Արցախի մշակութային ժառանգության մշտադիտարկում իրականացնող monumentwatch.org կայքը գրում է. 

«2020 թվականի 44-օրյա պատերազմի ավարտից հետո ադրբեջանական քարոզչամեքենան շրջանառության մեջ դրեց «հաղթանակի» խորհրդանիշներ, որոնցից մեկն անմիջապես առնչվում էր Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևին: Դա այսպես կոչված «երկաթե բռունցքն» է: Իլհամ Ալիևը 44-օրյա պատերազմի վերջին իր ելույթի ժամանակ, թվարկելով ադրբեջանական ուժերի կողմից գրավված շրջանների անվանումները, խոսելիս որպես «հաղթանակի» նշան ցուցադրում էր իր բռունցքը: Ադրբեջանական քարոզչամեքենան սկսած 2021 թվականից «երկաթե բռունցքն էր կոչվում օկուպացված տարածքների ազատագրման 2020 թվականի օպերացիան»:

Արդեն սկսած 2021 թվականից այս ժեստին Ալիևի կողմից տրվեց մեծ քարոզչական նշանակություն, որով վերջինս ցույց էր տալիս իր ուժը և «հայերին պատժելու, հարված հասցնելու, թշնամու գլուխը ջարդելու» պատրաստակամությունը: Օկուպացված Արցախ կատարած այցերի ժամանակ Ալիևը իր ելույթներն ուղեկցում էր և եզրափակում էր նման ժեստով: Այդ ժեստը նա կիրառում էր, երբ խոսում էր Հայաստանի և Արցախի մասին: Նույն 2021 թվականին ադրբեջանական քարոզչամեքենան սկսեց լայնորեն տարածել Ալիևի լուսանկարները համապատասխան ժեստով, իսկ Ադրբեջանում մեկնարկեց այսպես կոչված երկաթե բռունցքների արձանների տեղադրման շքերթը:

Ակնհայտ քարոզչական նպատակ հետապնդող այս սիմվոլները տեղադրվել են բացառապես օկուպացված Արցախում՝ Հադրութում, Բերձորում, Քարվաճառում: Արցախում առաջին նման արձանը որպես յուրահատուկ խորհրդանիշ տեղադրվել է Հադրութ քաղաքի կենտրոնում՝ նշանավորելով այս կարևորագույն շրջանի գրավումն Ադրբեջանի կողմից:

Դատելով ադրբեջանական քարոզչամեքենայի կողմից տարածվող տեսանյութերի և ինֆորմացիայի, նման արձան նախատեսվում է տեղադրել նաև Ստեփանակերտում: Պատահական չէ, որ Ստեփանակերտի օկուպացիայից հետո անմիջապես ապամոնտաժվեց Ստեփան Շահումյանի արձանը, իսկ համացանցում սկսեցին տարածել անգամ «Մենք ենք, մեր սարերը» հուշարձանի ապամոնտաժման թեման:

Ակնհայտ է, որ երկաթե բռունցքն իր մեջ կրում է ուղղակի ագրեսիա հայկականության ամեն մի դրսևորման դեմ: Այն որպես ադրբեջանական տիրապետության նշան տեղադրվում է Արցախում՝ խորհրդանշելով հայերի հանդեպ հաղթանակը և տարածքի գրավումը: Երկաթե բռունցքը ադրբեջանական կողմի համար հանդիսանում է հայկական Արցախը վերացնելու խորհրդանշան՝ իր բոլոր հետևանքներով: Այս գործընթացն ավելի արագ դրսևորում ստացավ Արցախի ամբողջական հայաթափումից հետո, երբ Ստեփանակերտում սկսեցին վերացնել հայկական ինքնությանն առնչվող ամեն մի խորհրդանիշ, Արցախի կառավարության և նախագահական շենքերից հեռացվեցին Արցախի զինանշանները, իսկ կառավարության շենքի գլխավոր ճակատին կախվեց երկաթե բռունցքի մեծադիր պաստառը:

2024 թվականի փետրվարի վերջին ոչնչացվեց Արցախի խորհրդարանի շենքը, իսկ մարտի 18-ին Իլհամ Ալիևը, այցելելով օկուպացված Ստեփանակերտ, Արցախի ազգային ժողովի շենքի և Ազատամարտիկների միության շենքի քանդումից հետո ձևավորված հարթակի վրա ելույթ ունեցավ բռունցքը բարձրացնելով և վառելով Նովրուզի խարույկը:  Ալիևն իր ելույթում նշեց, որ Արցախի ազգային ժողովի շենքը սատանայական որջ էր, իսկ նովրուզի խարույկը իրագործում է վերջնական մաքրագործման գործառույթը»:

