Ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանը տարիներ ի վեր զբաղվում է ազգային փոքրամասնությունների խնդիրներով: Ըստ նրա՝ Հայաստանում ներկայումս ապրում են ավելի քան 50 ազգության ներկայացուցիչներ: Միաժամանակ Հայաստանը համարվում է մոնոազգային երկիր, քանի որ հայերը կազմում են բնակչության 97%: էթնիկ փոքրամասնությունների թիվը ևս Հայաստանում նվազում է:

Տարբեր շրջանակների անձանց հետ տիկին Հրանուշի շփումը կարևորելով, զրուցեցինք այսօր շատ արդիական մի թեմայի՝ հանրության մեջ մտավորականություն դերի շուրջ:

— Ունե՞նք արդյո՞ք մտավորականություն:

-Հարցն արդեն իսկ մերժում է պարունակում: Ունենք, իհարկե: Ունենք թե մտավորականներ, թե մտավորականություն, այդ բառերի ողջ տարողությամբ: Նրանք ամենուր են` քաղաքներում ու գյուղերում, կենտրոնում ու ծայրամասերում, դպրոցներում, ԲՈւՀ-երում, հիվանդանոցներում, քաղաքական կուսակցություններում ու վարչական ապարատներում, նույնիսկ դատա-իրավական համակարգում, ոստիկանությունում, շուկայում, խանութներում: Նրանց մի մասը “բարձրաձայն”, այլոք՝ տարբեր կերպ են “խոսում”, կամ լռում: Այս ամառ ես Կապանում հանդիպեցի մի փայլուն մտավորականի, Կապանի երկրագիտական թանգարանի տնօրենին: Մարդն աշխատում է, հետևում է մեր երկրի բոլոր զարգացումներին, կարդում է, գրում է, խոսում է, ինքն իրեն հարցեր է տալիս, ուրիշներին հարցեր է տալիս, փորձում է պատասխաններ գտնել: Հավանաբար այսօրվա ոչ միանշանակ իրավիճակը նրան մղել է փորձելու հասկանալ մեր ոչ հեռավոր խորհրդային անցյալի երեսնական թվականների իրավիճակի հանրային ընկալումների ներկայիս մակարդակը: Գիրք է գրել: Լավ գիրք: Բայց նա մտավորական է, էությամբ մտավորական է, չի կարող “արմունկներ” օգտագործել: Լռողներից չէ, բայց պաթետիկ տոնի մեջ  չի կարող  մտնել: Ամաչկոտ չէ, բայց չի կարող “կուրծք ծեծել”: Մարդ է: Բարի, պատրաստակամ, խելոք, մեղմ: Բազմաթիվ ծրագրեր ունի, շատ է աշխատում, համեստ է, հավակնոտ չէ: Սիրում է մարդկանց, սիրում է Հայաստանը, սիրում է երիտասարդությանը: Եվ չի ամաչում սիրել: Նրա նմանների մասին ասում են “նվիրյալ է”: Պահպանողական է թվում, բայց չի քննադատում նորը, ձևափոխումները: Փորձում է հասկանալ երևույթները, բացատրել դրանք նախ և առաջ ինքն իրեն: կարծեք թե  արմատական “ոչ” ունի միայն բռնության, ագահության, բացարձակ տգիտության, եսամոլության հանդեպ: Չունի Հայաստանի տղամարդկանցից շատերին բնորոշ արժեքներ թելադրելու և խրատելու հակում: Մտավորական է:

Անցյալ տարի ես Տավուշի Բերդ քաղաքում հանդիպեցի մեկ ուրիշ մտավորականի: Քիչ չեմ հանդիպել այդ կարգի սրտացավ քաղաքացու: Գրագետ, զարգացած, խելոք: Սիրտը մղկտում էր թե Հայաստանի, թե Տավուշի, թե իր հարազատ քաղաքի ավերածությունների համար: Մոտ տաս հոգի էինք, զրուցում էինք մեր երկրի բնակչության խնդիրներից` արտագաղթի պատճառներից և հետևանքներից, հասարակական անզորության ձևավորումից, սահմանային գոտու բնակչության խնդիրներից, Հայաստանի ներկայի հասարակական-քաղաքական իրավիճակի մեր ընկալումներից: Ինքը երկար լուռ էր: Բայց խոսեց, և տաս հոգի լուռ լսում էին նրա փաստացի մենախոսությունը: Ոչ, դա բողոք չէր, դա բացատրություն էր: Կամաց, անշտապ, հանգամանալից բացատրություն էր, թե ինչպես աստիճանաբար անտառ կտրելով մենք հողը դարձրինք երերուն-սողացող, գետը դարձրինք սակավաջուր, մարդուն օտարեցինք իրավունքից, իր երկրի տիրոջ զգացողությունը կրողից վերածեցինք հպատակի… Խաբեցինք, նվաստացրինք, խեղճացրինք…Խոսում էր գրագետ, մտածված, նյութի հիանալի իմացությամբ: Պատմեց նաև կոնկրետ իր գրած բացատրական նամակների մասին` երկրի տարբեր նախագահներին, Ազգային ժողովի նախագահներին… Բոլորն անարձագանք:  Մենք լուռ էինք, բայց նրա խոսելու ընթացքում մենք համակվում էինք նրա համոզմունքներով, ազդվում էինք երևույթների և փաստերի իմացության նրա բացառիկ ուժից: իր հողի, երկրի, մարդու նկատմամբ չասված, բայց արտահայտված սիրուց: Վատի, անբարոյի, չարի, չարիքի նկատմամբ անթաքույց արգահատանքից: Եվ ոչ մի, բացարձակապես ոչ մի նշույլ սենտիմենտալիզմ. Ամբողջը` խիստ պրագմատիկ:

Երևանում իմ հանդիպած մարդկանց մեծ մասը մտավորականներ են: Նկատի չունեմ մտավորականի բնութագիրը` կրթվածություն, դաստիրակություն, համոզմունքներ, նկատի ունեմ մտավորականի հասարակական կենսական տարածքը` բարություն, սրտացավություն, պատրաստակամություն: Լուռ, անգովազդ օգնության պատրաստակամություն: Եվ հաճախ այս ամենը միասին են: մի լավ բարեկամ ունեմ, այսօրվա տերմինով ասած բիզնեսմեն է: Արտադրական ոլորտի: Շատ մեղմ  մարդ է; Ֆիզիկոս, գիտությունների թեկնածու: Հավանաբար պետք է, որ հարուստ լինի: Չորս երեխա ունի, չորսին էլ շատ նվիրված, բայց միաժամանակ չի խանգարում նրանց իրենց կյանքի ձևն ընտրել: Զավակներից մեկը հոգևորական է, երկրորդը` նկարչուհի, երրորդը փորձում է օպերային երգչուհի դառնալ: Բացառիկ մեղմ ամուսին է: Ոչ մեկի կյանքը չի փորձում իր ճաշակով ձևավորել: Ինքն իր կյանքը չի հարմարեցում որևէ մեկի կամ որևէ ուղղության ճաշակին: Գրագետ է, կարդացող: Լավ մարդիկ են: Մի քանի կոնկրետ դեպք գիտեմ, երբ օգնել է ադրբեջանահայ փախստականների, ուսանողների: Վերջերս զանգել էր ինձ և հարցնում էր, թե ինչպե՞ս կարող է սիրիահայ փախստականներին օգնել: Լուռ, անգովազդ: Վստահ չեմ, թե դրանց մասին որևէ մեկը, ինձանից բացի, գիտի: Մտավորական մարդ է:

Մենք շատ, և շատ լավ մտավորականներ ունենք: Սա իմ անխախտ համոզմունքն է:
-Ի՞նչը կարող է միավորել մտավորականներին:

Իսկ ինչու՞ միավորել մտավորականներին: Նրանք արդեն իսկ միավորված են` իրենց աշխարհայացքով, իրենց լռելու և խոսելու կերպով, իրենց պահվածքով, իրենց աշխատելու, իրերն ու երևույթները գնահատելու կերպով: Դուք ի՞նչ է, ուզում եք մտավորականների կուսակցությու՞ն հիմնել: Ուզում եք “պայքարող բրիգա՞դ” ստեղծել:  Ուզում եք դիմադրական շարժու՞մ ձևավորել: Մտավորականները հեղափոխականներ չեն: Նրանք մարդիկ են, ովքեր ապրում են իրենց միկրո- և մեր ընդհանուր մակրոաշխարհում, լավ կամ վատ, ուրախ կամ տխուր: Նրանք միավորված են, քանի դեռ չեն միավորվել որպես որևէ կոնկրետ նպատակի ծառայող խումբ: Եւ փառք Աստծո: Գրողների, նկարիչների, ճարտարապետների, կոմպոզիտորների… միությունները “միավորել են” այդ արհեստներով աշխատող մարդկանց, բայց հայտնի է արդյո՞ք դրանց մտավորականության մակարդակը: Արդյո՞ք այդ միջավայրերում մտավորական հարաբերություններ են, մտավորականների քննարկումներ են, մտավորականների մտահոգություններ են… Մտավորականների թումանյանական վերնատնային հավաքները մտքերի փոխանակության միջոցներ էին, վերոհիշյալ “միավորները”` վարչական լուծումների, ո՞ւմ ներկայացնել մրցանակի, պարգևատրման, ո՞ւմ թույլ տալ և ինչքա՞ն թույլ տալ մոտենալ եղած սուղ ռեսուրսներին … Երբեմն երբեմն էլ` որևէ հայտարարություն ստորագրելու: Որպես մտավորականների դիմում, կամ` մտահոգություն: Որքան հասկանում եմ` վարչականացված միավորումները միայն փոխօտարման և անհամաձայնության միջոցներ են` նախագահի, փոխնախագահի պաշտոնի պայքար, հիմնավորումներ, դատափետումներ, զրպարտություններ, հովանավորություններ… մեռավ մտավորականությունը:
-Ի՞նչը կոտրեց մեր միասնականությունը:

-Ո՞ր միասնակնությունն է կոտրվել: Ե՞րբ է եղել այդ միասնականություն ասվածը, ի՞նչ ձևով, ե՞րբ է կոտրվել:  Արդյո՞ք “միասնականություն” ասելով նկատի ունեք միասնական դիրքորոշումը: Թե՞ հատուկ ընթացակարգերով միասնական հավաքները և այդ հավաքների ընթացքում պատվերով բարձրաձայնված կարծիքները: Որոնք, ըստ էության, կարծիքներ չեն, այլ որոշակի կարծիքի տակ դրվող ստորագրությունների շարք: Դուք ինչպե՞ս եք պատկերացնում, Կապանի երկրագիտական թանգարանի մտավորական տնօրենը ինչպե՞ս, ի՞նչ ինստիտուցիոնալ մեխանիզմով պիտի միավորվի Բերդի երկրագետ-ինժեներ մտավորականի հետ:  Նրանցից յուրաքանչյուրը առանց խաղալու խաղում է իր դերը: Նրանց հնարավոր չէ ուղղորդել, և փառք Աստծո, որ հնարավոր չէ: Նրանցից յուրաքանչյուրն անհատ է, բայց հենց դրանով արդեն միասնական են: Նրանք մեր երկրի ընդհանուր զարգացումների մաս են, դրանց մեջ են, և միաժամանակ նրանք հաճախ են այս կամ այն կերպ բարձրաձայն արձագանքում մեր երկրի զարգացումներին:

-Ին՞չն է տարանջատում մտավորականությանը

-Ումի՞ց կամ ինչի՞ց է տարանջատված մտավորականությունը: Իշխանությունի՞ց:  Միշտ է տարանջատված (խոսքս, իհարկե, նոմենկլուտարային մտավորականության մասին չէ, որոնք միշտ եղել են, կան, լինելու են): Հասարակությունի՞ց: Երբեք տարանջատված չեն եղել, առավել ևս, որ նրանք հասրակությունից դուրս չեն: Նյութական ռեսուրսների՞ց: Բարեբախտաբար իրական մտավորականությունը գիշատչական չէ, իսկ նրանցից շատերը այս կամ այն չափով հոգում են իրենց նյութական կարիքները: Քաղաքական զարգացումների՞ց: Կուսակցությունների մեծ մասում շատ հարգարժան մտավորականներ կան: Ձևավորվող օրենքների՞ց: Բայց մենք հաճախ հիանալի օրենքներ ունենք: Վարչական որոշումների՞ց: Այո, թերևս: Բայց մեծ չափով մտավորականները ոչնչից տարանջատված չեն: Նրանք որպես անհատներ կան այս ամենում: Ամեն մարդ իր ներգրավվածության մակարդակն ու ձևը ինքն է որոշում:

-Հավատու՞մ եք, որ կգա համախմբման ժամանակները:

Ո՞ր համախմբան,- էթնիկակա՞ն, կրոնակա՞ն, լեզվակա՞ն, հասարակակա՞ն, քաղաքակա՞ն, մշակութայի՞ն, քաղաքացիակա՞ն: Միշտ էլ համախմբվածության որոշ մակարդակ կա, և միշտ էլ եղել են, կան և կլինեն ընդդիմադիրներ: Հավատում եմ, որ  կգա իշխանություն — թալանչիներ տարանջատման ժամանակը, երբեք չի լինի բացարձակ համախմբվածության ժամանակ, բայց հավատում եմ, որ երբևէ Հայաստանի քաղաքացին հպարտ կլինի Հայաստանի քաղաքացի լինելու համար և իր երկիրը կպաշտպանի ոչ թե ավանդական տեսական հայրենասիրության մղումով, այլ իր հայրենիքում իր արժանապատիվ կյանքը պաշտպանելու մղումով: Որովհետև այդ իր երկրում նա Տեր կլինի, ոչ թե հպատակ:

-Ին՞չ հասարակական պահանջ է դրված մտավորական մարդու առջև:

Իսկ դրվա՞ծ է առհասարակ: Եվ ո՞րն է “հասարակական” բառի բնութագիրը: Միջին մարդն ուզում է ապրել պարզ, բարի, ազնիվ, վստահելի, արժանապատիվ, օրինական  հարաբերությունների դաշտում: Հենց այն դաշտում, որում ապրում է մտավորականը: Բայց  Դուք կարծում եք, որ այդ կարգի հասարակության  ստեղծման պահանջը մտավորականությա՞նն է ուղղված: Կամ` մտավորակա՞նը պիտի ձևավորի այդ հարաբերությունները: Դա պահանջ է քաղաքականությունը ձևավորողներին: Մտավորական մարդու առջև որևէ հասարակական պահանջ չեմ տեսնում: Այլ խնդիր է, որ  կարծում եմ  չձևակերպված հասարակական ակնկալիք կա կուսակցությունները մտավորականացնելու: Դժվար, համարյա անիրագործելի ակնկալիք է: Մտավորականներն անհատներ են, կուսակցականները` խումբ, մտավորականներն ինքնուրույն են, կամ` հարաբերականորեն ինքնուրույն են, կուսակցականները` ենթակա, մտավորականները հիմնականում դատավոր չեն, կուսակցականները նախ և առաջ դատավոր են, մտավորականությունը ձևակերպված շահ չունի, կուսակցությունն ունի խիստ ձևակերպված շահ, մտավորականը միշտ մտավորական է ցանկացած քաղաքական վերդասավորումներում, կուսակցականները կուսակցական են գլխավորապես իշխանության պարագայում:

-Ո՞րն է մտավորականի տեղը:

Հենց այն տեղն է, որ նա ունի: Հաստատուն արժեքներ, ինքնուրույնություն:
-Ին՞չն է Ձեզ ամենից առավել անհանգստացնում մեր երկրում:

Մեծ չափով` մեր երկիրը գաղութային երկիր դարձնելու շարունակվող ընթացքը: Սիրո, բարության, վստահության, արժանապատվության, իրավունքի պակասի խրախուսանքը վարչա-քաղաքական ոլորտում: Մարդկային, հասարակական արժեքների հեղհեղուկությունը և դրանց նկատմամբ անտարբերությունը: Չարի ու բարու նկատմամբ հարաբերականության գնահատականի ներմուծումը: Գիտության նկատմամբ անթաքույց արհամարհանքը: Արհամարհանքը մարդու նկատմամբ: Աղքատության շարունակականությունը: Ուժի /ֆիզիկական, ֆինանսական, վարչական/ ցուցադրական հարգանքը: Մասնավոր շահի արժևորումը: Թշնամանքի, չարության, օտարման ներդրումը: “Էլիտա” հասկացության արժեզրկումը: հասարակական բևեռացման խորացումը:

