Ի հետևումն Ն.Ս.Օ.Տ.Տ․ Գարեգին Երկրորդ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի դիմումների՝ ուղղված Եկեղեցիների Համաշխարհային Խորհրդի գլխավոր քարտուղարի պաշտոնակատար Իոան Սաուկային և Եկեղեցիների Եվրոպական Կոնֆերանսի գլխավոր քարտուղար Յորգեն Սկոֆ Սորենսենին, վերջիններս դեկտեմբերի 19-ին համատեղ նամակ են հղել Եվրոպական Միության արտաքին քաղաքականության և անվտանգության հարցերով պատասխանատու Ժոզեպ Բորելին, որում դատապարտում են Ադրբեջանի կողմից Բերձորի մարդասիրական միջանցքի փակումը, ինչի հետևանքով շրջափակման մեջ է հայտնվել Արցախը։ Հայտնում է Մայր Աթոռի տեղեկատվական համակարգը։

«Սա 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ին եռակողմ կնքված համաձայնագրի խախտում է, որով ոտնահարվում են միջազգային մարդասիրական իրավունքները և բարոյական սկզբունքները»,–նշված է հայտարարության մեջ:

Եկեղեցիների Համաշխարհային Խորհրդի և Եկեղեցիների Եվրոպական Կոնֆերանսի համատեղ նամակում նշվում է, որ Ադրբեջանը մարդասիրական միջանցքը փակելով, այն էլ ձմռանը և ժամանակավորապես դադարեցնելով գազի մատակարարումը, միտումնավոր հումանիտար արտակարգ իրավիճակ է ստեղծել 120.000 էթնիկ հայերի համար։

«Սա այնպիսի արարք է, որը հակասում է Ադրբեջանի կողմից բարի կամքի և մարդասիրական պատասխանատվության ցանկացած պնդումներին»,- ասված է նամակում։

Նշվում է նաև, որ Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից հայերի նկատմամբ մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումների ու հանցագործությունների համար տվյալ երկիրը պատասխանատվության չի ենթարկվել։

«Այս պայմաններում հայ ժողովրդի մտավախությունները, որ ադրբեջանական ագրեսիան միտված է իրենց դեմ ցեղասպանություն իրականացնելու՝ անհերքելի է, ինչն էլ ավելի է ընդգծվում ներկայիս իրողությունների համատեքստում»,–ասվում է նամակում։

Կոչ է արվում ԵՄ-ին բոլոր դիվանագիտական նախաձեռնություններով հետամուտ լինել, որպեսզի Ադրբեջանը վերաբացի Բերձորի մարդասիրական միջանցքը և համապատասխան երաշխիքներ տրամադրի այն բաց պահելու համար:

«Մենք կոչ ենք անում անել հնարավորն ապահովելու հայ-ադրբեջանական սահմանին ԵՄ դիտորդական առաքելության մանդատի երկարաձգումը՝ ներառելով Լաչինի միջանցքը և ապահովել անկախ մոնիտորինգ»,- եզրափակում է նամակը։

Ադրբեջանը կոպտորեն խախտում է 2020թ-ի նոյեմբերի 9-ի հայտարարության 9-րդ կետը՝ պնդելով, թե ՀՀ-ն պետք է միջանցք տրամադրի։ Այս մասին կառավարության նիստի ժամանակ ասաց վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը։

«Բազմիցս եմ նշել, որ որևէ միջանցքի բացում նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունը չի նախատեսում, նման բան չի նախատեսում նաև Հայաստանի կյողմից ստորագրված որևէ փաստաթուղթ։ Բնականաբար անհեթեթ և նույնիսկ տգետ են բոլոր այն պնդումները, թե Հայաստանը բանավոր նման խոստում է տվել որևէ մեկի»,- ասաց Փաշինյանը։

Նա նշեց, որ  ինչպես նախկինում, այնպես էլ հիմա ՀՀ-ն պատրաստ է եռակողմ հայտարարության  9-րդ դրույթների իրականացմանը։

«Այդ կետը տարածաշրջանի տրանսպորտային կապերի ապաշրջափակման մասին է։ Եռակողմ հայտարարությունը այս գործընթացում ՀՀ-ի սուվերենության որևէ սահմանափակում չի նախատեսում  և Հայաստանը ցանկացած պահի պատրաստ է ճանապարհների վերաբացմանը, նոր ճանապարհների կառուցմանը, ինչպես նախատեսվում է ՀՀ օրենսդրությամբ»,- ասված Նիկոլ Փաշինյանը։

«Ադրբեջանը նախ արգելափակել է Լաչինի միջանցքը, ապա փակել Լեռնային Ղարաբաղը բնական գազով մատակարարող խողովակը: Այս սադրիչ գործողությունների հետևանքով Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչները զրկվել են ազատ տեղաշարժի իրավունքից, հայտնվել են ձմեռային պայմաններում իրենց բնակարանները ջեռուցելու դժվարությունների առաջ, հազարավոր մարդիկ, այդ թվում՝ երեխաներ, ձմռան ցուրտ պայմաններում մնացել են ճանապարհներին, բազմաթիվ ընտանիքներ ակամա կիսվել են` հայտնվելով շրջափակման տարբեր կողմերում:

Առողջական ծանր խնդիրներ ունեցող քաղաքացիները զրկված են դեղորայքից և առողջապահական ծառայություններից: Խափանվել են պարենի և առաջին անհրաժեշտության այլ ապրանքների մատակարարումները: 120 հազար մարդ փաստացի հայտնվել է պատանդի կարգավիճակում:

Գազով ջեռուցվող դպրոցներն ու մանկապարտեզները հարկադրված դադարեցրել են աշխատանքները, ինչի հետևանքով շուրջ 22 հազար երեխա զրկվել է կրթության իրավունքից»,-ասաց վարչապետը:

Նիկոլ Փաշինյանը Լեռնային Ղարաբաղում ստեղծված իրավիճակը համարում է հումանիտար ճգնաժամ:

«Ընդ որում, այդ յտարարության ուղղակի և կոպիտ ոտնահարում է Ադրբեջանի կողմից, այն պարզ հիմնավորմամբ, որ նշված հայտարարության 6-րդ կետի համաձայն՝ Լաչինի միջանցքը գտնվում է Լեռնային Ղարաբաղում Ռուսաստանի Դաշնության խաղաղապահ զորախմբի վերահսկողության ներքո, և Ադրբեջանի  Հանրապետությունը երաշխավորում է Լաչինի միջանցքով քաղաքացիների, տրանսպորտային միջոցների և բեռների երթևեկության անվտանգությունը: Սա ուղիղ մեջբերում է նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունից, և հայտարարությունը մի փաստաթուղթ է, որի տակ դրված է Ադրբեջանի նախագահի ստորագրությունը»,- ընդգծեց Փաշինյանը:

Միջազգային հանրությունն ու վերլուծաբաններն անդրադառնում են ադրբեջանցիների կողմից Լաչինի միջանցքի արգելափակմանն ու Լեռնային Ղարաբաղ գազի մատակարարման դադարեցմանը, գրում է «Ամերիկայի ձայնը»:

Լաչինի միջանցքի փակումը լուրջ հումանիտար հետևանքներ ունի և հետ է մղում խաղաղության գործընթացը, հայտարարել է ԱՄՆ պետքարտուղարության խոսնակ Նեդ Փրայսը թվիթերյան գրառման միջոցով:

«Մենք կոչ ենք անում Ադրբեջանի կառավարությանը վերականգնել միջանցքով ազատ տեղաշարժը», գրել է Փրայսը՝ շեշտելով՝ առաջ շարժման ճանապարհը բանակցությունների միջոցով է։

Իր հերթին, Բրյուսելում ընդգծել են, որ «լուրջ մտահոգությամբ» հետևում են այստեղ արդեն որոշ ժամանակ տեղի ունեցող զարգացումներին։ ԵՄ-ը կոչ է անում Ադրբեջանի իշխանություններին «ապահովել միջանցքի երկայնքով տեղաշարժի ազատությունն ու անվտանգությունը՝ համաձայն 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարության: Նման ազատ տեղաշարժի սահմանափակումները զգալի անհանգստություն են պատճառում տեղի բնակչությանը և առաջացնում հումանիտար մտահոգություններ: Այդ մտահոգությունները կարող են և պետք է լուծվեն ներգրավված կողմերի հետ երկխոսության և խորհրդակցությունների միջոցով: ԵՄ-ը կրկնում է զսպվածության իր կոչը և պատրաստ է նպաստել վերոնշյալ ջանքերին», նշված է հայտարարության տեքստում։

Քարնեգի Եվրոպա հիմնադրամի վերլուծաբան Թոմաս դե Վաալն այս կապակցությամբ իր թվիթերյան գրառման մեջ նշել է, որ ԵՄ պաշտոնյաներն անհանգստացած են ստեղծված կացությամբ և ցանկանում են պահպանել բանակցային գործընթացը: Ըստ վերլուծաբանի՝ վերջին շրջանի ԵՄ միջնոդությամբ բանակցությունները որոշակի առաջընթաց արձանագրեցին, որի արդյունքում կողմերը հնչեցրեցին հայտարարություններ խաղաղ պայմանագրի մասին: Սակայն որևէ համաձայնություն չկա Ղարաբաղի հայության ապագայի վերաբերյալ, նշում է վերլուծաբանը՝ շեշտելով՝ «Ադրբեջանը, որն այսօր դոմինանտ դիրքում է, ցույց է տվել, որ ուժ կկիրառի՝ զիջումներին հասնելու համար»: Դե Վաալի կարծիքով՝ Ադրբեջանի նախագահ Ալիևը ցանկանում է կնքել խաղաղության համաձայնագիր, այլ ոչ թե նոր պատերազմ սկսել, սակայն հայկական կողմը չի կարող գնալ այն զիջումներին, որոնք նա ցանկանում է տեսնել: Մեծ վտանգ կա, որ կանգնած ենք ռազմական նոր լուրջ ընդհարման բռնկման շեմին, զգուշացնում է դե Վաալը։

Իր հերթին, Ադրբեջանում ԱՄՆ նախկին դեսպան Ռիչարդ Կազլյարիչի կարծիքով՝ ադրբեջանական կողմից Լաչինի միջանցքի արգելափակումն ու Լեռնային Ղարաբաղ գազի մատակարարման դադարեցումը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև երկխոսության ձախողման արդյունք է:

«Ավելի լայն տեսանկյունից դա երկկողմ շարունակական շփումների ձախողման արդյունք է, որոնք հուսով էինք, որ այս աշնան սկզբին որոշակի արդյունքներ կսկսեին տալ»,- պնդում է նա:

Կազլյարիչի կարծիքով՝ Ռուսաստանը, որն այսօր ներխուժել է Ուկրաինա, ի վիճակի չէ չեզոք խաղաղապահ գործունեություն ծավալել: Արդյունավետ խաղաղապահ գործունեության համար, ըստ նախկին դեսպանի, բավարար չէ նաև այստեղ առկա զորամիավորման թվաքանակը:

«Ես չեմ տեսնում, թե ինչպես է հնարավոր միայն ռուսական խաղաղապահների ուժերի միջոցով անել այն ամենը, ինչը կբավարարի և՛ Հայաստանին, և՛ Ադրբեջանին»,- նշում է Կազլյարիչը:

Նախկին դեսպանի պնդմամբ՝ այսօր Ռուսաստանի դիրքերը տարածաշրջանում զգալի չափով թուլացած են, իսկ վարկանիշը՝ ցածր՝ կապված այն ամենի հետ, ինչը Մոսկվան անում է Ուկրաինայում:

«Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ռազմական հակամարտության պահպանումը, որը Մոսկվան կարող է վերահսկել, Ռուսաստանի միակ շահն է: Կարծում եմ՝ ռուսական կողմը հետաքրքված չէ կայունությամբ՝ խաղաղություն հաստատելու իմաստով։ Նրանց շահն է զերծ պահել կողմերին առճակատման վերսկսումից, որքան հնարավոր է»,- ընդգծում է Կազլյարիչը:

Հայաստանցի վերլուծաբան Հովսեփ Խուրշադյանի կարծիքով՝ ադրբեջանական կողմն ու ռուս խաղաղապահները գործում են համաձայնեցված.