Լեռնային Ղարաբաղից փախստականների ծանր վիճակը ամենավերջին գլուխն է 35-ամյա հակամարտության մեջ, որի հետևանքով երկու կողմերի հարյուր հազարավոր խաղաղ բնակիչներ ստիպված են եղել լքել իրենց տները: Անցած սեպտեմբերին Ադրբեջանը ռազմական գործողություն իրականացրեց և վերականգնեց իր ինքնիշխանությունը Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ։ Արդյունքում, գրեթե ողջ էթնիկ հայ բնակչությունը՝ մոտ 100,000 մարդ, փախավ Հայաստան, որտեղ բախվեց մարդասիրական ծանր խնդիրների: Այս մասին Մեծ Բրիտանիայի խորհրդարանի Համայնքների պալատում «Միջազգային աջակցություն Լեռնային Ղարաբաղից հայ փախստականներին» թեմայով քննարկման ժամանակ ասել է Մեծ Բրիտանիայի եվրոպական հարցերով նախարար Լեո Դոչերտին։

«Թեև Մեծ Բրիտանիան լիովին ճանաչում է Ադրբեջանի ինքնիշխանությունն ու տարածքային ամբողջականությունը, սակայն մեզ համար նաև պարզ է, որ ուժի կիրառումն ընդունելի միջոց չէ համայնքների միջև լարվածությունը կարգավորելու համար։ Ինչպես տեղեկացանք այսօր, այս ռազմական գործողությունը հետևել է Լաչինի միջանցքի իննամսյա սահմանափակմանը, որը Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանին կապող միակ ճանապարհն է, որը հանգեցրել է մարդասիրական ծանր իրավիճակի՝ ներառյալ սննդի, վառելիքի, դեղորայքի և առաջին անհրաժեշտության այլ ապրանքների պակասի: «Մեծ Բրիտանիան երկկողմանի, ինչպես նաև ԵԱՀԿ-ում և ՄԱԿ-ում հստակ հայտարարել է, որ Լաչինի միջանցք և մատակարարման այլ ուղիների մուտքի սահմանափակումն անընդունելի է, և մենք հրապարակայնորեն կոչ ենք արել վերականգնել մուտքը», — ասել է նա:

Անդրադառնալով մարդասիրական արձագանքման շրջանակներում Միացյալ Թագավորության գործողություններին, նա նշել է, որ Մեծ Բրիտանիան շարունակում է աշխատել երկու երկրների միջազգային գործընկերների հետ՝ աջակցելու իրավիճակին հումանիտար արձագանքին: «Անցյալ սեպտեմբերին մենք հայտարարեցինք 1 միլիոն ֆունտ ստեռլինգ Կարմիր խաչի հատկացնելու մասին՝ հակամարտությունից տուժած ամենախոցելի մարդկանց օգնելու համար, և մենք, իհարկե, կշարունակենք այդ խնդիրները դիտարկել», — ասաց նա:

Նա նաև ասել է, որ Բրիտանիան աջակցում է Ադրբեջանին սեփական տեղահանված բնակչության վերադարձի համար տարածքներ ապահովելու, ինչպես նաև վերադառնալ ցանկացող էթնիկ հայերի ինտեգրման ապահովման հարցում։

Մեծ ահազանգ կա, որ առաջիկայում Ադրբեջանը կարող է ռազմական ոտնձգություններ կատարել հստակ, ինքնիշխան հայկական տարածքի նկատմամբ, Միացյալ Թագավորության խորհրդարանում «Լեռնային Ղարաբաղի փախստականներին միջազգային աջակցություն» խորագրով քննարկման ժամանակ այս մասին հայտարարել է ՄԹ-ՀՀ բարեկամության խմբի նախագահ Թիմ Լոութընը։

Նա ընդգծել է՝ տագնապալի ու սթափեցնող ճեպազրույց են ունեցել Հայաստանի մարդու իրավունքների նախկին օմբուդսմեն դոկտոր Թաթոյանի հետ։ Թաթոյանը տեղեկացրել է Հայաստանին սպառնացող վերջին վտանգների, ինչպես նաև Լեռնային Ղարաբաղում անցած տարվա ընթացքում տեղի ունեցածի ժամանակագրության մասին:

«Վերջին հակամարտության սկիզբը 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին էր, երբ Ադրբեջանը, ի թիվս այլոց, Թուրքիայի ուժեղ ռազմական աջակցությամբ և Իսրայելի կողմից տրամադրված տեխնիկայով քաջալերված, սկսեց չհրահրված և լայնածավալ ռազմական ներխուժում իրականացնել Լեռնային Ղարաբաղ: Ավելի քան 44 օր անընդմեջ Ադրբեջանը անխնա հարձակվել է Լեռնային Ղարաբաղի վրա, ինչի հետևանքով ավելի քան 400 հայի ողբերգական կորուստ է գրանցվել։ Քաղաքացիական ենթակառուցվածքները, ներառյալ եկեղեցիները, դպրոցներն ու հիվանդանոցները, դարձան Ադրբեջանի միտումնավոր թիրախը։ Հատկապես մտահոգություն կար քրիստոնեական որոշ մասունքների և հուշարձանների մասին, քանի որ Հայաստանն, իհարկե, առաջին քրիստոնյա երկիրն է։

Հակամարտությունն ավարտվեց 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ին Հայաստանի, Ադրբեջանի և Ռուսաստանի միջև հրադադարի համաձայնագրով, սակայն եռակողմ հայտարարությունը խիստ շեղված էր Հայաստանի դեմ։ Եկեք արագ անցնենք 2022 թվականի ավարտին և Լաչինի միջանցքի շրջափակմանը, որտեղ կեղծ էկո ցուցարարները իբր շրջափակում են այդ կենսական միջանցքը Լեռնային Ղարաբաղի և Հայաստանի միջև: Ադրբեջանն ամբողջությամբ անտեսել է միջանցքը բացելու միջազգային իրավունքի և Արդարադատության միջազգային դատարանի բոլոր հրամանները։ Փոխարենը ցուցարարներին փոխարինել են ադրբեջանցի զինվորները։

Անցյալ տարվա սեպտեմբերի 19-ին Ադրբեջանը լայնածավալ հարձակում սկսեց Լեռնային Ղարաբաղում, անխնա վերագրավելով տարածքները և հայերին դուրս մղելով այն տներից, որտեղ նրանք ապրել են սերունդների ընթացքում: Նրանք, ինչպես երեկ լսեցինք, շրջափակել են տարածքից դուրս փախուստի ուղիները և տարել մի շարք զինվորական և քաղբանտարկյալների՝ կոնկրետ անձանց։ Չնայած Ադրբեջանի կառավարության կողմից համաներում հայտարարելուն, նրանք գերության մեջ են վերցրել Լեռնային Ղարաբաղի նախկին նախագահներ Արկադի Ղուկասյանին, Բակո Սահակյանին և Արայիկ Հարությունյանին։ Նրանք մնում են գերության մեջ։ Մյուս ռազմագերիների թվում են Ռուբեն Վարդանյանը, Դավիթ Իշխանյանը, Դավիթ Բաբայանը, Դավիթ Մանուկյանը և Լևոն Մնացականյանը։

Ո՞րն էր այդ ամենի արդյունքը։ Անկեղծ ասած, դա լայնամասշտաբ էթնիկ զտում էր։ Մինչև 2020 թվականի պատերազմը Լեռնային Ղարաբաղի բնակչությունը կազմում էր 160 հազար մարդ։ Կանայք, տարեցներն ու հիվանդ մարդիկ տարհանվել են նախնական ռմբակոծությունների ժամանակ, և շատերը երբեք հետ չեն գնացել 2020 թվականի նոյեմբերի հրադադարից հետո: Շատ հիվանդներ և որոշ ուսանողներ լքել են Լեռնային Ղարաբաղը շրջափակման ժամանակ: Գնահատվում է, որ 2023 թվականի սեպտեմբերի հարձակումներից հետո 105,000 հայեր լքել են Լեռնային Ղարաբաղը՝ քաոսային վիճակում, փակ ճանապարհներով։

Հաշվարկվել է, որ Լեռնային Ղարաբաղը գրեթե ամբողջությամբ դատարկ է իր սկզբնական բնակչությունից, մնացել է ընդամենը 50 մարդ: Հայկական աղբյուրները հայտնում են, որ տարիքի կամ ֆիզիկական ու հոգեկան վիճակի պատճառով մնացած մարդիկ նույնիսկ չեն կարողանում օգտվել բջջային հեռախոսներից։ Մարդկանց այդ հսկայական հոսքը Հայաստան ազդել է Հայաստանի բնակչության վրա, որը 2,8 միլիոն բնակչություն ունեցող ոչ մեծ երկիր է։ 100,000-ից մի փոքր ավելին ներկայացնում է այդ երկրի բնակչության 3%-ը, որը հանկարծ հայտնվում է դռան շեմին:

Հայաստանի կառավարությունը փախստականներին մեծահոգաբար տրամադրել է 250 դոլարի միանվագ վճար, որին հաջորդել է ամսական 185 դոլար թոշակ։ Հայաստանում միջին աշխատավարձը ամսական 668 դոլար է։ Լեռնային ղարաբաղցիների մեկ քառորդն արդեն ապրում էր աղքատության պաշտոնական շեմից ցածր։