-Մի՞թե Հրանուշ Խարատյանը հիասթափված է:

—  Հրանուշ խառատյանը ցավում է, բայց փորձում է վերլուծել և հասկանալ:

-Ին՞չ երազանքներ ունեք

-Ես վաթսուն տարեկան եմ, բայց, ամոթ է ասել, երազանքներս ոչ թե նվազում, այլ գնալով ավելանում են: Հիմա արդեն ինձ համար  դժվար է տարանջատել երազանքը ծրագրից: Ես բազմաթիվ ծրագրեր ունեմ: Ամենից ավելի շատ ուզում եմ աշխատել Թուրքիայում` քանի դեռ հնարավոր է: Ուզում եմ հասկանալ այդ երկրի հասարակության արժեքները, մարդկանց` իրենց խաբված կամ ձեռք բերված ակնկալիքներով, սպասումներով, երազաքներով, մեղանչումներով, տառապանքներով, իրենց երջանկության ընկալման կերպը, իրենց մոռանալու կերպը, իրենց ինքնախաբեության կերպը, իրենց ցավը…

-Ձեր կարծիքով ինչպիսի կարգավիճակում են գտնվում մեր երկրի ազգային փոքրամասնությունները:

-Հարաբերական լավ: Որպես ազգային փոքրամասնություն: Ռեսուրսները քիչ են, այդ ռեսուրսներն օգտագործելու ցանկություններն ու հատկապես ցանկացողները` շատ: Բայց որպես մարդ` ինչպես մենք բոլորս: հայաստանում ասորիներից և եզդիներից բացի չկա փաքրամասնություն, որի էթնիկ գոյատևման հեռանկարը Հայաստանից կախված լինի:

-Իսկ մեր ավանդույթների հետ ինչպե՞ս վարվենք:

-Որո՞նք են մեր ավանդույթները: Այս բառը հայաստանում օգտագործողները շատ տարբեր իմաստներ են դնում: Իսկ առհասարակ` փորձենք նպաստել դրանց էվոլյուցիոն ժառանգորդմանը և անխուսափելի ձևափոխությունների սահունությանը: Եվ անընդունելի թվացող ներթափանցումների դեմ ոչ թե խոսքով պայքարելով, ինչը միայն մեծացնում է գայթակղությունը, այլ՝ պակասը լրացնելով: Հավանաբար ավելի, քան պետք է: Անձամբ ես այդ գործին առնչվում եմ այս պահին հրապարակի վրա գտնվող իմ երկու գրքերով` “Հայ ժողովրդական տոները” և “Տոնը և տոնահանդեսի մշակույթը Հայաստանում”: Ինչպես նաև նպաստելով այլ գրքերի հրատարակությանը, օրինակ` “Հայոց տոնա ծիսական ուտեստը”, ‘Հայոց ավանդական հարսանիքը” և այլն:

— Խոսք ուղղված մեր մտավորականներին:

-Չունեմ այդպիսի խոսք: Ես սիրում եմ մեր մտավորականներին, խոնարհվում եմ նրանց առաջ:

— Կա՞ մի բան, որ չասել չեք կարող:

-Չգիտեմ: Գուցե կա, գուցե և չկա: Այդ մասին կարող եմ իմանալ դրան ուղղակիորեն բախվելով:

-Ձեր խրատը այսօրվա հուսալի երիտասարդներին:

-Խրատել չեմ կարող: Երբեք չեմ կարողացել: Չեմ էլ սիրել: Ես շատ երիտասարդների հետ եմ աշխատում: Երբեմն նրանց պահվածքն ինձ համար շատ ավելի խրատատու է լինում, ես նրանցից սովորում եմ իրերին և երևույթներին նայելու այլ կերպ, այլ հայացք:

Զրուցեց  Գարիկ Ավետիսյանը