«Նրանք գործում են փոխհամաձայնեցված Ադրբեջանի հետ, քանի որ նրանց երկուսի նպատակն է վերացնել Հայաստանի ինքնիշխանությունը և Հայաստանը վերածել ռուսական մեկ բազայի, որը կբերի Հայաստանի պետականության կործանմանն ու Հայաստանը զոհասեղանին դնելուն, այդ թվում Ռուսաստանի մղվող տարբեր պատերազմներում»,- ասել է նա:

Նրա կարծիքով՝ Երևանը օր առաջ պետք է պահանջի միջազգային խաղաղապահների տեղաբաշխում Լեռնային Ղարաբաղում:

«Քանի դեռ այնտեղ չկան հստակ մանդատով ձևակերպված խաղաղապահ ուժեր, որևէ երկարատև կայունության և անվտանգության մասին Արցախի բնակչության համար խոսելն ավելորդ է»,- շեշտում է Խուրշուդյանը:

Այս առումով վերլուծաբան Թոմաս դե Վաալն էլ գտնում է, որ խնդիրը նրանում է, որ 2020 թվականի նոյեմբերի հրադադարի իրականացման հիմնական բեռը շարունակում է մնալ Մոսկվայի ուսերին այն դեպքում, երբ այն չի կարողանում հաջողությամբ իրականացնել այն, ուկրաինական պատերազմի պատճառով: «Ռուսաստանի նկատմամբ վստահությունը մեծ չէ Հայաստանում կամ Ադրբեջանում, և զրոյական է միջազգային հանրության շրջանում», գրում է դե Վաալը թվիթերյան իր գրառման մեջ՝ ընդգծելով, որ ռուս խաղաղապահները չունեն որևէ համաձայնեցված մանդատ՝ ուկրաինական ճգնաժամի պատճառով: Դրա հետ մեկտեղ, ըստ վերլուծաբանի, ԼՂ հայության համար ռուս խաղաղապահները դիտարկվում են «որպես իրենց գլխավոր պաշտպան», որն է՛լ ավելի է մեծացնում նրանց նկատմամբ անվստահությունը Բաքվի կողմից, նկատում է դե Վաալը:

Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւի վարչակազմի անմիջական ենթակայությամբ գործող Aztv պետական հեռուստաալիքը Լեռնային Ղարաբաղում ռուս խաղաղապահների գործողություններն «անհեթեթ» է անվանել։ Դեկտեմբերի 12-ին, ժամը 18.00-ին «Նովոստի» լրատվական ծրագրի ռուսերեն եթերում ցուցադրվել է թղթակցի ուղիղ միացումը Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից հովանավորվող, այսպես կոչված, «բնապահպանների» եւ «ակտիվիստների» ակցիայի վայրից, որոնք արգելափակել են Գորիս-Ստեփանակերտ ավտոճանապարհը։ Ուղիղ եթերում ուղիղ հարձակումներ են կատարվել ռուսական խաղաղապահ զորախմբի վրա, մեղադրանքներ հնչել, որ վերջիններս խոչընդոտում են «մեր հողերում» «մոնիթորինգի» անցկացմանը։ Ոչ պակաս հակառուսական տոնով ժամը 16.00-ին հնչել է ադրբեջաներեն լրատվական թողարկում։

Այսպիսով, Ադրբեջանի պետական հեռուստառադիոընկերությունը, որը գտնվում է նախագահ Ալիեւի անմիջական ենթակայության տակ եւ ավելի քան երկու տարի նշում է ռուսական խաղաղապահ զորախմբի ներկայության ժամանակավոր բնույթը, սկսել է բացահայտ վարկաբեկել այն եւ չի թաքցնում, որ սադրանքն ուղղակիորեն հովանավորվում է Բաքվի բռնապետական ռեժիմի կողմից։

2020թ. սեպտեմբերի 27-ից Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից Արցախի Հանրապետության դեմ սանձազերծված՝ միջազգային մարդասիրական իրավունքի կոպիտ խախտումներով զուգորդված ագրեսիվ պատերազմի հանգամանքները քննելու համար ԱՀ իրավապահ մարմինների կողմից հարուցվել են մի շարք քրեական գործեր, որոնց շրջանակում նախաքննական մարմնի կողմից առգրավվել են բազմաթիվ չպայթած արկեր ու արկերի մնացորդներ, նշանակվել են փորձաքննություններ:

Արցախի դատախազությունից  հայտնում են, որ ԱՀ քննչական կոմիտեի քննիչի կողմից փորձաքննության էր ներկայացվել նաև ԱՀ Մարտունի քաղաքի վարչական տարածքում հայտնաբերված՝ չպայթած հրթիռը և դրանից ստացված նմուշները: Անկախ փորձագիտական խմբի կողմից կատարված հետազոտության արդյունքում տրված եզրակացությամբ (եզրակացությունը ստացվել է 07.12.2022թ.) փաստվել է, որ այն իրենից ներկայացնում է սպիտակ ֆոսֆորից բաղկացած ֆոսֆորային ռազմամթերք:

Ռազմամթերքի հայտնաբերման, վնասազերծման և նմուշառման ողջ գործընթացը կատարվել է մասնագետների մասնակցությամբ, ամրագրված տեսաձայնագրությամբ, հետազոտության առարկան և փորձաքննության նյութերը անհրաժեշտության դեպքում կարող են ներկայացվել միջազգային փորձագետների հետազոտությանը:

Այսպիսով, փորձագիտական հետազոտության արդյունքներով հաստատվել է, որ 2020թ. 44-օրյա պատերազմի օրերին Ադրբեջանի զինված ուժերը զանգվածային ոչնչացման ու մարդկային մեծաթիվ կորստի, տառապանքի ու վնասի հանգեցնող քիմիական զենքով ուղիղ թիրախավորել են այն բնակավայրերը, որտեղ գտնվում էր խաղաղ բնակչություն (պատերազմի օրերին ու դրանից հետո հրապարակվել էին քիմիական զենքի կիրառության մասին վկայող մի շարք տեսանյութեր): Այդ կերպ Ադրբեջանը կոպտորեն խախտել է Ժնևի կոնվենցիայի (Արձանագրություն 1) 35-րդ հոդվածը, համաձայն որի՝