Ադրբեջանը փորձում է ջնջել մի ժողովրդի անունը, մշակույթը, պատմությունն ու ժառանգությունը, ով ապրել է այդ տարածքում դարեր շարունակ: 2020 թվականին Լեռնային Ղարաբաղ ներխուժումից հետո Ադրբեջանի կառավարությունը բացահայտ կերպով թողարկեց մի շարք փոստային նամականիշներ, որոնցում պատկերված էր համազգեստով մի մարդ՝ փաստացիորեն մաքրելով հայերին Լեռնային Ղարաբաղի տարածքից: Դա էթնիկ զտում է:

Մենք այսօր մի շարք խնդրանքներ ունենք նախարարին։ Չնայած Ադրբեջանի հետ մեր երկարաժամկետ և կարևոր տնտեսական կապերին՝ մենք ունենք մարդասիրական պարտականություններ և երկարամյա հարաբերություններ Հայաստանի, հայերի և հայկական սփյուռքի հետ ողջ աշխարհում և Միացյալ Թագավորությունում: Արդյո՞ք կառավարությունը հետաքննելու է, թե արդյոք տեղի են ունեցել էթնիկ զտումներ ՄԱԿ-ի սահմանումներով: Եթե այո, ապա որո՞նք են դրա հետևանքները: Արդյո՞ք կառավարությունը կպահանջի հետաքննել ինչպես են վերաբերվում Ադրբեջանում քաղբանտարկյալների և զինվորականների նկատմամբ, որոնք դեռ պահվում են ադրբեջանցիների մոտ: Ի՞նչ է անելու կառավարությունը, որպեսզի ճնշում գործադրի ադրբեջանցիների վրա՝ նահանջելու Հայաստանի ինքնիշխան տարածքից: Ինչպես լսել ենք, մեծ ահազանգ կա, որ առաջիկայում նրանք կարող են հետագա ռազմական ոտնձգություններ կատարել հստակ, ինքնիշխան հայկական տարածքի նկատմամբ։

Միջազգային իրավունքի այս չարաշահումների համար հետևանքներ պետք է լինեն։ Պետք է լինեն պատժամիջոցներ։ Կարծում եմ, որ Միացյալ Թագավորությունը դերակատարում ունի ցանկացած խաղաղապահ գործունեության մեջ, որը կարող է օգտագործվել Լեռնային Ղարաբաղը և Հայաստանի սահմանները անվտանգ դարձնելու համար, քանի որ սա շատ փխրուն իրավիճակ է: Մենք այստեղ հոգատարության պարտականություն ունենք։ Այս պալատի պարտականություններից մեկն է աշխարհին տեղեկացնել այս էթնիկ զտումների և այս հսկայական հումանիտար ճգնաժամի մասին»,- ասել է նա։

Դժվար թե սեփական բնակչությանը վախեցնելը Հայաստանին հարմար արդյունքի հասնելու լավագույն միջոցն է։ Այս մասին ամենշաբաթյա ճեպազրույցում ասել է ՌԴ ԱԳՆ պաշտոնական ներկայացուցիչ Մարիա Զախարովան՝ մեկնաբանելով ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հայտարարությունը, որ եթե հայկական կողմը հրաժարվի քննարկել սահմանազատման և սահմանազատման հարցերը Ադրբեջանի հետ, ապա շաբաթվա վերջին կարող է պատերազմ սկսել։

«Անհրաժեշտ է այս հարցերը լուծել հանգիստ, կառուցողական, դրա մեխանիզմը կա՝ դա հայ-ադրբեջանական սահմանի սահմանազատման հանձնաժողովն է։ Մենք պատրաստ ենք օգնել այս աշխատանքին` հաշվի առնելով մեր փորձը: Այս կառույցի շրջանակներում աշխատանք պետք է տարվի վերը նշված սկզբունքների հիման վրա»,- ասել է Զախարովան։

Նրա խոսքով, այն, ինչ հնչեցրել է Հայաստանի վարչապետը, ոչ մի կերպ չպետք է ասոցացվի Ռուսաստանի հետ, դա բացառապես երկրի ղեկավարությունն է որոշել Արևմուտքի հետ շփվելիս։

«Ես կուզենայի, որ Արեւմուտքի ազդեցության տակ իրենց արած քայլերի համար պատասխանատվություն կրեին բացառապես նրան, որոնք այդ որոշումները կայացնում են Երեւանում»,- ասել է Զախարովան՝ նշելով, որ ռուսական կողմն այդ մասին հայտնել է, այդ թվում՝ երկկողմ կապուղիներով։

