1918 թվականին զինվորների ու սպաների մեջ մեծ հարգանք ու վստահություն վայելող Թովմաս Նազարբեկյանը, որպեսզի փրկի առաջին հանրապետությունը, հայոց Ազգային ժողովում, որտեղ ճնշող մեծամասնություն էին կազմում դաշնակցականները, քննարկման խնդիր դարձրեց հայոց բանակի կարգապահության բարձրացման հարցը՝ ընդհուպ դասալքության և հրամաններին չենթարկվելու համար մահապատժի սահմանումը: Կարգապահության խստացման հարցը հայոց բանակում առաջ էին քաշել ժամանակի երեք նշանավոր զորավարները՝ գեներալներ Նազարբեկյանը, Արեշևը և Անդրանիկը:

Սակայն իրենց իսկական ժողովրդավարներ հայտարարած հայոց Ազգային ժողովը մերժեց՝ հայտարարելով, որ եթե բանակում պատիժները խստացվեն, ապա այդ առթիվ ինչ կմտածեն այնտեղ՝ Եվրոպայում ու Ամերիկայում: Այդ ժամանակ սպարապետ Նազարբեկյանն Ազգային ժողովում խայթիչ տոնով նկատեց. «Պարոնայք դաշնակներ և այլ, այսպես կոչված, դեմոկրատներ, Եվրոպան ու Ամերիկան շատ հեռու են մեզանից, իսկ թուրքերը մեր քթի տակ են»:

Եվ որպես արդյունք՝ հինգ-վեց հազարանոց թուրքական բանակին բարոյալքված ու անկարգապահ յոթանասուն հազարանոց հայոց բանակը պարտվեց և հայ ժողովուրդը կորցրեց Կարսը, Սարիղամիշը, Արդահանը: Ցավոք, էժանագին հեղինակության հետևից ընկնող հայ վայ դեմոկրատները մեր օրերում անգամ պատմությունից դասեր չեն քաղել և նույնը կրկնեցին 2011թվականին՝ Ազգային ժողովում օրենքի ուժ տալով կարգապահական կանոնադրության փոփոխություններին, որոնք կտրուկ հեղինակազրկեցին հայ սպայի դերը, օրենքների ու հրամանների գերակայությունը և հնարավորություն ընձեռեցին բանակ սողոսկելու անհատի ինքնուրույն որոշումներն ու ցանկությունները:

Օրենքի վերջին փոփոխության հիմնական երկու մեխերն են հրամանատարության կողմից կալանք հայտարարելու իրավունքի վերացումը և զինվորի կողմից հրամանների չկատարման օրինականացումը: Մինչև օրենքի այդ փոփոխությունը սպաները կարող էին կանոնադրությամբ իրենց վերապահված իրավունքով՝ կարգազանցության համար զինծառայողներին հայտարարել մինչև 10 օր կալանք, որը սահմանադրական էր, քանզի անձի ազատությունը սահմանափակելու համար, սահամանդրության մեջ կար թույլատրելի երաշխիք՝ օրենքների իրավական կարգավորման սահմաններում:

Բառախաղերի և ժողովրդավարական լոզունգների քողի տակ անցկացվեց օրենքի լրացում, որով սպաները զրկվեցին կալանք հայտարարելու իրավունքից և կալանք կարող են իրականացնել հետաքննության արդյունքներով դատարանին միջնորդելու միջոցով միայն: Ինչ խոսք, դա զրկեց սպաներին պատժելու կարևորագույն միջոցից, որը  զինվորների մեջ անպատժելիության հոգեբանություն մտցրեց: Հաջորդ ծանր հարվածը կարգապահությանը՝ դա հրամանների անվերապահ կատարման սկզբունքի վերացումն էր բանակում: Եթե մինչև կանոնադրության մեջ փոփոխություններ մտցնելը, զինծառայողները պարտավոր էին կատարելու հրամանը և միայն կատարելուց հետո իրավունք ունեին բողոքարկելու այն, ապա այսօր կարգապահական կանոնադրության փոփոխության համաձայն՝ զինծառայողը կարող է հրամանը չկատարել, եթե այն հակասում է իր  գաղափարներին, բարոյական նորմերին և ոտնահարում է իր իրավունքները: Ստացվում է, որ կարող է իրավունքների ոտնահարում համարվել շոգին կամ ձնաբքին մարտական հերթապահությունը, կամ կյանքը վտանգելը, այսինքն՝ կյանքի նկատմամբ սպառնալիքի դեպքում զինվորը կարող է մտածել իր անձի մասին և չկատարել հրամանները:

Կարծես՝ կրկնվում է 1920 թվականը: Որպես արդյունք այսօր՝ բանակում գերիշխում է զինվորների անձնական մոտեցումը խնդիրների նկատմամբ, իսկ սպաները, որոնք զգում են իրենց դերակատարության նվազման օրինական հիմքերի ուժը, մեկուսանում են դաստիարակչական կարևորագույն խնդիրներից, որի հետևանքով բացը լրացվում է փողոցային բարքերից ծնված նորմերի գերակայությանը զինծառայողների փոխհարաբերությունների մեջ: Անհրաժեշտ է վերջ տալ այդ իրավիճակին՝ խստացնելով կարգապահության նկատմամբ օրենքների վերահսկողության ուժը:

Ցավալին այն է, որ այսպես կոչված վայ-դեմոկրատները չեն հասկանում, որ թշնամին քնած չէ և օրեցօր հզորացնում է իր բանակը ու պատերազմի դեպքում ոչ թե հասարակական պոպոլիզմով պետք է հաղթենք, այլ մարտունակ ու կարգապահ բանակով: Իսկ բանակը քննադատելուց զատ հարկավոր է մտածել հրամաններ տվող սպաների և հրամաններ կատարող զինծառայողների մասին:

Մենք ունենք հիանալի սպայական կորպուս, լավ ու պատրաստված զինվորներ, սակայն քաղաքական խամաճիկները խանգարում են մեր բանակի բնականոն զարգացմանը: Ես հիշում եմ, որ կարգապահական կանոնադրության փոփոխության օրերին շատ էին ակտիվացել մի քանի եվրոպական իրավապաշտպան կազմակերպություններ, և, չգիտես ինչու, այդ կազմակերպության մոսկովյան գրասենյակներում շատ էին աշխատակիցները, որոնք Թուրքիայի քաղաքացիներ էին:

Վոլոդյա Հովհաննիսյան

Պատմական գիտությունների թեկնածու, պահեստի գնդապետ, Արցախյան ազատամարտի մասնակից