«1.Ցանկացած զինված ընդհարման դեպքում ընդհարման մեջ գտնվող կողմերի՝ պատերազմելու մեթոդների և միջոցների ընտրության իրավունքն անսահմանափակ չէ:

2.Արգելվում է կիրառել այնպիսի զենքեր, արկեր, նյութեր, ինչպես նաև պատերազմելու այնպիսի մեթոդներ, որոնք կարող են ավելորդ վնասներ կամ ավելորդ տառապանքներ պատճառել:

3.Արգելվում է կիրառել պատերազմելու այնպիսի մեթոդներ կամ միջոցներ, որոնք նպատակ ունեն շրջակա միջավայրին պատճառել, կամ, կարելի է ենթադրել, որ կպատճառեն լայնածավալ, տևական և լուրջ վնաս»:

2022 թվականի նոյեմբերի 28-ին «Նյու Յորք թայմս» թերթը հրապարակել է լրագրող Կոնստանտ Մեհյոյի ցնցող հոդվածը՝ «Փարիզի թանգարանն ունի 18 հազար գանգ. դժվար է ասել, թե դրանք ումն են» վերնագրով։

Հոդվածը բացահայտում է, որ Փարիզի Մարդու թանգարանում պահվում է «մարդկային  աճյունների հսկայական հավաքածու»: Այս թանգարանի նկուղում գտնվում են «18 հազար գանգեր, որոնց թվում են աֆրիկյան ցեղերի առաջնորդների, կամբոջացի ապստամբների և Օվկիանիայի բնիկ մարդկանց աճյունները: Դրանցից շատերը հավաքվել են նախկին ֆրանսիական գաղութներում։ Հավաքածուն ներառում է նաև ավելի քան 200 բնիկ ամերիկացիների գանգեր, այդ թվում՝ Սիու և Նավահո ցեղերի գանգերը։ Մետաղական դարակների վրա ստվարաթղթե արկղերում պահվող աճյունները կազմում են մարդկային գանգերի ամենամեծ հավաքածուներից մեկն աշխարհում՝ ընդգրկելով դարեր և ներառելով աշխարհի բոլոր անկյունները»: Գանգերից հինգը պատկանում են Հայոց ցեղասպանության զոհերին։ Թանգարանը չի հրապարակել 18 հազար գանգերի ինքնությունը՝ վախենալով փոխհատուցման հայցերից:

Ես կարդացել եմ Ֆրանսիայի Սենատի հանձնաժողովի 2021 թվականի դեկտեմբերի 15-ի զեկույցը թանգարանում աճյունների ճակատագրի վերաբերյալ առաջարկվող օրենքի քննարկման մասին: Այդ հանդիպման ժամանակ առաջարկվող օրենքի համահեղինակ սենատոր Քեթրին Մորին-Դեսային հայտարարեց՝ «զարմանալի է, որ մեր հավաքածուներում հայտնաբերում ենք գանգեր Հայոց ցեղասպանության ժամանակվանից»։ Առաջարկվող օրենքի մեկ այլ համահեղինակ, սենատոր Պիեռ Ուզուլիասը հավելեց. «Ես ընկճված էի իմանալով, որ Դեյր-էզ Զորում [Սիրիա] հայտնաբերված Հայոց ցեղասպանության զոհերի հինգ հայկական գանգեր դեռևս գտնվում են Մարդու թանգարանի հավաքածուներում»։

Քանի որ «Նյու Յորք թայմսի» թղթակից Մեհյոն իր հոդվածում նշել էր, որ ինքը գաղտնի փաստաթղթեր է ձեռք բերել թանգարանում գտնվող մարդկային աճյունների մասին, ես գրեցի նրան՝ հարցնելով, թե արդյոք այդ փաստաթղթերը պարունակո՞ւմ են մանրամասներ Հայոց ցեղասպանության հինգ զոհերի գանգերի վերաբերյալ: Նա ինձ տեղեկացրեց, որ դրանք կանանց գանգեր էին, որոնք ֆրանսիացի նախապատմության մասնագետ Էմանուել Պասեմարը հավաքել էր Սիրիայում իր հետազոտությունների ժամանակ 1925-1926 թվականներին: Ֆրանսիական նախապատմության ընկերության տեղեկագիրը հաղորդում է, որ Պասեմարը դասախոսություն է կարդացել Փարիզի Սորբոնի համալսարանում 1927 թվականի փետրվարի 16-ին, որի ընթացքում նա նկարագրել է իր ճանապարհորդությունը դեպի Եփրատ գետի ափերը Սիրիայում: 
Մեհյոն իր հոդվածում գրել է, որ «չնայած Ֆրանսիան առաջատար է Եվրոպայում գաղութատիրության ժամանակաշրջանի գտածոների՝ մարդու ձեռքով ստեղծված մշակութային առարկաների հավաքածուների հետաքննման և վերադարձի հարցում, սակայն  աճյունների հարցում նա հետ է մնում իր հարևաններից»: Աճյունների պահանջատերը պետք է ապացուցի ժառանգական կապը։ Այնուամենայնիվ, «ցանկացած վերադարձ ֆրանսիական օրենսդրությունը դարձրել է ծանր ու ժամանակատար գործընթաց»:

Մեհյոն հավելել է. «Ինչպես 19-րդ դարի մյուս թանգարանները, Մարդու թանգարանն ի սկզբանե եղել է ամբողջ աշխարհից հավաքված իրերի պահոց: Գանգերը հավաքվել են հնագիտական պեղումների և գաղութային արշավների ժամանակ, երբեմն զինվորների կողմից, որոնք գլխատել են դիմադրության մարտիկներին։ Աճյունները, որոնք գնահատվել են այժմ վարկաբեկված ռասայական գիտության բնագավառում աշխատող հետազոտողների կողմից, այնուհետև հարաբերական մոռացության են մատնվել: 1989 թվականին Ֆիլիպ Մենեսիեն՝ [թանգարանի] վարիչը, կազմել է հավաքածուի առաջին շտեմարանը: Դա նրան հնարավորություն է տվել բացահայտել հարյուրավոր, ինչպես նա է անվանել «հնարավոր վիճարկելի» գանգեր՝ հակագաղութային մարտիկների և բնիկ մարդկանց աճյունները, որոնք հավաքվել էին որպես պատերազմի ավար կամ թալանվել էին հետախույզների կողմից, որոնք կարող էին պահանջել այն մարդիկ, որոնք ցանկանում էին հարգել իրենց նախնիների հիշատակը»:

Բնագիտական պատմության թանգարանի բարձրաստիճան պաշտոնյա Քրիստին Լեֆևրը, որը վերահսկում է Մարդու թանգարանը և Մարտին Ֆրիսը, որը պատասխանատու է թանգարանի ժամանակակից մարդաբանության հավաքածուների համար, Մեհյոյին ասել են, որ տեղեկատվությունը չի հրապարակվել գաղտնիության, վախի, հակասությունների և որոշ  աճյունների ինքնության վերաբերյալ անորոշության պատճառով: «Բայց մի քանի ակադեմիկոսներ և օրենսդիրներ ասում են, որ թանգարանի դիրքորոշումը բխում է ավելի մեծ մտահոգությունից, որ թափանցիկությունը կարող է բացել փոխհատուցման պահանջները», գրել է Մեհյոն: «Վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում Ֆրանսիան վերադարձրել է մոտ 50 աճյուններ, այդ թվում՝ Հարավային Աֆրիկային, Նոր Զելանդիային և Ալժիրին»։

Մեհյոն բացատրել է, որ «խնդիրներն ավելի են բարդանում, քանի որ պետական թանգարանների հավաքածուներում գտնվող իրերը պատկանում  են  ֆրանսիական պետությանը և չեն կարող փոխել իրենց սեփականությունը, քանի դեռ դրանց վերադարձի օրենքը չի քվեարկվել՝ մի ծանր գործընթաց, որը երբեմն ստիպել է Ֆրանսիային աճյունները փոխ տալ՝ սեփականությունը զիջելու փոխարեն:  Ֆրանսիայի մշակույթի նախարարության ներկայացուցիչն ասել է, որ պաշտոնյաներն աշխատում են մի համապարփակ օրենքի վրա՝ կարգավորելու մարդկային աճյունների ապագա վերադարձը»: Ֆրանսիայի կառավարությունը դեռ պետք է ընդունի «Սենատի կողմից հունվարին ընդունված օրինագիծը, որը կվերացնի խորհրդարանի կողմից յուրաքանչյուր փոխհատուցում հաստատելու անհրաժեշտությունը»:

Ֆրանսիայի Սենատի հանձնաժողովի լսումների ժամանակ, անդրադառնալով Հայոց ցեղասպանության զոհերի գանգերին, սենատոր Ուզուլիասը իր գործընկերներին ասաց. «Սա անհանդուրժելի է: Մենք վտանգում ենք խոշոր դիվանագիտական հակամարտություն որոշ երկրների հետ, երբ նրանք իմանան մեր հավաքածուների բովանդակության մասին: Ժամանակն է դադարեցնել սա: Մենք այլևս չենք կարող ապրել դիակներով մեր պահարաններում»։

Այժմ, երբ հայերն իմացել են Ֆրանսիայի թանգարանում պահվող Հայոց ցեղասպանության հինգ զոհերի գանգերի մասին, առաջարկում եմ Հայաստանի կառավարությանը Փարիզում իր դեսպանատան միջոցով անհապաղ խնդրանքով դիմել այս գանգերը Հայաստան վերադարձնելու համար, որպեսզի դրանք իրենց հանգրվանը գտնեն Երևանում Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիրի մերձակայքում։ Այս զոհերն արժանի են պատշաճ հուղարկավորության՝ մեկ դար ֆրանսիական թանգարանի նկուղում արկղերի մեջ պահվելուց հետո:
 

Հարութ Սասունյան
«Կալիֆորնիա կուրիեր» թերթի հրատարակիչ
www.TheCaliforniaCourier.com

Թարգմանությունը՝ Ռուզաննա Ավագյանի

Հայաստանի հատուկ հանձնարարություններով դեսպան Էդմոն Մարուքյանն արձագանքել է Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարության հայտարարությանը, որը հայտարարել էր, որ Պրահայի և Սոչիի հանդիպումներում չի հստակեցվել, թե ինչ քարտեզների հիման վրա պետք է իրականացվի Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանների դելիմիտացիան: Էդմոն Մարուքյանը թեմային անդրադարձել է՝ «Արմենպրես»-ի հարցին ի պատասխան:

-Պարոն Մարուքյան, Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարությունը, արձագանքելով ՀՀ ԱԳ նախարար Արարատ Միրզոյանի՝ «Արմենպրես» գործակալությանը տված հարցազրույցին, հայտարարել է, որ Պրահայի և Սոչիի գագաթնաժողովներին հաջորդած հայտարարություններում նշվել է, որ սահմանների դելիմիտացիան պետք է իրականացվի ՄԱԿ-ի կանոնադրությանը և Ալմա-Աթայի հռչակագրին համապատասխան, սակայն դրանցում իբրև թե խոսք չկա այն մասին, թե ինչ քարտեզների հիման վրա պետք է դա տեղի ունենա։ Մինչդեռ միևնույն ժամանակ Ադրբեջանի արտգործնախարարության ներկայացուցիչը հայտարարում է, թե իբրև ադրբեջանական գյուղեր կան Հայաստանի վերահսկողության ներքո։ Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք այս հայտարարությունը.

-Ուզում եմ նշել, որ Ադրբեջանի պաշտոնյաները պետք է կողմնորոշվեն մի հարցի շուրջ. Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահման գոյություն ունի՞, թե ոչ, քանի որ նրանք 2021թ. մայիսի 12-ի և 2022թ. սեպտեմբերի 13-ի Հայաստանի դեմ սանձազերծած ագրեսիաների և Հայաստանի ինքնիշխան տարածքների օկուպացիայի ժամանակ պնդել են, որ սահմանը դելիմիտացված չէ, և չկա սահման, իսկ հիմա ինչպե՞ս են պնդում, որ ադրբեջանական տարածքներ կան, որոնք գտնվում են Հայաստանի Հանրապետության վերահսկողության տակ։ Նման պնդում անելով՝ ադրբեջանական կողմն ընդունում է, որ գոյություն ունի Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հստակ սահման։

Պետական սահմանի վերաբերյալ Հայաստանի դիրքորոշումը շատ հստակ է և բխում է միջազգային իրավունքից. այն է՝ Հայաստան-Ադրբեջան պետական սահման գոյություն ունի, Ալմա-Աթայի հռչակագրի և դրան կից արձանագրությունների հիման վրա այս սահմանի ճանաչումը կողմերը վերահաստատել են 2022թ. հոկտեմբերի 7-ի Պրահայի քառակողմ հանդիպման և 2022թ. հոկտեմբերի 31-ի Սոչիի եռակողմ հանդիպման ժամանակ:

Արձանագրելով պետական սահմանի առկայությունը՝ մենք բազմիցս բարձրաձայնել ենք, որ Հայաստանի Տավուշի մարզի մի շարք գյուղերի՝ Բերքաբեր գյուղի վարելահողերի մոտ 70 տոկոս և Ջրամբարի մեծ հատվածը, Պառավաքար գյուղի վարելահողերի մոտ 70 տոկոսը, Այգեհովիտ և Վազաշեն գյուղերի վարելահողերը ևս 90-ականներից մինչև հիմա օկուպացված են Ադրբեջանի կողմից։ Հայաստանը հետևողական է լինելու, որ նշված տարածքները նույնպես վերադարձվեն։

Ինչ վերաբերում է Ադրբեջանի կողմից պարբերաբար բարձրացվող քարտեզների հարցին, թե իբրև հայտարարություններում խոսք չկա հստակ քարտեզների մասին և իբրև հստակ չէ, թե ինչ քարտեզներով պետք է սահմանազատումն իրականացվի, ապա այստեղ էլ ադրբեջանական կողմը ինքն իրեն հակասում է։ Ալմա-Աթայի հռչակագրով և դրան կից արձանագրություններով միմյանց սահմանները փոխադարձ ճանաչելով՝ Ադրբեջանն այլևս փակել է քարտեզների շահարկման թեման, քանի որ հստակ է, որ խոսքը Խորհրդային Միության հանրապետությունների վարչական սահմանների մասին է։ Հետևաբար այստեղ ևս հնարավոր չէ մի դեպքում պնդել, որ այո՝ ճանաչում ենք Հայաստանի տարածքային ամբողջականությունը Ալմա-Աթայի հռչակագրով և դրան կից արձանագրություններով, սակայն հետո շարունակել պատմական քարտեզների մասին անորոշ խոսույթը։

-Ստեղծված իրավիճակում ինչպիսի՞ դիրքորոշում է որդեգրել Հայաստանի Հանրապետությունը, ինչի՞ հիման վրա պետք է առաջ շարժվել, ինչպիսի՞ լուծումներ եք տեսնում դուք:

-Հայաստանը բազմիցս պաշտոնապես արձագանքել է և առաջարկել այնպես անել, որ ամբողջ սահմանի երկայնքով օկուպացված տարածքներ չլինեն, ինչպես նաև սահմանի երկայնքով հայելային հետքաշման և ապառազմականացված գոտի ստեղծելու լուծումներ առաջարկել, սակայն այդ լուծումներին ի պատասխան՝ նախ ադրբեջանական կողմը իր զորքերը չվերադարձրեց մինչև 2021թ. մայիսի 12-ի դրությամբ տեղակայման վայրեր և հետո արհամարհելով Սահմանազատման և սահմանային անվտանգության հարցերով զբաղվող հանձնաժողովների ընթացող աշխատանքը, սույն թվականի սեպտեմբերի 13-ին սանձազերծեց նոր ագրեսիա, որի հետևանքով Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխան տարածքից նոր տարածքներ օկուպացվեցին։

Ամփոփելով ասվածը՝ պետք է շեշտեմ, որ հիմնարար հարցն այստեղ հետևյալն է, որ Ադրբեջանը չի կարող պնդել, որ հստակ սահման ունենք բոլոր այն դեպքերում, երբ փորձ է արվում ներկայացնել Հայաստանի վերահսկողության տակ գտնվող Ադրբեջանի տարածքների պատմություն, իսկ Հայաստանի դեմ պատերազմական ագրեսիվ գործողություններ սանձազերծելիս և տարածքներ օկուպացնելիս՝ պնդել հակառակը, որ սահման չկա և այն ենթակա է սահմանազատման։

Հայաստանի կողմից ներկայացված բոլոր առաջարկներն ուժի մեջ են, և Ադրբեջանի քաղաքական կամքի առկայության պարագայում, առաջնորդվելով Ալմա Աթայի հռչակագրով և դրան կից արձանագրություններով, Խորհրդային Միության հանրապետությունների վարչական սահմանների հիմքով, պետք է առաջ շարժվել և արագ սահմանազատել փոխադարձ ճանաչված պետական սահմանները, որն իր դրական ազդեցությունը կունենա խաղաղության պայմանագրի ստորագրմանն ընդառաջ։

Պայմանավորված եկամտի ավելացմամբ (օրինակ՝ աշխատավարձ, կենսաթոշակ կամ ամսական պարբերականությամբ վճարվող որևէ այլ եկամուտ) քաղաքացին կարող է դուրս մնալ անապահովության գնահատման համակարգից․ ընթացակարգը նոր չէ, գործում է համակարգի ներդրման պահից, այս մասին պարզաբանում է տարածել ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության խոսնակ Զառա Մանուչարյանը։

«Անապահովության գնահատման համակարգում հաշվառված քաղաքացիներին տրամադրվող ընտանեկան/սոցիալական նպաստը երաշխավորված աջակցություն չէ, այն ընտանիքի եկամուտների հիմքով տրվող աջակցություն է՝ ի տարբերություն, օրինակ՝ կենսաթոշակների։

Համակարգից դուրս մնացած, բայց աջակցության կարիք ունեցող քաղաքացիները կարող են դիմել եռամսյակային հրատապ օգնություն ստանալու համար, որի չափը հավասար է սոցիալական նպաստի չափին (ամսական՝ 18 հազար դրամ):