Ադրբեջանը մերժել է Զելենսկու այցը, թեև այդ մասին Ադրբեջանում պաշտոնապես չի հայտարարվում։ Այս մասին մարտի 20-ին «Հարավային Կովկաս. միտումներ և հեռանկարներ ուկրաինական պատերազմի համատեքստում» թեմայով քննարկման ժամանակ ասել է Ադրբեջանի Խաղաղության և ժողովրդավարության ինստիտուտի կոնֆլիկտաբանության և միգրացիայի բաժնի ղեկավար, պատմաբան Արիֆ Յունուսովը, ով համաժողովին մասնակցել է հեռակա կարգով։

Նա նշել է, որ այս հեռանկարը զայրացրել է Պուտինին, և դա նաև Էրդողանի դիրքորոշումն էր։

«Այդ պատճառով Բաքուն որոշեց չկազմակերպել Ուկրաինայի նախագահի այցը»,- վստահ է փորձագետը։

Եթե Շուշին Ձեր տրամաբանությամբ ու Ձեր տեսակետից դժգույն քաղաք չլիներ, Ձեր քաղաքական ուժի գլուխը և նրանից կախված մյուս օրգանները «Գոլդեն Փելես» հյուրանոցը Մոնումենտում չէին կառուցի, բա տանեիք այնտեղ կառուցեիք։

Այս մասին ԱԺ-ում կառավարության հետ հրացուպատախսանի ժամանակ ասաց վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը՝ պատասխանելով «Հայաստան» խմբակցության պատգամավոր Գառնիկ Դանիելյանի հարցին։

«Հունաստանում կղզի չառնեիք, գնայիք մի հյուրանոց էլ Ոսկեպարում կառուցեիք, երկու հատ էլ Կիրանցում, այդ ճանապարհների երկայնքով կառուցեիք ձեր ավտոսալոնները։ Խնդիրը տան մասին չէ, խնդիրը ՀՀ ինքնիշխան տարածքի մասին է։ Ես շատ կոկրետ բան եմ ասում՝ այն ինչ ՀՀ ինքնիշխան տարածքում է, ՀՀ ինքնիշխան տարածքում է, ես կներեք պատմական Հայստանի վարչապետը չեմ, ես այսօրվա Հայաստանի վարչապետն եմ։

Եթե պատմական Հայաստանի պատգամավոր եք, առաջարկում եմ ձեր աշխատասենյակը տեղափոխել պատմական Հայաստան։ Կարծում եմ ձեր քաղաքական ուժը ունի բավարար ֆինանսական ներուժ, գնացեք հյուրատուն, հյուրանոց կառուցեք Ոսկեպարում»,- ասաց նա։

Ընդդիմության ներկայացուցիչները ասում են, որ ՀՀ կառավարությունը պատրաստվում է հանձնել Տավուշի մարզի 4 գյուղերը, պետք է նման դեպքում խնդրել, որ այդ ասողները նշեն, թե Տավուշի մարզի, որ գյուղերի մասին է խոսքը։ Այս մասին այսօր ԱԺ-ում կառավարության հետ հարցուպատասխանի ընթացքում ասաց վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը՝ անդրադառնալով ՔՊ-ական Արփի Դավոյանի հարցին, թե տեղի է ունենում մանիպուլիացիա, քանի որ ընդդիմադիր գործիչները խոսում են 4 գյուղերի մասին՝ չնշելով, որ դուք խոսել եք ադրբեջանական անուններ ունեցող բնակավայրերի մասին, որոնք ՀՀ սահմաններից ներս չեն գտնվում, անընդհատ քննարկում են 4 բնակավայր, պնդելով, որ դրանք մտնում են ՀՀ սահմանների մեջ։

