Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև պատերազմն ավարտվեց, երբ նոյեմբերի 10-ին երկու երկրները համաձայնեցին գործարք կնքել Ռուսաստանի միջնորդությամբ: Այդ գործարքը վերջ դրեց ավելի քան վեց շաբաթվա մահացու բախումներին, որոնց հետեւանքով հազարավոր մարդիկ զոհվեցին երկու կողմերից, սակայն նոր մտահոգություններ ծագեցին՝ կապված Լեռնային Ղարաբաղի ապագայի և ամբողջ տարածաշրջանի աշխարհաքաղաքական վիճակի հետ, գրում է Tehran Times-ը:

«Թեեւ նոյեմբերյան համաձայնագիրը տարածաշրջանի երկրների կողմից գնահատվել էր որպես իրադարձություն խաղաղության և անվտանգության ճանապարհին, այն որոշ երկրներում առաջացրեց խառնաշփոթ և մտահոգություն, որոնք պետք է լուծվեն հնարավորինս շուտ:

Գործարքը հաստատեց Հայաստանը Լեռնային Ղարաբաղի հետ կապող նոր ուղի: Նոյեմբերի 10-ի հայտարարությունը պարունակում էր մի հոդված, որում խոսվում էր Ադրբեջանի և Նախիջևանի Ինքնավար Մարզի միջև «նոր տրանսպորտային կապերի» մասին, ինչը լուրջ վեճեր առաջացրեց, իսկ որոշ դեպքերում՝ նաեւ մտահոգություն, քանի որ մարտերը տեղի էին ունենում Նախիջևանից հեռու:

Հրադադարի մասին համաձայնագրի վերջին հոդվածը անորոշ է. «Տարածաշրջանում բոլոր տնտեսական և տրանսպորտային կապերը պետք է ապաարգելափակվեն: Հայաստանի Հանրապետությունը երաշխավորում է Ադրբեջանի Հանրապետության արևմտյան շրջանների և Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետության միջև տրանսպորտային կապերի անվտանգությունը` երկու ուղղություններով մարդկանց, տրանսպորտային միջոցների և ապրանքների անխոչընդոտ տեղաշարժը ապահովելու համար: Ռուսաստանի անվտանգության դաշնային ծառայության սահմանապահ ծառայությունը պատասխանատվություն է կրում տրանսպորտային կապերի վերահսկման համար: Կողմերի համաձայնությամբ նոր տրանսպորտային կապեր կկառուցվեն, որոնք միմյանց կմիացնեն Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետությունն ու Ադրբեջանի արեւմտյան շրջանները»:

Այս հոդվածը, ակնհայտորեն, կանխամտածված հանվել է հանրային քննարկումներից` խնդրի զգայունության պատճառով: Գործարքում խոսվում է մայրցամաքային Ադրբեջանի և Նախիջևանի միջև «նոր տրանսպորտային կապերի» մասին, բայց չի նշվում, թե որտեղ և երբ են այդ կապերը հաստատվելու: Արդյո՞ք դրանք կկառուցվեն Հայաստանի հետ Իրանի սահմանից ոչ հեռու։ Եթե այո, ապա ինչպե՞ս դրանք կազդեն Իրանի և Հայաստանի միջև սահմանային երթևեկության վրա:

Հանրությունը ճնշում է գործադրել իրանցի պաշտոնյաների վրա `այս հարցերին հստակ պատասխան տալու համար: Նրանք փորձեցին մեղմել սրա վերաբերյալ վախերը `նշելով, որ Իրանի կառավարությունը կպաշտպանի երկրի ազգային շահերը: Բայց նրանք նախիջևան-Ադրբեջան երթուղու վերաբերյալ որևէ մանրամասներ չեն հաղորդել կամ գուցե չէին կարող:

Իրանի արտգործնախարար Մոհամմադ Ջավադ Zarարիֆը Բաքու կատարած այցի ընթացքում հանդիպել է Ադրբեջանի մի քանի բարձրաստիճան պաշտոնյաների, այդ թվում՝ Իլհամ Ալիևի և արտգործնախարար Ջեյհուն Բայրամովի հետ:

Զարիֆը Բայրամովի հետ քննարկել է Արևելք-Արևմուտք և Հյուսիս-Հարավ միջանցքների հետ կապված հարցեր, ասվում է Իրանի և Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարությունների հայտարարություններում: «Իրանի արտգործնախարարը վերջապես բնութագրեց տարածաշրջանում հանդարտության հաստատումը որպես տարանցման ոլորտում փոխգործակցության և Արևելք-Արևմուտք և Հյուսիս-Հարավ միջանցքների շգործարկման հիանալի հնարավորություն», — ասվում է Իրանի ԱԳՆ հայտարարության մեջ:

Ադրբեջանի ԱԳՆ-ը հաստատել է, որ երկու նախարարները քննարկել են միջանցքների հարցը, ինչը նշանակում է, որ քննարկվել է նաև Նախիջևան-Ադրբեջան միջանցքը: «Հանդիպման ընթացքում նախարարները քննարկել են տարածաշրջանում առկա իրավիճակը, 2020 թվականի նոյեմբերի 10-ի և 2021 թվականի հունվարի 11-ի եռակողմ հայտարարությունների իրականացումը: Նշվել է, որ տարածաշրջանում բացվել են համագործակցության նոր հնարավորություններ, այդ թվում` Հյուսիս-հարավ և Հարավ-Արևմուտք տրանսպորտային և տարանցիկ միջանցքների զարգացման հեռանկարները»,- ասվում է Ադրբեջանի ԱԳՆ հայտարարության մեջ»:

Նոյեմբերի 9-ի հաղթանակից հետո, որով պսակվեցին 44-օրյա մարտերը, Իլհամ Ալիեւի շուրթերից ժպիտը չի հեռանում: Վաղուց ժողովրդի սերը չվայելելով, 2003-ին իշխանությունը իր հորից ժառանգելով եւ շքեղության մեջ ապրելով՝ նա վայելում է այս անձնական, համբերատար նվաճած հաղթանակը: 2005 թվականից սկսած՝ նա ադրբեջանական նավթադոլարները վերածում էր ռուսական, իսրայելական եւ թուրքական զենքի՝ անօդաչու թռչող սարքերի, զրահամեքենաների եւ ռադիոէլեկտրոնային պայքարի համակարգերի մեծածավալ մատակարարումների՝ շատ ավելի ժամանակակից, քան ուներ Հայաստանը, ասվում է Le Monde-ի հոդվածում, որի թարգմանությունը ներկայացնում է է «Ինոսմին»։:

«Ալիեւը կարողացավ օգտվել հայկական իշխանությունների թույլ տված ողբերգական սխալներից. մասնավորապես, 2020-ի հուլիսին, երբ երկրի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը Շուշիում ասաց. «Ղաբաղը Հայաստան է, եւ վե՛րջ»՝ առաջացնելով ադրբեջանական հասարակության զայրույթը: Ալիեւը նաեւ հմտորեն օգտվեց այն հանգամանքից, որ ամբողջ աշխարհի ուշադրությունը սեւեռված էր ամերիկյան նախագահական քարոզարշավին։

Միեւնույն ժամանակ Թուրքիան, հաղթահարելով Ռուսաստանի հանդեպ վախը նախկին ԽՍՀՄ տարածքում, առաջին անգամ իր ռազմական օգնությունն առաջարկեց Ադրբեջանին, որի շնորհիվ ձեռք բերվեց առավելություն օդում: Գետնին, իր հերթին, որպես թնդանոթի միս, Անկարայի կողմից վարձված սիրիացի վարձկանների օգտագործումը հայկական ճակատը ճեղքելու համար Բաքվին ծառայության մատուցում էր: Սակայն հիմնական խնդիրը Ալիեւը կատարեց: Հայաստանի ռազմական գերազանցության առասպելին վերջ դրվեց:

Հաղթանակ տանելով՝ Իլհամ Ալիեւը դուրս է գալիս դժվար իրավիճակից: 2014 թվականից նավթի գների անկումը քայքայել է գնողունակությունը Ադրբեջանում, որի տնտեսությունը մեծապես կախված է ածխաջրածիններից: 2020 թվականին, ըստ Էներգետիկայի միջազգային գործակալության տվյալների, նավթը կազմել է արտահանման 90%-ը եւ Ադրբեջանի ՀՆԱ-ի մեկ երրորդը: Covid-19 համավարակի դեմ պայքարելու համար 2020-ի մարտին ներդրված խիստ սահմանափակումները ծանր հարված են հասցրել աղքատ բնակչությանը՝ խորացնելով սոցիալական անհավասարությունը: Շքեղ Բաքվում, որը իր երկնաքերներով եւ ճանապարհներին ամենագնացների առատությամբ հավակնում է «Կովկասյան Դուբայ» կոչմանը, անթիվ հետնախորշեր են թաքնված:

«Գերագույն գլխավոր հրամանատարը», ըստ ամենայնի, պատրաստ չէ հրաժարվել նաեւ հայերի նկատմամբ ատելություն հրահրելու հռետորաբանությունից, իսկ դա հակասում է «ղարաբաղյան խնդիրը լուծված է» սեփական հայտարարություններին: Ալիեւը «ընդունել է ատելության եւ պատերազմի քարոզչության համար իր պատասխանատվությունը եւ նույնիսկ պարծեցել է դրանով»,- բողոքում է Ավստրիայի Ինսբրուկի համալսարանի կովկասյան հակամարտությունների հարցերով ադրբեջանցի փորձագետ Համիդա Գիյասբայլին:

Գիյասբայլին բացատրում է, որ «իշխանությունը երկար տարիներ օգտագործել է այդ ատելությունը որպես գործիք»: «Հիմա մենք տեսնում ենք այդ գործընթացի արդյունքը»,- նշում է նա: — Ռազմական քարոզչությունը շատ ազդեցիկ է: Ադրբեջանը ամեն կերպ փորձել է ապացուցել, որ ինքը բազմամշակութային պետություն է, բայց ատելությամբ հագեցած այս հայտարարություններից հետո դժվար թե հասավ իր նպատակին»:

Հույսեր չփայփայելով՝ նա նկատում է, որ Ադրբեջանի եւ Հայաստանի միջեւ հարաբերությունները վերականգնելու որեւէ ջանք չի ձեռնարկվում: Սա վերաբերում է նաեւ Երեւանին:

Ըստ փորձագետի՝ հայերը պետք է իրենց բարի կամքը ցույց տան ադրբեջանական հասարակությանը, առանց դրա Ալիեւի ռեժիմը կշարունակի օգտագործել դրանք որպես քավության նոխազներ յուրաքանչյուր նոր ձախողման դեպքում:

Տարածքը զավթելուց հետո հայաֆոբիան արդեն մշակութային յուրացման տեսք է ստացել: Ադրբեջանի մշակույթի նոր նախարար Անար Քարիմովը քարոզարշավ է իրականացնում՝ ժխտելով Ղարաբաղում քրիստոնեական ժառանգության հայկական ծագումը: Ըստ պաշտոնական վարկածի՝ բոլոր եկեղեցիներն ու վանքերն իբր կառուցվել են «Կովկասյան Ալբանիա» կոչվող հնագույն թագավորության կողմից, որն անհետացել է 8-րդ դարում:

Այս ժառանգությունը, ըստ Բաքվի, իրավացիորեն պատկանում է ուդիններին, քրիստոնեական էթնոսին, որը կազմում է շուրջ 4000 մարդ Ադրբեջանում: Նրանց քրիստոնեական հավատքը թույլ է տալիս ռեժիմին խուսափել մեղադրանքներից, թե իբր «կրոնական պատերազմ» է մղում: Իսկ հայերին պաշտոնյաները, պատմաբանները եւ իշխանություններին մոտ կանգնած լրագրողները անվանում են խաբեբաներ եւ առասպելներ հորինողներ: Արտասահմանում գտնվող ոչ մի պատմաբան չի հաստատում այս տեսությունը, եւ այդպիսով ռեժիմը միայն ռիսկ է անում խորացնել իր մեկուսացումը միջազգային ասպարեզում:

Այսօր ադրբեջանցիների մտահոգությունը կապված է Լեռնային Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի հետ: Բնակչության շրջանում սեր չվայելող ռուս զինվորների ներկայությունը, որոնք ընկալվում են որպես գաղութարարներ՝ Հայաստանի դաշնակիցներ, դիրքերը կորցրած ադրբեջանական ընդդիմության սիրած թեման է դարձել:

Քաղաքական համակարգի արգելափակումը ոչ միայն ենթարկվում է ներքին տրամաբանությանը, այլեւ համապատասխանում է Կովկասում եւ Կենտրոնական Ասիայում նկատվող տարածաշրջանային միտումներին: Մտադի՞ր է արդյոք Ալիեւը փոխել իր դիրքորոշումը եւ դիվանագետի իտալական կոստյումները եւ ածխաջրածինների մատակարարին արտաքին քաղաքականության ոլորտում: Դեկտեմբերի 10-ին Բաքվում կայացած հաղթական զորահանդեսից հետո նախագահը առանց երկմտելու Զանգեզուրի շրջանը (Հայաստանի հարավում) եւ Էրիվանը (Երեւան) ներկայացրեց որպես «[Ադրբեջանի] պատմական հողեր»:

Եւս մեկ տագնապալի ազդանշան է այն, որ 2021 թվականի փետրվարի 1-12-ը թուրքական Կարս շրջանում, որը սահմանակից է Հայաստանի հետ, Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի միջեւ համատեղ զորավարժություններ պետք է անցկացվեն: Սա ամենակարեւոր զորավարժությունն է, որը հայկական Գյումրիում տեղակայված ռուսական ռազմաբազայի հարեւանությամբ երբեւէ իրականացվել է երկու դաշնակից պետությունների կողմից:

Ադրբեջանին, ինչպես երբեւէ, նավթադոլարներ են անհրաժեշտ: Պատերազմը թանկարժեք գործ է, այդ պատճառով Բաքվին անհանգստացնում է մինչեւ 2030 թվականը ածխաջրածնային պաշարների կանխատեսվող արագ կրճատումը: Իր գործունեությունը դիվերսիֆիկացնելու համար երկիրը 2020-ի վերջին բացեց տրանսադրիատիկ գազատարը՝ միջանցքի վերջին հատվածը, որը թույլ է տալիս ադրբեջանական գազը Իտալիա տեղափոխել՝ Վրաստանի եւ Թուրքիայի տարածքով: Սա պետք է Եվրոպային հնարավորություն տա նվազեցնել իր կախվածությունը ռուսական գազից:

Նավթային դոլարները ռեժիմի համար հեշտացնում էին դիվանագիտական աշխատանքը: 2005-2020 թվականներին դիվանագետներին, քաղաքական գործիչներին, փորձագետներին, լրագրողներին հեղեղում էին նվերներով, փողերով եւ անվճար ճանապարհորդություններով: «Խավիարային դիվանագիտություն»: Հանցանքի վայրում բռնված եվրոպացի քաղաքական գործիչները վճարեցին դրա համար: Վերջինը իտալացի նախկին պատգամավոր, ԵԽԽՎ անդամ Լուկա Վոլոնտեն էր, որին Միլանի դատարանը հունվարի 11-ին դատապարտեց չորս տարվա ազատազրկման՝ 500 000 եվրո կաշառքի համար, որը ստացել էր Ադրբեջանում քաղբանտարկյալների մասին զեկույցը 2013-ին ԵԽԽՎ-ում արգելափակելու դիմաց:

Եթե հակամարտությունը ամրապնդել է Ալիեւի դրական իմիջը իր երկրում, ապա նրա սահմաններից դուրս դա բերել է հակառակ արդյունքի: Եվրոպային գայթակղելու բազմամյա փորձերը ոչնչացվել են պատերազմով։ Ադրբեջանը, որը համարվեց ագրեսոր երկիր եւ ստացավ անկառավարելի նախագահ Էրդողանի աջակցությունը, ով օգտագործել է սիրիացի վարձկաններ, պարտվել է տեղեկատվական պատերազմում»:

Ամերիկահայ կառույցները ձևավորում են նոր վարչակազմի հետ աշխատանքային օրակարգը: Այս հարցի շուրջ «Ամերիկայի ձայնը» զրուցել է ամերիկահայ կազմակերպությունների հետ։ 

Ամերիկահայ կազմակերպությունները ողջունել են ԱՄՆ նախագահի պաշտոնում Ջո Բայդընի ընտրությունը: Ամերիկայի հայկական համագումարն ու Հայ Դատի հանձնախումն առանձին հայտարարություններով պատրաստակամություն են հայտնել աշխատել նոր վարչակազմի հետ՝ ընդգծելով, որ նախագահ Բայդընը լավատեղյակ է հայկական օրակարգից:

«Բայդընը քաջատեղյակ է Հայաստանի ու Արցախի մասին Սենատում իր տասնամյակների գործունեության շնորհիվ, ինչպես նաև որպես փոխնախագահ: Պետք է խոստովանենք, որ որպես սենատոր շատ ավելի բարենպաստ ու հստակ կեցվածք ուներ Հայաստանի ու Արցախի վերաբերյալ»,- նշում է Հայ Դատի հանձնախմբի ներկայացուցիչ Էլիզաբեթ Չուլջյանը:

«Եթե նայենք այն դիրքորոշումներին, որոնք հայտնել էր որպես թեկնածու փոխնախագահ Բայդընը հայկական խնդիրների մասին և այն դիրքրոշումներին, որոնք հնչել են Էնթոնի Բլինքենի պետքարտուղարի պաշտոնում նշանակման լսումների ժամանակ, ապա կարող ենք տեսնել, որ այս արձագանքները համապատասխանում են հնչեցրած խոստումներին»,- ասում է Ամերիկայի հայկական համագումարի գործադիր տնօրեն Բրայան Արդունին:

Հայոց ցեղասպանության ճանաչումից մինչև ԼՂ հիմնախնդրի հետ կապված հարցեր, մարդասիրական ու ռազմական օգնություն Հայաստանին ու Ադրբեջանին օգնություն արգելող 907 ենթաբաժնի կիրառում: Ամերիկահայ կազմակերպությունները բարձրաձայնում են իրենց օրակարգը՝ հույս հայտնելով, որ նոր վարչակազմը հետևողական կգործի ամերիկահայությանը հուզող հարցերում:

Առաջնային խնդիրներից է, սակայն, ԼՂ շուրջ ստեղծված իրավիճակն անցած տարվա պատերազմի արդյունքում, ինչպես նաև Հայաստանի առջև ծառացած անվտանգության և մարդասիրական բնույթի մարտահրավերները: Ամերիկահայ կառույցները հորդորւոմ են վարչակազմին վերականգնել ԱՄՆ ակտիվ դերակատարումը ԼՂ հակամարտության խաղաղ կարգավորման հարցում որպես ԵԱՀԿ ՄԽ համանախագահ:

«Մեզ համար հայ ժողովրդի անվտանգությունն ու ապահովությունն առաջնային հարց է: Պետք է վստահ լինենք, որ մարդասիրական օժանդակությունը հասնում է հայ ժողովրդին և որ, իհարկե, ԱՄՆ-ը ստանձնում է առաջատարի դեր ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի շրջանակում»,- ասում է Արդունին:

«Համագործակցելով Կարմիր խաչի հետ՝ ամերիկյան կառավարությունը կարող է շատ կարևոր դեր խաղալ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահության միջոցով, որպեսզի հայ ռազմագերիները վերադառնան իրենց ընտանիքներ»,- կարծում է Չուլջյանը:

Օրերս նոր վարչակազմի պետքարտուղարի թեկնածու Էնթոնի Բլինքենը գրավոր անդրադարձել էր ԼՂ հետ կապված շատ խնդիրներին: Նա հիշեցրել էր, որ նախագահ Բայդընը կողմնակից է ԱՄՆ-ի դիվանագիտական ակտիվ ներգրավվածությանը՝ տևական կարգավորմանը հասնելու համար և շեշտել` իր հաստատման դեպքում նա կխթանի Մինսկի խմբի և դիվանագիտական այլ խողովակների միջոցով ԱՄՆ-ի ակտիվ գործունեությունը` ԼՂ հակամարտության խաղաղ կարգավորման հարցում` երրորդ կողմերի միջամտությունը կանխելու համար:

Բլինքենն աջակցում է Հայաստանին անվտանգության, ժողովրդավարական կառավարման և տնտեսական ոլորտների օգնության տրամադրմանը, կողմնակից է ղարաբաղյան ականազերծման ծրագրի ֆինանսավորմանը: Հաստատման դեպքում նա պատրաստ է աշխատել Կոնգրեսի և պաշտպանության նախարարի հետ՝ համատեղ որոշելու Հայաստանի և տարածաշրջանի անվտանգության օգնության մակարդակը:

Իրենց հերթին ամերկիկահայ շրջանակները շարունակոեւմ են մտահոգություն հայտնել Ադրբեջանին տրամադրվող ռազմական օգնության վերաբերյալ՝ կոչ անելով Բայդընի վարչակազմին դադարեցնել ռազմական օգնությունը Ադրբեջանին և կիրառել Ազատությանն աջակցության բանաձևի 907 ենթաբաժինը, որով արգելվում է ուղիղ օգնությունը Ադրբեջանին, քանի դեռ Բաքուն չի հրաժարվել ԼՂ և Հայաստանի դեմ ուժի կիրառումից: Ըստ Եղիսաբեթ Չուլջյանի՝ նախագահ Բայդընը Ազատությանն աջակցության բանաձևի 907 ենթաբաժնի ընդունման աջակիցներից մեկն էր ԱՄՆ Սենատում:

Այս կապակցությամբ Բլինքենն իր գրավոր արձագանքում ընդգծել էր, որ հաշվի առնելով Լեռնային Ղարաբաղում վերջերս բռնկված ռազմական գործողությունները՝ նոր վարչակազմը կվերանայի Ադրբեջանին տրամադրվող ռազմական օգնությունը: Նա չբացառեց 907 ենթաբաժնի չեղարկումից հրաժարումը, եթե հանգամանքները թույլ տան:

Ամերիկացի լրագրող Լինդսի Սնելը Twitter-ում իր կարծիքն է հայտնել Ղարաբաղում ադրբեջանցի զինվորների գրաֆիտիի մասին:

Համացանցում լուսանկար է տարածվել, որը Լեռնային Ղարաբաղում կատարել են ադրբեջանցի զինվորները: Լուսանկարը կատարվել է Արցախի բնակավայրերից մեկում, որն անցել է նրանց վերահսկողության տակ:

Պատին անգլերենով գրված է. «Ոչ մի հայ [no ARMANIAN]: Սա արդեն Ադրբեջան է»: Ընդ որում՝ «ARMANIAN» բառը (Armenian — խմբ.) սխալով է գրված եւ վրան գիծ է քաշված:

«Կարծում եմ, որ Ղարաբաղում ադրբեջանցի զինվորները փորձել են դա գրել անգլերեն, որ աշխարհը հասկանա, թե նրանց համար որքան ընդունելի էր համագոյակցության գաղափարը»,- նշել է լրագրողը:

Ադրբեջանում քրեական գործեր են հարուցվել գերության մեջ գտնվող լիբանանահայ երկու քաղաքացիների դեմ, որոնք հայկական զինված ուժերի կողմից մասնակցել են Ղարաբաղյան պատերազմին: Տեղեկությունը հայտնում են ադրբեջանական ԶԼՄ–ները։

Հակոբ Աբրահամի Թերզիյանի և Հակոբ Հաջիրյանի դեմ քրեական գործեր են հարուցվել Ադրբեջանի քրեական օրենսգրքի մի քանի հոդվածներով:

Հակոբ Թերզիյանին և Հակոբ Հաջիրյանին մեղադրում են ապօրինի ռազմամթերք ձեռք բերելու, պահելու, կրելու և փոխադրելու, ահաբեկչության, կրոնական թշնամանքի և ծայրահեղականության հողի վրա օրենքով չնախատեսված զինված խմբավորումների ստեղծման, դրանց մեջ ներգրավման համար։

Նրանց նկատմամբ որպես խափանման միջոց կալանավորումն ընտրելու մասին միջնորդությունն ուղարկվել է դատարան:

Նշենք, որ ադրբեջանցի հանցագործներ Դիլգամ Ասկերովին և Շահբազ Գուլիևին, որոնք 2014-ին ներթափանցել էին Արցախ և սպանել 2 մարդու, այդ թվում՝ անչափահաս երեխայի, և դատապարտվել, Հայաստանի կառավարությունը նոյեմբերի 9–ի եռակողմ հայտարարության ընդունումից հետո վերադարձրեց Ադրբեջանին:

Լեհ քաղաքական գործիչ Թոմաշ Լեխ Բուչեկը հայտնել է, որ Ադրբեջանից իրեն 50 հազար դոլար են առաջարկել՝ «Հայերի դեմ ադրբեջանական ռազմական հանցագործությունները» գրքույկը չհրապարակելու համար։

«Նախագահ Ալիևը հավանաբար լսել է իմ հրապարակման մասին:

Ես առաջարկ ստացա՝ չհրապարակել «Հայերի դեմ ադրբեջանական ռազմական հանցագործություններն Արցախում 2020» գրքույկը՝ 50 000 դոլարի դիմաց։

ԻՄ պատասխանը Բաքվին. ԱԶԱՏԵՔ ՀԱՅ ՌԱԶՄԱԳԵՐԻՆԵՐԻՆ»,-ֆեյսբուքում գրել է Բուչեկն ու հրապարակել ոմն Ռուֆատ Հ-ի (ազգանվան տառերը փակել է քաղաքական գործիչը) առաջարկը, որում ասվում է․ «Ադրբեջանի կառավարությունը ձեզ կտա 50 հազար դոլար, եթե չհրապարակեք Ադրբեջանի հանցագործությունները հրապարակումը։ Եթե հետաքրքրված եք, խնդրում ենք հունվարի 25-ին ֆեյսբուքի ձեր էջում դրեք Բաքվի նկարը»։

Հետաքրքրական է առաջարկում «Բաքվի հանցագործությունները» նշումը, ինչը փաստում է, որ առաջարկ անողները՝ Ադրբեջանի կառավարությունն ընդունում է դրանք։

Նշենք, որ Բուչեկը Ադրբեջանի կողմից Արցախի դեմ սանձազերծած պատերազմի առաջին իսկ օրերից սկսել էր «Մարդկության դեմ գործած հանցագործությունների համար Ադրբեջանին կանգնեցնել միջազգային տրիբունալի առաջ» արշավն  ու change.org կայքում այս պահանջով ստորագրահավաք էր նախաձեռնել։

Բուչեկը պատրաստել է «Հայերի դեմ ադրբեջանական ռազմական հանցագործություններ» հրապարակումը, որը հիմնված է հաստատված աղբյուրների վրա։

Այն, ինչպես նշում է Բուչեկն իր ֆեյսբուքի էջում, աշխարհում առաջին տպագիր հրատարակությունն է 2020 թվականին Ղարաբաղում հայ բնակչության դեմ Ադրբեջանի ռազմական հանցագործությունների վերաբերյալ (չափը A5` 40 էջ):

Բրոշյուրը նախատեսվում է տպագրել 1000-ից 2000 տպաքանակով։ Այն անվճար է լինելու՝ կախված տպագրության համար հավաքված գումարից (կարող եք նվիրատվություն կատարել PayPal-ով հետևյալ հղումով)։

Հրապարակումը կուղարկվի միջազգային կազմակերպություններին և քաղաքական գործիչներին: Այն տարածվելու է նաև Հայաստան կատարելիք այցի ընթացքում:

«Հրապարակումը նվիրված է Ադրբեջանում ձերբակալված և խոշտանգումների ենթարկված հայ ռազմագերիներին: Ազատեք ռազմագերիներին»,-գրել է Բուչեկը:

Հիշեցնենք, որ օրերս միայն Ադրբեջանի կոռուպցիոն մեխանիզմի արդյունքում 4 տարվա ազատազրկման դատապարտվեց Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովի (ԵԽԽՎ) նախկին փոխնախագահ, այդ կառույցում Եվրոպայի ժողովրդական կուսակցության խմբի պատվավոր նախագահ Լուկա Վոլոնտեն:Նա մեղադրվում է Ադրբեջանից 2,3մլն եվրո կաշառք ստանալու մեջ։

Ռուսական Regnum հրատարակությունը հրապարակել է ռուս քաղաքական գործիչ, դիվանագետ, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբում ՌԴ նախկին համանախագահ, վերլուծաբան Վլադիմիր Կազիմիրովի հոդվածը, որում հեղինակն անդրադարձել է Ղարաբաղյան վերջին պատերազմին և վերլուծել՝ ո՞վ է խախտել 1994 թվականի անժամկետ հրադադարը:

Հոդվածը սկսվում է հեղինակի կողմից հենց այդ հարցով: Սա պարապ հարց չէ, հետաքրքրության արդյունք չէ: Անհատական պատասխանատվություն է պահանջվում զինադադարի մասին ամենակարևոր փաստաթղթի՝ կողմերից մեկի խախտելու համար և, իհարկե, 2020 թվականի պատերազմում զոհերի առատության համար: Այն խախտողի անունը պետք է նրա կենսագրության մեջ ներառվի անջնջելի սև ներկով՝ կյանքի ողջ ընթացքում: Անկախ նրանից, թե որքանով է ուրախալի այս հակամարտության մեջ Ռուսաստանի գլխավոր միջնորդի դերի հաստատումը, որքան էլ ծանրաբեռնի դա ռուս խաղաղապահների խնդիրները և տրանսպորտային լուծումների որոնումը, այդ հարցը չի կարող շրջանցվել: Այնպիսի տպավորություն է՝ կարծես խախտում չի էլ եղել, միայն դրա հետևանքներն էին:

Մեղավորը պարզ է գրեթե բոլորի համար՝ Ադրբեջանի ղեկավար Իլհամ Ալիևը՝ այդ երկրի  զինված ուժերի գերագույն գլխավոր հրամանատարը. անձամբ է մեղավոր: Հնարավո՞ր է այստեղ անտարբերություն ցուցաբերել՝ քողարկելով մեկին, որն այս անգամ արհամարհել է ոչ թե օրենքը, այլ երկու երկրների միջև հարաբերությունների ակնհայտ նորմը, որը ճանաչվել է և՛ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի, և՛ ՄԱԿ-ի կողմից: Որպես խաղաղության և պատերազմի բարակ սահման, զինադադարի փաստաթուղթը հատուկ հետևողականություն է պահանջում: Այն ոչ միայն կարևոր է, այլև գրեթե սուրբ: Հազարավոր մարդկանց կյանք կամ մահ, նրանց ճակատագրեր, և բազմաթիվ վիրավորներ, պատերազմների ավերածություններ և փորձություններ կախված են դրա իրականացումից: Ժամանակակից աշխարհում զինադադարի խախտումը պետք է ուղղակի անհանդուրժելի լինի, որպես հարևան երկրի և նույնիսկ սեփական ժողովրդի դեմ ուղղված հանցագործություն:

Սակայն ինքը՝ Ալիևը, մեկ անգամ չէ, որ ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն ընդունել է իր գործողությունները՝ ինչպես նոր պատերազմից առաջ, այնպես էլ դրանից հետո: Տասնամյակներ շարունակ պաշտոնական Բաքուն վրեժխնդրության հարմար պահի էր սպասում 1991-1994 թվականների պատերազմում կրած ձախողումներից հետո: Ալիևի  սպառնալիքները և ռազմաշունչ հայտարարությունները մեկ անգամ չէ, որ դատապարտվել են:  Ռազմական շքերթներից մեկի ժամանակ Ալիևը խոսքի սայթաքում է թույլ տվել, ասելով որ պատերազմը չի ավարտվել, այն կշարունակվի:

Թուրքիան և օգնել է նրան և շտապեցրել: Բաքուն և Անկարան աշխարհում ստեղծված իրավիճակը նպաստավոր էին համարում (ամենուր համավարակ, Միացյալ Նահանգները զբաղված էր ընտրություններով, Ռուսաստանը ՝ Դոնբասի, Բելառուսի, Սիրիայի հարցերով): Միևնույն ժամանակ, Անկարան ակնհայտորեն անտեսել է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 874 և 884 բանաձևերի  կոչը՝ ուղղված բոլոր պետություններին՝ «զերծ մնալ ցանկացած գործողություններից և միջամտություններից, որոնք կարող են հակամարտության վերսկսելու առիթ դառնալ». Թուրքիան միջամտում է, համառորեն քիթը մտցնում է Անդրկովկասի գործերի մեջ:

Ղարաբաղյան հակամարտության երեք կողմերը (ԱՀ, ՀՀ և ԼՂՀ) ոչ սահուն, բայց շարունակում էին պահպանել հրադադարի ռեժիմը 26 տարի՝ 1994 թվականի մայիսի 12-ից: ԱՀ ղեկավար Հեյդար Ալիևն անձամբ հրամայել է ստորագրել այն: Հոր մահվան օրը Իլհամ Ալիևը փառաբանում էր նրան որպես ազգային առաջնորդ և մեծ գործիչ: Բայց այդ մեծությունը ակնհայտորեն բավարար չէր հոր կողմից հաստատված զինադադարը պահպանելու համար:

Կողմերը միմյանց մեղադրում են 2-րդ պատերազմը սանձազերծելու համար: Ըստ ԱՀ-ի, ինքն իբր սկսել է «հակահարձակում» ՝ ի պատասխան հայերի գնդակոծությունների: Բայց ճակատի ամբողջ երկայնքո՞վ, միանգամի՞ց: Այդպես չի ստացվում: Բաքվին նույնիսկ հայերի գնդակոծումը պետք չէր ՝ որպես «հակահարձակման» պատրվակ:

Ալիևը պատերազմն արդարացնում է հայերի կողմից 28 տարի շարունակ Ադրբեջանի հողերի «օկուպացիայով» (նա նշում  է 30 տարի): Ասես չգիտեր, թե ով է օգնել «օկուպացիային»: Բաքուն: Դատեք ինքներդ: ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի առաջին 822 բանաձևի ընդունման ժամանակ հայերը գրավել էին Ադրբեջանի 2 շրջաններ, չորրորդ՝ 884 բանաձևի ժամանակ`արդեն յոթը: ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը այլևս չէր կարող իրեն խայտառակ անել Ղարաբաղի վերաբերյալ որոշումներով. ԱՀ-ն չէր կատարում չորսից ոչ մեկը:

Փորձելով ուժով ճզմել հայերին՝ Բաքուն անտեսում էր Անվտանգության խորհրդի պահանջները՝ անհապաղ դադարեցնել կրակը, ռազմական  ու թշնամական գործողությունները: Եվ շուտով նա սկսեց կորցնել շրջանը շրջանի ետևից: Հայերը, օգտվելով դրանից, չէին շտապում ազատել հողերը: 1993-ի վերջին ԱՀ հարձակման ձախողումը, գարնանային համառ մարտերը ստիպեցին զինադադարի գնալ  1994-ի մայիսին: Ալիևը հայերին է մեղադրում օկուպացիայի ձգձգման համար: Բայց այստեղ պետք է հիշել է Ադրբեջանի հրաժարվելը ԼՂՀ կարգավիճակի վերաբերյալ հանրաքվեից (Կազան, 2011): Բաքվին այդքան ժողովրդավարություն պետք չէ: Մի՞թե Ալիևը չէր հասկանում, որ Կազանը ձգձգելու է բանակցությունները ևս 10 տարով:

Այս հակամարտության մեջ չափազանց շատ միջադեպեր են եղել (ինչպես կողմերի մեղքով, այնպես էլ ինքնաբուխ): Բայց նոր պատերազմը սկսվել է ոչ թե տեղական գնդակոծությունից կամ միջադեպից, ոչ թե տեղային, այլ գծի ամբողջ երկայնքով, միանգամից: Այն ակնթարթորեն դարձել է ռազմաճակատ: Լայնամասշտաբ: Եվ սա պահանջում է մանրակրկիտ նախապատրաստում: Այս արկածախնդրությունը պե՞տք էր արդյոք հայերին: Նրանց տրամադրության տակ, բացի ԼՂՀ-ից, կային ԱՀ 5 շրջան ամբողջությամբ և  2-ը մասամբ: Նրանք մտածում էին՝ ի՞նչ վերցնել այս հողերը լքելու դիմաց: Անվտանգության գոտի, թե՞ հանրաքվե ԼՂՀ կարգավիճակի վերաբերյալ: Անհեթեթ է մտածել, որ նրանց անհրաժեշտ էր խափանել իրենց համար բարենպաստ զինադադարը ամբողջ ճակատով պատերազմ սկսելով: Դա բոլորի համար ակնհայտ է. լայնամասշտաբ պատերազմ կարող էր սանձազերծել միայն, բացառապես Բաքուն:

Պատերազմի սկիզբը նույնպես խոսուն է. առավոտյան ժամը 6-ին, բայց ոչ թե աշխատանքային օրերին, այլ կիրակի օրը`սեպտեմբերի 27-ին, թշնամու մոբիլիզացումը դժվարացնելու համար: 1941-ի հունիսի 22-ին՝ կիրակի օրով Հիտլերը հարձակվել էր ԽՍՀՄ-ի վրա: Պատահակա՞ն է այս նմանությունը: Ամոթ չէ՞ ԼՂՀ-ի վրա հարձակումը հայրենական պատերազմ անվանել: Բացի այդ, Ալիևի մի շարք խոսքային վրիպոակներ մեկ անգամ ևս ցույց են տալիս, թե ով է սկսել երկրորդ պատերազմը: Նա վիճում էր այն հարցի շուրջ, որ այս հակամարտությունը հնարավոր չէ լուծել բռնի ուժով («մենք ապացուցեցինք, որ դա այդպես չէ») կամ ՝ Ադրբեջանը կարգավորել է դա «ուժային ճանապարհով և քաղաքական միջոցներով»:

Միացումից հետո հայերը գնահատում են ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը, Բաքուն`պետությունների տարածքային ամբողջականության սկզբունքը: Բայց կարևոր է հասկանալ, թե ով է սպառնում ամբողջականությանը՝ մեկ այլ պետությո՞ւն (դրսից), թե՞  բնակչության մի մասը (ներսից): Բայց նույնիսկ առանց սրա, երրորդ սկզբունքը վեր է այս երկու սկզբունքներից ՝ ուժի  և բռնի սպառնալիքների չկիրառում: Ադրբեջանն արդեն երեք անգամ անտեսել է դա՝  ԽՍՀՄ կազմից դուրս գալու կարգը խախտելը (1991 թ.), և երկու ագրեսիվ պատերազմները (1992-1994թթ. և 2020 թ.): Ալիևը սովորել և դասավանդել է ՄԳԻՄՈ-ում, բայց չի սովորել Գրոմիկոյի տարրական ճշմարտությունը. «Պետությունների միջև պատերազմը մեծ չարիք է»: Արդյո՞ք ԱՀ-ին կարելի է դիտարկել որպես արժանի պետություն  այստեղ: Ճի՞շտ է ասել, որ յուրաքանչյուրն ունի իր ճշմարտությունը: Նա, ով դիմել է բռնի ուժի, ամբողջովին զրկել է իրեն ճշմարտացիությունից: Նույնիսկ եթե նախկինում նա ճիշտ էր, նա միանգամից դառնում է սխալ:

Հեղինակը հավելում է, որ 90-ականներին նույնպես Բաքուն ավելի հաճախ էր խախտում  համաձայնագրերն ու ժամանակավոր հաշտությունը: Նա նույնիսկ չի կատարել իր նախաձեռնությամբ ընդունված ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 822-րդ բանաձևը: Էլչիբեյը նույնիսկ չէր արձագանքում Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի, ԵԱՀԽ ՄԽ անդամ Իտալիայի և նույնիսկ Թուրքիայի ղեկավարների կողմից այն կատարելու կոչին (ՀՀ-ն և ԼՂՀ-ն համաձայնվել են): Հեյդար Ալիևը մի անգամ հրապարակավ պատժել է իրենց կողմից զինադադարի խախտողներին: Սկզբում ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը լռում էր այն մասին, թե ով էր տապալել իր երեք բանաձևերը, բայց վերջին`884-ում, հարկադրված էր նշել ԱՀ-ի անունը: Հավասարակշռության համար նա նախատել էր հայերին «այս խախտումներին ի պատասխան» ուժ կիրառելու համար:

Բուդապեշտում ՆԱՏՕ-ի դասընթացներին հայ սպայի սպանությունը խայտառակություն դարձավ Բաքվի համար: Երբ մարդասպան Սաֆարովը վերադարձավ,  Ալիևը նրան համարյա հերոս սարքեց, կոչում շնորհեց, արտոնություններ և այլն: Այժմ, այս ընդհանուր ֆոնի վրա, հաղորդվում է, որ 4 ադրբեջանցի ձերբակալվել է հայերին խոշտանգելու համար, իսկ այնտեղ, որտեղ իշխանությունն արդեն անցել էր ԱՀ-ին, բանը հասել է երկու հայի գլխատման: Դե, մենք սպասում ենք այս ոճրագործությունների վերաբերյալ որոշումների. արդյո՞ք Բաքուն հաշվի կառնի անցյալում իր սխալները: Բայց անձամբ Ալիևի գործողությունները տագնապալի են: Զանգելանի շրջանում նա իրեն թույլ է տվել պոկել ու ոտնատակ տալ անմեղ, բայց օտարալեզու, այսինքն ՝ հայկական ճանապարհային նշանը: Արդյո՞ք նա չէր ցանկանում դրանով օրինակ ծառայել իր հայրենակիցների համար՝ թե ի՞նչպես վարվել հայերի հետ: Բայց նա արդեն հայերին խոստացել է մշակութային ինքնավարություն Ղարաբաղում: Բայց արդյո՞ք այն բավականաչափ «կուլտուրական» կլինի:

Այս պահին ամենակարևորը` նոր պատերազմի «հեղինակին» հայտնաբերելն է, որի պատճառով զինադադարի խախտում է եղել: Մեղավորի նկատմամբ հանդուրժողականություն դրսևորելը կամ թաքցնելն անընդունելի է, եզրափակում է Կազիմիրովը:

Հիշեցնենք, որ նոյեմբերի 9-ին Ռուսաստանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարները Լեռնային Ղարաբաղում ռուս խաղաղապահների տեղակայման շուրջ պայմանավորվածություն են ձեռք բերել, ստորագրվել է հայտարարություն, որով Ադրբեջանին են անցնում Արցախի յոթ շրջանները, Շուշին ու Հադրութը` բացառությամբ մի գյուղի, գյուղեր Ասկերանի ու Մարտունու շրջանից, ինչպես նաև Մարտակերտի շրջանի Թալիշ և Մատաղիս գյուղերը։

