությունն այն է, որ նրա երազանքները նոր են, իմը՝ մի քիչ հնացած: Սա կատակի կարգով, իսկ  ընդհանրապես, ես երիտասարդներին շատ եմ սիրում: Բայց չեմ ընդունում նրանցից ոմանց իրենց նպատակին հասնելու ճանապարհին ոչ մի բանի առաջ կանգ չառնելու խոտելի հատկությունը: Կարող են ոտնատակ տալ, արմունկներով հարվածել, կարող են մոռանալ դեմք ու դիրք, տարիք ու հարգանք: Ես չեմ ժխտում, որ տաղանդը և խելքը ոչ թե տարիքի մեջ են, այլ գլխի ու սրտի…

Իմ կարծիքով գրականությունը, և ստեղծագործությունն առհասարակ, սահման չունի : Ավելի պարզ ասեմ. ամեն գրող աշխարհ է գալիս իր ասելիքով և նա ոչ մեկի տեղը չի զբաղեցնում և չի կարող զբաղեցնել արևի տակ: Ամեն ոք բերում է իր գույնը կամ երանգը: Եվ Աստծո համատարած գունապնակի մեջ ոչ մեկի գույնը կամ երանգը մոռացված չէ: Ուստի պետք չէ առաջկտրուկի խաղալ, պետք է աշխատել: Ամեն մեկը իրեն տված շնորհքը պետք է իրացնի: Ես ասեմ, որ վախենում եմ տաղանդ կամ հանճար բառերը գործածել և ասում եմ՝ ամեն ստեղծագործող պիտի իրեն տված շնորքը տեղ հասցնի: Թե չէ ամեն մեկիս թվում է, թե մեր գտածը ադամանդ է և երբ մեկնումեկն ասում է, թե դա ոչ թե ադամանդ է, այլ գարեջրի շշի կոտրված բեկոր, աշխարհն իրար ենք խառնում: Ես գիտեմ, որ աշխատել է հարկավոր: Մի բան ասեմ, չեք հավատա: ես իմ <Հրապարակ> վեպը գրել կամ արտագրել եմ 4 անգամ. երկու անգամ գրիչով, մի անգամ գրամեքենայով, մի անգամ համակարգչով: Այդպես նաև <Մարախի տարին>,  <Թլոլ Դավիթը>, <Մղձավանջները>, <Փետրափոխումը>…

Իսկ մեր ավանդույթների հետ ինչպե՞ս վարվենք:

-Մեր ավանդույթները պահպանենք: Հայը չի կարող այնպես ապրել, ինչպես, ասենք անգլիացին, ֆրանսիացին, հոլանդացին… Այդ ավանդույթները ստեղծվել են դարերով և անպայման կյանքի փորձից ելնելով: Եվրոպական ամեն բան չէ, որ մեզ հարմար է: Ես առաջավորի կողմնակից եմ, բայց եկեք չմոռանանք, որ ասենք հայի ամենաուժեղ կողմերից մեկը նրա ընտանիքն է, հայկական ընտանիքը, նրա լեզուն, Առաքելական եկեղեցին… Այս ավանդույթները հանիր հայի միջից և նա կդառնա ոչինչ կամ կվերանա արդեն երկրորդ սերդնում: Դրա համար, առաջավորը ընդունելով, մեր կարևոր ավանդույթներին հավատարիմ պետք է մնալ:

— Խոսք ուղղված հայ մտավորականներին:

— Ասված է, չէ՞.<Ինձ ո՞վ դատավոր ընտրեց>: Ես մեր մտավորականությանը դիմելու լիազորություն չունեմ: Ես հարգում եմ յուրաքանչյուր մշակի՝ լինի նա հողի, մտքի, թե՞ հոգու մշակ: Իմ կարծիքով մտավորականությունը մտքի մշակ  է: Ուստի կուզենամ, որ յուրաքանչյուր մշակ ուշադիր լինի, որ իր արորը սուտվար չտա:

— Կա՞մի բան, որ չասել չեք կարող:

-Ես մինչև այժմ էլ ասել եմ այն, ինչ հարցրել են կամ ինչ ես եմ անհրաժեշտ համարել: Իսկ այս պահին ոչ ուսուցչի կեցվածք եմ ուզում ընդունել, ոչ մարգարեի կերպար առնել, մանավանդ, որ բերանս երբևէ չեն փակել: Իսկ եթե փորձել են բռնել բերանս ու թույլ չտալ խոսել, ես իմ ասելիքն ասել եմ մի այլ ճանապարհով:

-Ձեր խրատը այսօրվա երիտասարդներին:

-Ես չեմ սիրում, երբ ավագ սերունդը սկսում է քննադատել երիտասարդներին: Խրա՞տ… Եթե ինձ լսեն, կասեմ քրիստոնյա եղեք և մի արեք դիմացինին այն, ինչ չեք ուզում, որ ձեզ անեն:  Իսկական, դաստիարակված երիտասարդները մեզանում շատ են: Լավերը շատ են: Իսկ լավերը հավատարիմ են իրենց ավանդներին և առաջավորի կողմնակից: Ես ինքս շատ բան ունեմ նրանցից սովորելու, այնպես որ…

-Որքա՞ն հաճախակի եք ունենում գրքերի շնորհանդեսներ ու հանդիպում գրողների միության ներկայացուցիչների հետ:

-Գրքերի շնորհանդեսներ չեմ անում և չեմ արել երբևէ: Պարզապես չեմ սիրում, չնայած շատ եմ սիրում գրքի ծնունդը: Վերջին գիրքս՝ «Հրապարակ» վեպը, լույս է տեսել անցած տարի: Այս տարի չեմ տպագրել, չնայած որ տպագրելու գործեր կան: Տպագրել եմ մի քանի պատմվածք, մի քանիսը թարգմանվել են անգլերեն, ռուսերեն, մի պատմվածք էլ՝ ֆրանսերեն, բայց գիրք չեմ տպագրել: Պատճառը հասկանալի է, ֆինանսական է: Ինչ վերաբերվում է  հարցի 2-րդ մասին, ապա ասեմ, որ կան գրողներ, ում հետ կապեր ունեմ, բայց ես այն ակտիվ գրողներից չեմ, ովքեր շատ են մասնակցում Գրողների միության կյանքին: Ես նրանց չեմ քննադատում, ամեն մարդ ինքը գիտե իր անելիքը: Պարզապես ես ժամանակ չունեմ: Նախ հարկավոր է օրվա հացը աշխատել: Կարծեմ բոլորը գիտեն, որ Հայաստանում գրականությամբ տուն չես պահի: Ես իմ օրվա հացը վաստակում եմ մանկավարժությամբ: Աշխատում եմ Սևանի Վազգենյան հոգևոր դպրանոցում: Իսկ մնացած ժամանակը անց եմ կացնում իմ փոքրիկ գրասեղանի առջև, քանի որ դարձյալ կրկնեմ՝ մտավորականի տեղը իր գրասեղանն է:

Զրուցեց Գարիկ Ավետիսյանը