«Ես ուզում եմ հիշեցնել, որ ես ինքս որևէ գյուղի անուն չեմ տվել, մինչև այն պահը, երբ ուրիշն է տվել։ Նախորդ օրը՝ Կիրանցի վարչական ղեկավարը նշեց Խրեմլի գյուղ, ես դրան ի պատասխան հարցրեցի՝ Տավուշում Խրեմլի անունով գյուղ կա՞։ Ի դեպ, գյուղերի անունները բարձրաձայնել է Ադրբեջանը։
Մենք ասում ենք, որ այո, ՀՀ կառավարությունը պատրաստ է ՀՀ և Ադրբեջանի միջև դելիմիտացիան սկսել հետևյալ հատվածում, ՀՀ-ի կողմից՝ որտեղից պետք է սկսենք՝ գյուղի մասին չի, այլ գյուղի դիմացը գտնվող սահմանի մասին է։ Այս գյուղերի սահմանին դելիմիտացիային պատրաստ ենք Հայաստանի կողմից Բաղանիս, Ադրբեջանի կողմից՝ Բաղանիս-Այրում հատվածից։ ՈՒզում եմ ֆիքսենք, որ սրանք նույն գյուղերը չեն։
Հայաստանի կողմից՝ Ոսկեպար գյուղից և Ոսկեպարի դիմացը՝ գտնվող ադրբեջանական Ասկիպարա բնակավայրից։
Հաջորդը՝ Հայաստանի կողմից՝ Կիրանց գյուղ, նրա դիմացը գտնվող ադրբեջանական կողմից՝ Խրեմլի գյուղ, դրանք նույն գյուղերը չեն։
Հայաստանի կողմից Բերքաբեր գյուղ և նրա դիմացը գտնվող սահմանի հատվածը, որը Ադրբեջանի կողմից կհամընկնի Կիզիլ Հաջիլի գյուղի հետ։ Ընդ որում՝ Կիզիլ Հաջիլի գյուղն էսօր էլ, 20 տարի առաջ էլ Ադրբեջանի տիրապետության ներքո է եղել։ Հհմա եթե ՀՀ կառավարությունն ուզենա էլ՝ չի կարողանա հանձնել, քանի որ Կիզիլ Հաջիլի գյուղը Ադրբեջանինն է եղել միշտ և էսօր էլ Ադրբեջանինն էր։ Դրանք բոլորն էս գյուղերը ոչ անկլավային գյուղեր են»,- հայտարարել է Փաշինյանը։
Նա, կրկին ցույց տալով ՀՀ քարտեզի ուրվապատկերով թիթեղյա մակետը, նշել է, որ Բաղանիս գյուղը գտնվում է այդ քարտեզի մեջ, Բաղանիս Այրումը դուրս է ու դուրս է եղել միշտ, Ոսկեպարը այս քարտեզի մեջ է ու կմնա այս քարտեզի մեջ, Ասկիպարան դուրս է եղել, Կիրանսն այս քարտեզի մեջ է ու կմնա, Խրեմլի գյուղը դուրս է այս քարտեզից։

Նկատենք, որ առ այս պահը Նիկոլ Փաշինյանը չի հայտարարել, թե որ թվականի քարտեզի հիման վրա է մշակվել այն թիթեղյա մակետը,որը ձեռքին շրջում է, որն է դրա իրավական հիմքը։

Ադրբեջանագետ Հովիկ Ավանեսովն իր ֆեյսբուքյան էջում գրել է․

«Ադրբեջանից վանդալները ոչնչացնում են հանուն հայրենիքի նահատակված հերոսների հիշատակը հավերժացնող փառքի անկյունները բռնազավթված Արցախի ուսումնական հաստատություններում։

2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ից ի վեր Ադրբեջանն պետական մակարդակով ավերել է Արցախի տասնյակ հուշարձաններ և համալիրներ: 2020 թվականի դեկտեմբերին ադրբեջանցի վանդալները ոչնչացրել էին Թալիշի և Մատաղիսի հայկական հուշարձանները: Monument Watch անկախ ակադեմիական հարթակը հայտնել էր Բերձոր քաղաքի Փառքի հուշահամալիրի ոչնչացման, Արցախի Հադրութի շրջանի Ուխտաձոր գյուղի՝ արցախյան ազատամարտին նվիրված հուշարձանի և խաչքարի ավիրման, Քաշաթաղի շրջանի Աղանուս գյուղի աղբյուր-հուշարձանի քանդման, Անատոլի Զինևիչի կիսանդրու ոչնչացման, Մարտակերտ քաղաքի հուշարձան-խաչքարի ավիրման, Հաթերքի եղբայրական գերեզմանատան պղծման մասին։

Ադրբեջանի մշակութային ցեղասպանության թիրախում են հայտնվել նաև՝ Ավետարանոցի հուշահամալիրը, Արցախի հերոս Աշոտ Ղուլյանի հուշաքարը, Արցախի Հադրութի շրջանի Հակակու գյուղի զոհվածների հիշատակին նվիրված համալիրը, Արցախի Շուշիի շրջանի Քարին տակ գյուղում Հայրենական Մեծ պատերազմի և արցախյան պատերազմի զոհերին նվիրված հուշարձանը, Շուշի քաղաքի Հայոց ցեղասպանության, Հայրենական պատերազմի և արցախյան պատերազմի զոհերի հիշատակին նվիրված կոթողը, Հադրութի շրջանի Ազոխ գյուղի Հայրենական պատերազմի, արցախյան պատերազմում զոհվածների և Ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված հուշահամալիրը, Ակնաղբյուրի արցախյան պատերազմի զոհերի հիշատակին նվիրված հուշարձանը, Արցախյան ազատամարտում զոհված գետավանցի ազատամարտիկների հիշատակին նվիրված հուշահամալիրը։