Միաժամանակ տեղեկացնում ենք նաև, որ ընտանիքը կարող է չստանալ ընտանեկան կամ սոցիալական նպաստ, բայց կարող է շարունակել օգտվել այլ աջակցություններից։

Այս դեպքում, կենսաթոշակի բարձրացման հիմքով անապահովության գնահատման համակարգից դուրս մնացած ընտանիքները կշարունակեն օգտվել կոմունալ զեղչերից (նվազ սակագներ՝ բնական գազի, էլեկտրաէներգիայի, խմելու ջրի մատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների դիմաց)․ վերոնշյալ հնարավորությունից օգտվելու համար անհրաժեշտ է ունենալ ոչ թե «28.00», այլ՝ «20.00» միավոր, իսկ կենսաթոշակի չափի բարձրացումը միավորի կտրուկ փոփոխություն՝ «28.00»-ից «20.00» միավորի միջակայքում չի բերել։

Միաժամանակ տեղեկացնում ենք նաև, որ այս պահին ընտանեկան/սոցիալական նպաստ է ստանում շուրջ 72500 ընտանիք․ անապահովության գնահատման նոր համակարգի ներդրման ուղղությամբ նախարարության կողմից ինտենսիվ աշխատանքներ են տարվում», — գրել է Մանուչարյանը:

Ադրբեջանը շարունակում է Լաչինի միջանցքի նկատմամբ ոտնձգության համար «տեղեկատվական բազայի» նախապատրաստումը։ Այդ նպատակով միանգամից երկու գերատեսչություններ՝ պաշտպանության նախարարությունն ու արտգործնախարարությունը, հանդես են եկել հայտարարություններով։

Ադրբեջանի ԱԳՆ-ի տարածած հայտարարության մեջ հայկական կողմին ականների տեղադրման վերաբերյալ հերթական մտացածին մեղադրանքներն են առաջ քաշվում․

«Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարության հրավերով Ադրբեջանի տարածքում ժամանակավորապես տեղակայված ռուսական խաղաղապահ ուժերի հրամանատար, գեներալ-մայոր Անդրեյ Վոլկովը, ռուս-թուրքական համատեղ մոնիթորինգի կենտրոնի թուրքական զորախմբի ղեկավար, գեներալ-մայոր Ֆաթիհ Աքփինարը եւ ռուսական զորախմբի ղեկավար, դերծովակալ Օլեգ Սեմյոնովը նոյեմբերի 23-ին զննել են ականապատված հատվածը:  Նոյեմբերի 24-ին այդ տարածք են այցելել օտարերկրյա պետությունների ռազմական կցորդները եւ Ադրբեջանում հավատարմագրված օտարերկրյա լրագրողները։

Վերոնշյալը եւս մեկ անգամ վկայում է այն մասին, որ Հայաստանը՝ ի հեճուկս 2020 թվականի նոյեմբերի 10-ի եռակողմ հայտարարության 4-րդ կետի, ամբողջությամբ դուրս չի բերել իր ուժերը Ադրբեջանի տարածքից, ինչպես նաեւ կոպտորեն խախտել է հայտարարության 6-րդ կետը, եւ ականներ տեղափոխելով՝ չարաշահել է Լաչինի ճանապարհը ապօրինի ռազմական գործունեության համար՝ սադրանքներ իրականացնելով Ադրբեջանի դեմ։ Հայաստանը խոչընդոտում է կարգավորման գործընթացին եւ տարածաշրջանում խաղաղության հաստատմանն ուղղված ջանքերին։ Հայաստանի այս գործունեությունը ռազմական հանցագործություն է, միջազգային մարդասիրական իրավունքի եւ եռակողմ հայտարարության շրջանակում Հայաստանի ստանձնած պարտավորությունների լուրջ խախտում»։

Այսպիսով, ակնհայտ կեղծ տեղեկատվություն տարածելու միջոցով Ադրբեջանի իշխանությունները փորձում են համապատասխան նախադրյալներ ստեղծել նոր ագրեսիան արդարացնելու համար։ 

Հայերն իրենց երկարատև պատմության ընթացքում միշտ ակնկալել են, որ ինչ-որ օտար ուժ իրենց կփրկի թշնամիներից: Դարեր շարունակ նրանք օգնության հույս են ունեցել հռոմեացիներից, բյուզանդացիներից, ռուսներից, ֆրանսիացիներից, ամերիկացիներից, իսկ այժմ՝ իրանցիներից: Բայց ոչ ոք երբեք չի եկել նրանց փրկելու։ Թվում է, թե հիասթափությունների այսքան երկար շարանից հետո հայերը վերջապես դասեր կքաղեն, որ ոչ ոք իրենց փրկության չի հասնի։ Իրենք պետք է իրենց փրկեն։

Հաշվի առնելով նման անիրատեսական ակնկալիքները, հայերը շարունակում են մի հնարավոր փրկարարից մյուսը գնալ՝ փորձելով գտնել որևէ մեկին, որը կօգնի իրենց: Ոչ ոք չօգնեց փրկել հայերին, երբ Օսմանյան Թուրքիան նրանց դեմ ցեղասպանություն էր իրականացնում. ոչ ոք նրանց չփրկեց, երբ վերապրածները վերադարձան Կիլիկիա և հարձակման ենթարկվեցին ու սպանվեցին Աթաթուրքի զորքերի կողմից. ոչ ոք նրանց չօգնեց 1980-ականների վերջին և 1990-ականների սկզբին, երբ ադրբեջանցիները կոտորում էին հայերին Արցախում. և ոչ ոք չօգնեց հայերին, երբ ադրբեջանցիները Թուրքիայի, Իսրայելի և ջիհադիստ ահաբեկիչների աջակցությամբ նվաճեցին Արցախի մեծ մասը՝ սպանելով ու խեղելով հազարավոր հայ զինվորների ու խաղաղ բնակիչների։

Այս բոլոր հիասթափեցնող փորձառություններից հետո հայերը հույս ունեին, որ Ռուսաստանը կմիջամտի և կփրկի Արցախը: Երբ դա տեղի չունեցավ, նրանք բարձրաձայն բողոքեցին, որ Ռուսաստանը դավաճանել է իրենց։ Հայերը շարունակ պահանջում էին ՀԱՊԿ-ից (Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպություն) պաշտպանել Հայաստանը՝ իր սահմանների նկատմամբ ադրբեջանական կրկնվող ոտնձգություններից։

Հայերը կարծես թե չեն հասկանում, որ յուրաքանչյուր ազգի առաջնահերթությունը սեփական ազգային շահերի, այլ ոչ թե Հայաստանի պաշտպանությունն է: Ոչ ոք պարտավոր չէ օգնել Հայաստանին, նույնիսկ երբ ստորագրված է փոխադարձ պաշտպանության պայմանագիր, որը դիտվում է որպես ընդամենը «թղթի կտոր»։ Իրենց անիրատեսական ակնկալիքներից հրաժարվելու փոխարեն՝ հայերն այժմ դիմել են Ֆրանսիային և Միացյալ Նահանգներին՝ հուսալով, որ նրանք կգան իրենց օգնության…

Հուսադրող է, որ վերջին ամիսներին Հայաստանը պայմանագրեր է կնքել Հնդկաստանի հետ՝ մեծ քանակությամբ հրթիռներ և հրետանի գնելու համար։ Վերջապես, Հայաստանի կառավարությունը գիտակցում է, որ պետք է պաշտպանել երկիրը, այլ ոչ թե ապավինել ուրիշների ողորմածությանը:

Անցյալ շաբաթ աշխարհասփյուռ հայությունը ցնծոթւյան մեջ էր, որ Ֆրանսիայի Սենատը հայանպաստ բանաձև է ընդունել։ Սակայն հայերը չպետք է ոչ ուռճացնեն, ոչ էլ թերագնահատեն այս բանաձևի նշանակությունը։ Ֆրանսահայ համայնքը երկար տարիներ գովասանքի արժանի լոբբիստական գործունեություն է ծավալել՝ հայերի և Հայաստանի հանդեպ նման սրտացավ մթնոլորտ ստեղծելու համար։ Դա է հիմնական պատճառը, որ այս բանաձևն ընդունվեց Ֆրանսիայի Սենատի կողմից գրեթե միաձայն 295 կողմ և մեկ դեմ ձայների հարաբերակցությամբ։

Ֆրանսիայի համապարփակ բանաձևը խստորեն դատապարտում է Ադրբեջանի ներխուժումը Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխան տարածք և պահանջում.

• ադրբեջանական ուժերի անհապաղ դուրսբերումը Հայաստանից.
• 2020 թվականի պատերազմից ի վեր Բաքվի կողմից պահվող բոլոր հայ ռազմագերիների ազատ արձակումը.
• հայկական մշակութային և կրոնական հուշարձանների պահպանությունը.
• որ Ֆրանսիայի կառավարությունը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի հետ միասին դիմի Միջազգային քրեական դատարան Ադրբեջանի հարձակումների առնչությամբ.
• որ Ֆրանսիան պատժամիջոցներ կիրառի Ադրբեջանի նկատմամբ, բռնագրավի նրա ղեկավարների ունեցվածքը և բռնարգելք կիրառի ադրբեջանական նավթի ու գազի ներմուծման վրա.

— Արցախում ֆրանսիական մարդասիրական գրասենյակի ստեղծում.

• Հայաստանի պաշտպանունակության ամրապնդում.
• միջազգային հանրության հովանու ներքո միջդիրքային ուժերի տեղակայում.
• Լեռնային Ղարաբաղի (Արցախի) Հանրապետության ճանաչում.
• որ Ֆրանսիան ապահովի Ադրբեջանի մասնակցությունը Հայաստանի հետ խաղաղ բանակցություններին՝ կայուն խաղաղություն հաստատելու համար։

Ադրբեջանը շատ կոշտ արձագանքեց և դատապարտեց Ֆրանսիայի Սենատին այս բանաձևն ընդունելու համար։ Հակադարձ միջոցներ ձեռնարկելով Ադրբեջանը վտանգում է խզել իր դիվանագիտական և տնտեսական հարաբերությունները Ֆրանսիայի հետ։ Այնուամենայնիվ, որպեսզի այս ոչ պարտադիր բանաձևը որևէ ազդեցություն ունենա, այն պետք է ընդունվի Ֆրանսիայի Ազգային ժողովի կողմից և աջակցություն ստանա Ֆրանսիայի նախագահի ու կառավարության կողմից:

Հայերը պետք է սառնասրտորեն գնահատեն Ֆրանսիայի Սենատի բանաձևը։ Նրանք չպետք է ակնկալեն, որ Ֆրանսիան կփրկի Արցախը կամ Հայաստանը։ Նրանք պետք է շարունակեն հզորացնել Հայաստանի զինված ուժերը, որպեսզի կարողանան պաշտպանել երկրի սահմանները՝ միաժամանակ ողջունելով որևէ երկրի օգնությունը՝ առանց որևէ անիրատեսական ակնկալիք ունենալու։ Հիշեք, որ Ֆրանսիայի Սենատն ու խորհրդարանը 2020 թվականի պատերազմից հետո բանաձևեր ընդունեցին՝ կոչ անելով Ֆրանսիայի կառավարությանը ճանաչել Արցախի Հանրապետությունը, ինչը չիրականացավ։ Սա զարմանալի չէ, քանի որ Հայաստանն ինքը չի ճանաչում Արցախի անկախությունը։ Հետագա հիասթափություններից խուսափելու համար հայերը պետք է Ֆրանսիայի Սենատի բանաձևը դիտարկեն որպես կարևոր բարոյական և դիվանագիտական, բայց ոչ ռազմական աջակցություն:

Այժմ Հայաստանի կառավարության և աշխարհասփյուռ հայության խնդիրն է ապահովել, որ Ֆրանսիայի Սենատի որոշումը օգտագործվի Հայաստանի և Արցախի հայությանը հավելյալ աջակցություն ցուցաբերելու համար։

Հարութ Սասունյան
«Կալիֆորնիա կուրիեր» թերթի հրատարակիչ
www.TheCaliforniaCourier.com
Թարգմանությունը՝ Ռուզաննա Ավագյանի