Ռուսաստանի արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովը Լեռնային Ղարաբաղի վերաբերյալ հուզական հայտարարությունները համարում է անարդյունավետ: Այս մասին նա ասել է երկուշաբթի կայացած ամփոփիչ մամուլի ասուլիսում, տեղեկանում ենք «ՌԻԱ Նովոստի» գործակալությունից:

ՌԴ նախարարը նշել է, որ հայ պաշտոնյաների որոշ հայտարարություններ լարվածություն են առաջացնում:

«Կարծում եմ ՝ ավելի լավ կլիներ խուսափել դրանից: 44-օրյա պատերազմը սկսելուց առաջ մենք ականատես  ենք եղել Ղարաբաղից արված կամ Ղարաբաղի վերաբերյալ հուզական հայտարարությունների. « Նոր պատերազմ՝ նոր տարածքներ»: Բառը ստանում է նյութական ուժ: Այս պարագայում տարբեր կողմերի բառերը դարձել են շատ բացասական նյութական ուժ»,-հավելել է Լավրովը:

Ադրբեջանցի լրագրողի այն հարցին, թե ինչու հայ պաշտոնյաները թույլտվություն չեն հարցնում Ադրբեջանից Ղարաբաղ այցելելու համար, ՌԴ արտգործնախարարը նշել է, որ Հայաստանի և Ղարաբաղի կապի խզման հարցը երբևէ չի քննարկվել:  

«Եթե մենք բոլորս համաձայն ենք, իսկ մենք համաձայն ենք, որ Ղարաբաղի հայերը կապ պահեն Հայաստանի հայերի հետ,  ապա որևէ պատճառ չեմ տեսնում դրան խոչընդոտելու համար: Հայ պաշտոնյաները ներգրավված են Ղարաբաղում մարդասիրական ներդրում ունենալու գործընթացում, որը Բաքվի կողմից ոչ մի բացասական արձագանքի չի արժանանում և տարօրինակ կլիներ, եթե լիներ հակառակը»,-ավելացրել է ՌԴ նախագահը:

Հիշեցնենք, որ «Նոր պատերազմ, նոր տարածքներ» արտահայտությունը պատերազմից դեռևս շատ առաջ արել էր այն ժամանակվա ՀՀ պաշտպանության նախարար Դավիթ Տոնոյանը:

Տեսանյութը դիտել 1:30:00-ից: 

Թուրքիան ու Ադրբեջանը փետրվարի 1-ից 12-ը Կարս քաղաքում համատեղ զորավարժություն կանցկացնեն։ Այս մասին տեղեկացնում է ermenihaber.am-ը։

«Թուրքիայի զինված ուժերը պատրաստվում են վերջին շրջանի ամենամասշտաբային ձմեռային զորավարժություններին։ Զորավարժությունները տեղի կունենան Կարսում փետրվարի 1-ից 12-ը: Զորավարժություններին, որոնց կմասնակցեն նաև Ադրբեջանի զինված ուժերը, կներգրավվեն տանկային ստորաբաժանումներ, դիպուկահար խմբեր, հատուկ նշանակության ուժերի հրամանատարության անձնակազմ, հատուկ ջոկատայիններ և օդուժ»,- հայտնում աղբյուրը։

Նշվում է, որ զորավարժությունների նպատակն է համատեղ գործողությունների անցկացման ժամանակ ապահովել համագործակցությունը և համակարգումը, նոր զինատեսակների դաշտային փորձարկումներ»։

Զորավարժությունների մյուս խնդիրներից է զորքերի մարտական կարողությունների փորձարկումը, ներառյալ հրաձգությունը ձյան հաստ շերտի և սաստիկ սառնամանիքի  պայմաններում, ձմեռային պայմաններում մարզումների կատարելագործումը և այլն։ Զորավարժությունների ընթացքում կմշակվեն նաև գրոհներ, օդային հարձակման գործողություններ, նյութատեխնիկական աջակցություն:

Ըստ Թուրքիայի իշխանամերձ «Ahaber» լրատվամիջոցի՝ առաջիկա այդ զորավարժությունը ուժի ցուցադրում է Հայաստանին։

Ամբողջ աշխարհում քրիստոնյաների վրա հարձակումները հաճախակի են դարձել։ Այս մասին գրում է Figaro թերթը՝ հղում անելով ֆրանսիական Portes ouvertes բողոքական ավետարանականների ասոցիացիային։

Ասոցիացիայի տվյալներով՝ 2020 թվականին կրոնական հետապնդումների պատճառով սպանվել է 4 761 քրիստոնյա, մինչդեռ 2019 թվականին՝ երեք հազարից պակաս:

Նիգերիայում ավելի քան 3 500 սպանություն է գրանցվել «Բոկո Հարամ» և «Ֆուլանիս» ծայրահեղական իսլամիստական խմբավորումների կողմից. քրիստոնյաների վրա հարձակումները շատացել են։

Փոքր–ինչ նվազել է կրոնական համոզմունքների համար քրիստոնյաների ձերբակալությունների թիվը։ Մասնավորապես 2019 թվականին ձերբակալվել է ավելի քան 4 800 մարդ, 2020–ին` մոտ 4 300: Կազմակերպության տվյալներով ՝ քրիստոնյաներն ավելի շատ են ձերբակալվում Էրիթրեայում (այնտեղ քրիստոնյաների հետապնդումները ոչ թե իսլամական ահաբեկչության կամ ծայրահեղականության հետ են կապված, այլ երկրի առաջնորդ Իսայաս Աֆևերկի ավտորիտար ռեժիմի):

Կազմակերպության ձեռքբերումների թվում է բողոքական եկեղեցիների փակման դեմ արշավը Ալժիրում, որտեղ երկրի իշխանությունները 2020 թվականին դադարեցրել են նման գործողությունները:

Ցուցակում նշված է նաև Իրանը, թեև ավանդական քրիստոնեական եկեղեցիներն այստեղ որևէ խտրականության չեն ենթարկվում (Արևելքի ասորական եկեղեցի, կաթոլիկ ասորական եկեղեցի, Հայ առաքելական եկեղեցի), իսկ պատժամիջոցները տարածվում են ժամանակակից եկեղեցիների, ինչպես նաև աղանդների վրա:

Ցուցակում նշված չէ Թուրքիան, որն իր դաշնակից իսլամիստական խմբավորումների հետ պահում է Սիրիայի հյուսիս-արևմուտքի մի մասը։