31 տարի առաջ այս օրն Արցախի Տոնաշեն գյուղի մոտ զոհվել է «Ազատագրական բանակ»-ի հիմնադիր, բանակաշինության սկիզբը դրած լեգենդար հրամանատար Լեոնիդ Ազգալդյանը։

Մարտական ընկերների հիշողությունները հրամանատարի անցած ու իրենց փոխանցված հարուստ ռազմական փորձի մասին են հիմնականում։ Հարություն Հակոբյանը հիշում է՝ Ազգալդյանը ոչ մի րոպե չէր նստում․ կա՛մ օպերացիա էր մշակում, կա՛մ ջոկատի հետ պարապում էր, կա՛մ ռազմական գրականություն ուսումնասիրում։

«Հստակ սկզբունքներ ուներ, ու ջոկատից որևէ մեկը չէր կարող դրանք խախտել․ ծխելը, խմելն արգելված էր, քաղաքականության հետ որևէ կապ զինվորը չպետք ունենար․ ասում էր՝ քաղաքականության հետ գործ չունեք, ձերը զենքն է։ Յուրաքանչյուրս պետք է առնվազն երկու — երեք զենքի տիրապետեինք։ Ասում էր՝ շատ կարևոր է, որ զինվորը տիրապետի տարբեր զենքերի, որպեսզի ընկերոջ զոհվելու կամ վիրավորվելու դեպքում կարողանա օգտագործել նրա զենքը։ Պարապ չէր թողում մնանք․ պարապում էինք, մարտավարություն էինք փորձարկում, քանի որ Ազգալդյանի համար զինվորի կյանքը մեծագույն արժեք էր ու անընդհատ ասում էր՝ պետք է այնպես անել, որ մաքսիմալ քիչ կորուստներով կարողանանք հաջողության հասնել։ Ու այդպես էլ լինում էր․ նրա հրամանատարությամբ Արցախի 27 գյուղ ենք ազատագրել ու ընդամենը 6 զոհ ենք ունեցել»,- «Փաստինֆո»-ի հետ զրույցում պատմում է Ազգալդյանի մարտական ընկեր Հարություն Հակոբյանը։

Որ հայոց պետության պահպանության միակ երաշխվորը հզոր հայոց բանակը կարող է լինել, Ազգալդյանը շարժման ամենասկզբից էր հասկացել ու ամեն ինչ անում էր բանակի կայացման, այդ գաղափարն իր զինվորներին փոխանցելու համար։

Հակոբյանը հիշում է Ազգալդյանի հայտնի արտահայտությունը՝ սա Հայաստան է և վերջ, որը նա արել է Շահումյանում՝ լրագրողին տված հարցազրույցի ժամանակ, ու հավելել՝ եթե որևէ ուժի հաջողվի կտրել Զանգեզուրի միջանցքը, ապա կկրկնվի 1915 թիվը։

«Մեղրիի ու առհասարակ Սյունիքի դերը շատ լավ գիտակցում էր Ազգալդյանը՝ ինչպես Արցախինը։ Նա պարբերաբար կրկնում էր, որ Քարվաճառը պետք է ազատագրվի ու կպնի Քաշաթաղին, որպեսզի սահմանագիծը կրճատվի։ Ինքը, ցավոք, չհասցրեց տեսնել Քարվաճառի ազատագրումը, բայց գաղափարը, որը ներարկել էր իր ջոկատին՝ 30-40 հոգուս, այնքան ամուր էր, որ հասանք դրան»,-նշում է Հակոբյանը։

Ազգալդյանի խորիմաստ մտքերից շատերն են տպավորվել Հակոբյանի մոտ, իսկ ամենատպավորիչը նրա վերջին՝ թևավոր դարձած խոսքն է․ «Որ մեռնեմ, ինձ կթաղեք Ստամբուլի պատերի տակ»։

«Ինքն այնքան վեհ գաղափարներ ուներ, ու «ազատագրական բանակ» անվանումը պատահական չի ընտրվել․ Ազգալդյանի նպատակը, երազանքը հայոց պատմական հողերն ազատագրելն է եղել։ Դա իր կյանքի նպատակն էր»,-հիշում է մարտական ընկերը։

Հարություն Հակոբյանը շեշտում է՝ Ազգալդյանին բոլորը չէին հասկանում․ նրա մտքերը շատ խորն ու դժվար ընկալելի էին ռազմական գործիչ ոչ այդքան հասկացող մարդու համար։ Որպես գիտնական-զինվորական՝ Ազգալդյանը նաև զինագործության զարգացման մեծ ջատագով էր։ Հակոբյանը ցավով նկատում է՝ հրամանատարը հզոր միտք ուներ ու կարող էր բավականին զարգացնել զինագործությունը, բայց ռեսուրսները շատ քիչ էին։

Ազգալդյանի զոհվելուց հետո ևս նրա հիմնած «Ազատագրական բանակի» զինվորներն ազգալդյանական ոգին տարածել են՝ որքան կարողացել են։ Հակոբյանն ընդգծում է՝ իրենց ջոկատը մի հզոր դպրոց էր, որից դուրս եկած ցանկացածը նոր ջոկատ էր ստեղծում՝ հիմքում դնելով հրամանատարի սահմանած սկզբունքները։ Այդ կերպ են հիմնվել Վարդենիսի, Իվանյանի ու մի շարք այլ զորամասեր։