Այս ամենը ևս մեկ անգամ ցույց է տալիս, որ Արցախի մշակութային ժառանգությունը գտնվում է ոչնչացման և յուրացման վտանգի տակ։

Ըստ «Զինված հակամարտությունների ժամանակ մշակութային արժեքների պաշտպանության մասին» 1954 թվականի Հաագայի կոնվենցիայի 4-րդ հոդվածի՝ արգելված է մշակութային ժառանգության հանդեպ վանդալիզմի, գողության, կողոպուտի, յուրացման, թշնամանքի և հաշվեհարդարի ցանկացած գործողություն։ Հաագայի 1954 թվականի առաջին արձանագրությունն արգելում է օկուպացված տարածքներում ոչնչացնել մշակութային կամ հոգևոր արժեքները»։

Ադրբեջանագետ Տաթեւիկի Հայրապետյանը տելեգրամում գրել է.

«Ադրբեջանի նախկին արտգործնախարար, Ալիևի կարկառուն քարոզիչ Թոֆիգ Զուլֆուգարովը անդրադարձել է այն հարցին, որ Փաշինյանը սպառնացել է Տավուշի բնակիչներին, թե Ադրբեջանը մինչև շաբաթվա վերջ կգնա հարձակման։ Զուլֆուգարովի պատասխանը մեջբերում եմ բառացի․

«Ինձ թվում է, որ Փաշինյանի հայտարարությունն ավելի շատ ներքին օրակարգի ձևավորման նպատակ ունի։ Այն, ինչ կատարվում է, ավելի սերտորեն կկապեի հենց Հայաստանում տեղի ունեցող գործընթացների հետ։ Որովհետև, ինչպես գիտեք, նա տարբեր առիթներով ենթարկվում է քննադատությունների Հայաստանի քաղաքական շրջանակների կողմից։ Նրան նախատում են պատերազմի արդյունքի և շատ այլ բաների համար։ Դժվար է պատկերացնել, թե ինչու է նա այսպես կոնկրետ բարձրաձայնում գյուղերի մասին։ Այո, Ադրբեջանը պահանջում է կատարել այն պարտավորությունները, որոնք ստանձնել է Հայաստանը։ Եվ պարզ է, որ իմաստ չունի հետաձգել այդ պարտավորությունների կատարումը, ինչպես նաև միջանցք ապահովելու պարտավորությունը, քանի որ իրավիճակը գնալով ավելի է հակվելու առճակատման լարվածության աճին։ Ելնելով դրանից՝ դժվար է հասկանալ Փաշինյանի հայտարարությունների տրամաբանությունը»։

Անգամ ադրբեջանցիներին են շշմած Փաշինյանի՝ սեփական ժողովրդին պատերազմով սպառնալու ունակությունից, քիչ է մնում ասեն՝ դա մեր անելիքն էր, թող մենք կսպառնանք։ Զուլֆուգարովը նաև իր պատասխանի մեջ ցույց է տալիս, որ պահանջների ցուցակն անվերջ է, հետո կգա «միջանցքի» հարցը, և այդպես շարունակ»։

Գիտեք, ես կարծում եմ, որ դիվերսիֆիկացիան կամ բազմավեկտոր քաղաքականությունը ճիշտ բան է. Հետևաբար, Հայաստանի նման երկրներին, որոնք շատ ավելի թույլ են, քան հյուսիսում, արևելքում, արևմուտքում կամ հարավում գտնվող հարևանները, օրինակ՝ Իրանը՝ որպես գլխավոր հարևան, պետք է իրավունք տրվի, լիակատար ազատություն և հնարավորություն տրվի՝ իրականացնելու բազմավեկտոր քաղաքականություն, կնքելու հրադադարի դաշինքներ, զարգացնելու կապերն իր բոլոր հարևանների հետ: Այս մասին NEWS.am-ի հետ զրույցում նշեց ԱՊՀ երկրների և Էներգետիկ հարցերով եվրոպացի փորձագետ Ալեքսանդր Ռարը:

«Սա ապագայում կապահովի Հայաստանի զարգացումը։ Ես չեմ ասում, որ դա տեղի է ունենում, բայց ես խոսում եմ այն վտանգների մասին, որոնք կարող են ի հայտ գալ աշխարհաքաղաքական այս համատեքստում․ եթե Հայաստանը քաղաքական խաղերում սուբյեկտից վերածվի օբյեկտի՝ չունենալով իր ռազմավարական զարգացման ուղին ընտրելու և բազմավեկտոր քաղաքականություն վարելու իրավունք, ապա դա կարող է վտանգավոր լինել ոչ միայն Հայաստանի, այլև Կովկասի այլ պետությունների համար։

Իմ մտավախությունն այն է, որ հակամարտությունների պատճառով, օրինակ՝ Ուկրաինան, միգուցե Արևմուտքի և Չինաստանի միջև հակամարտությունը Թայվանի շուրջ, և առհասարակ աշխարհում մեծ ճգնաժամի պատճառով Կովկասի նման տարածաշրջանները, Հայաստանի նման փոքր պետությունները կարող են ինչ-ինչ աշխարհաքաղաքական գաղափարների և նպատակների համար շահագործվել այլ երկրների, շատ ավելի ուժեղ դերակատարների կողմից։

Դա չպետք է տեղի ունենա, ոչ ոք չպետք է դեմ լինի արդյունավետ համագործակցությանը, ռազմավարական գործընկերությանը, և լավ է, որ ԵՄ-ն ու Հայաստանը մերձենում են։  Սակայն ԵՄ-ն, հուսով եմ, հասկանում է, թե որ երկրների հարևանությամբ է գտնվում Հայաստանը և ինչպիսի կոնֆլիկտներ կարող են ծագել, եթե աշխարհաքաղաքական իրավիճակը վատթարանա»,-ասաց նա:

Ռառը նկատեց, որ նաև շատ լարված իրավիճակ է Ռուսաստանի և Վրաստանի միջև։ «Վրաստանը նույնպես ցանկանում էր դառնալ ՆԱՏՕ-ի անդամ, և այժմ շեղվում է այդ նպատակից, քանի որ գիտակցում է, որ չի կարող դա անել, առնվազն այս պահին։ Այնպես որ, բոլոր այս հարցերը պետք է մտնեն օրակարգ, դրանց մասին պետք է մտածեն բոլոր կողմերը, որոնք շահագրգռված են Հայաստանի և ԵՄ-ի միջև համագործակցությամբ և ռազմավարական գործընկերությամբ։ Եվ հուսով եմ, որ դա կարվի»,-ընդգծեց քաղաքագետը:

Հարցին, թե որքանո՞վ է ԵՄ-ն պատրաստ կանգնել Հայաստանի կողքին, մինչև ո՞ր կետը, Ռարը պատասխանեց. «Կներեք անմիջականությանս համար, սակայն կարծում եմ ԵՄ-ն Հայաստանով հետաքրքրված է հիմնականում որպես պատվար Կովկասում ռուսական ազդեցության դեմ: Երկրորդ՝ նախկինում՝ տասը տարի առաջ, արդեն ունեցել ենք Հայաստանի և ԵՄ-ի միջև մերձեցման պատմություն։ Կհիշեք, որ Երևանի և Բրյուսելի միջև շատ արդյունավետ բանակցություններ էին ընթանում։ Այն ժամանակ ասվում էր, որ Հայաստանը կարող է մերձենալ ԵՄ-ի հետ, դառնալ լիիրավ ասոցացված անդամ, գուցե մի գեղեցիկ օր՝ նաև ԵՄ անդամ, սակայն միայն այն դեպքում, եթե լուծի Թուրքիայի հետ ունեցած խնդիրները։

Այն ժամանակ Թուրքիան նույնպես համարվում էր ԵՄ հնարավոր անդամ, իսկ այսօր դա այլևս այդպես չէ։ Այնպես որ, պետք չէ մոռանալ այս շատ կարևոր գործոնի մասին: Ըստ իս՝ Հայաստանը և Հայաստանի ղեկավարները պետք է սա հասկանան, և կարծում եմ՝ հասկանում են, որ երկիրը մեկուսացված է Կովկասում, և պետք է շատ ուշադիր լինեն, որպեսզի հարաբերությունների հարցում այս կամ այն ուղղությամբ չափազանց հեռու չգնան, չօտարվեն իրենց գործընկերներից, ռազմավարական գործընկերներից։

Եվ խոսքը ոչ միայն Ռուսաստանի, այլ շատ առումներով նաև Իրանի մասին է։ Սակայն Հայաստանի համար ամենամեծ խնդիրը կդառնա իրավիճակը, երբ երկիրը, շրջապատված այս բոլոր մեծ տերություններով, կորցնի իր զարգացման ուղին, ինչը շատ տխուր կլինի»,- ընդգծեց քաղաքագետը: