Նյութն առանց պատշաճ , ակտիվ հղմամբ արգելվում է վերահրապարակել։ Նյութից մեջբերումներ անելիս պահպանել հեղինակային իրավունքները։ Բոլոր տվյալները վերցված են Հայաստանի և Ադրբեջանի պաշտոնական աղբյուրներից, ինչպես նաև Ստոկհոլմի Խաղաղության հետազոտությունների միջազգային ինստիտուտից։ Այս մասին ֆեյսբուքյան իր էջում գրեւմ է ռազմական փորձագետ Կարեն Հովհաննիսյանը:

«Օդային և հրթիռային պատերազմը Արցախում

Արցախի շուրջ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հակամարտության ողջ ընթացքում վերջին 44-օրյա պատերազմը տարբերվեց հրթիռների, անօդաչու թռչող սարքերի և հրթիռահրետանային զինտեխնիկայի ինտեսիվ կիրառումով: Մարտերը, որոնք սկսվեցին սեպտեմբերի 27-ին և ավարտվեցին նոյեմբերի 10-ին, Մոսկվայի միջնորդությամբ կնքված զինադադարի միջոցով, որը հանգեցրեց մոտ 2000 ռուս խաղաղապահների տեղակայման և Հայաստանի կողմից զգալի տարածքային զիջումների: Ադրբեջանը ակնհայտ ռազմական հաղթող էր, իսկ Ռուսաստանը, և Թուրքիան քաղաքականապես շահեցին պատերազմի արդյունքից:

44-օրյա պատերազմը ցույց տվեց այն բազմազան ռազմական ժառանգությունը, որը մնացել էր խորհրդային տարիներից և առաջատար օդային և հրթիռային հարվածների և պաշտպանական հարթակներ: Պատերազմի ժամանակ օգտագործվել են խորհրդային ժամանակների «Սկադ» և «Տոչկա» հրթիռներից մինչև նոր և ավելի զարգացած «Իսկանդեր» և իսրայելական արտադրության «ԼՈՌԱ» (LOng Range Attack) հրթիռներ: Ռուսական, թուրքական, իսրայելական և տեղական արտադրության անօդաչու թռչող սարքերը իրականացրել են ինչպես հետախուզական, այնպես էլ հրետանուն աջակցելու համար հարվածային գործողություններ:

Անօդաչու թռչող սարքը (ԱԹՍ) և զինամթերքի հարձակումները կարողացան ոչնչացնել ծանր ցամաքային ստորաբաժանումները, այդ թվում ՝ Տ -72 տանկեր և առաջավոր Ս -300 հակաօդային պաշտպանություն: Հակամարտության այս տարբեր զենքերի օգտագործումը տալիս է կարևոր տեղեկատվություն և պատկերացում այն մասին, թե ինչպես են ժամանակակից պատերազմները կիրառելու հրթիռների, անօդաչու թռչող սարքերի և հրետանու աճող սպեկտրը:

Ի՞նչ հրթիռներ, անօդաչու թռչող սարքեր և հրթիռներ ունեն Հայաստանն ու Ադրբեջանը:

Ինչպես Հայաստանը, այնպես էլ Ադրբեջանը ներդրումներ են կատարել իրենց զինված ուժերի արդիականացման մեջ, այդ թվում ՝ ավելի առաջադեմ օդային և հրթիռային համակարգերի տեղակայման մեջ: Համարվում է, որ Ադրբեջանն ունի ավելի բազմազան զինանոց:

Հայաստանի հրթիռային զինանոցը ամբողջությամբ բաղկացած է ռուսական հրթիռներից: Հայաստանը ԽՍՀՄ փլուզումից հետո ժառանգեց «Տոչկա» և «Սկադ» համակարգեր , իսկ 2016-ին Ռուսաստանից գնեց «Իսկանդեր» համակարգը: Հայաստանի հրթիռային հրետանին նույնպես հիմնականում ռուսական է, բացի չինական WM-80 բազմակի արձակման հրթիռային համակարգից (MLRS): Հայաստանի անօդաչու թռչող սարքերը բաղկացած են ավելի փոքր տեղական համակարգերից, որոնք կենտրոնացած են հետախուզական առաքելությունների վրա: Նրանք, ընդհանուր առմամբ ավելի աննկատ են, քան Ադրբեջանի օտարերկրյա անօդաչու թռչող սարքերը:
Ի հակադրություն Հայաստանի, Ադրբեջանը անընդհատ համալրում էր հրթիռների և անօդաչու թռչող սարքերի ավելի բազմազան և ժամանակակից զինանոցը: Վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում երկրի նավթի և գազի վաճառքը նրան հնարավորություն տվեց արդիականացնել իր զինված ուժերը, ներառյալ հրթիռների, անօդաչու թռչող սարքերի և հրթիռահրետանային համակարգերի զգալի ֆինանսավորումը: Ի լրումն Խորհրդային Միությունից ժառանգած «Տոչկա» հրթիռների, Ադրբեջանը գնեց իսրայելական LORA բալիստիկ հրթիռը և EXTRA (EXTended Range Artillery) հրթիռը:

Ադրբեջանը նաև թուրքական և իսրայելական անօդաչու թռչող սարքերի վրա շեշտը դրեց։ Ադրբեջանը ձեռք է բերել թուրքական TB2- ը , որի վաճառքը տեղի էր ունեցել դեռևս 2020 թվականի հունիսին: Նախկինում Ադրբեջանը գնել էր իսրայելական բազմաթիվ ԱԹՍ-ներ, որոնք հայտնի էին նաև որպես «ինքնասպան» կամ «կամիկաձե» անօդաչու թռչող սարքեր, ներառյալ Harop, Orbiter և SkyStriker անօդաչու թռչող սարքեր: Ինչպես հաղորդվում է, վերջին հակամարտության ընթացքում Ադրբեջանը նաև փոփոխել է իր խորհրդային ժամանակաշրջանի An-2 Colt ինքնաթիռների նշանակությունը։ Դրանք թռչում էին հեռակառավարման համակարգերով, որով բացահայտում էին հայկական հակաօդային պաշտպանության համակարգերը և խոցում ԱԹՍ-ներով։

Ադրբեջանը նույնպես մեծ ներդրումներ է կատարել հրթիռային հրետանիի մեջ: Թուրքական TRG-300 և բելառուսական Polonez MLRS համակարգերն աչքի են ընկնում համապատասխանաբար մինչև 120 և 200 կմ հեռավորության վրա գտնվող թիրախների հեռահարությամբ: Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա BM-30 Սմերչը Ադրբեջանի դեմ նախընտրելի համակարգն էր։

Ինչու՞ Հայաստանը կամ Ադրբեջանը չօգտագործեցին ավելի մեծ հեռահարության հրթիռներ:

Չնայած այն մտահոգություններին, որ մարտերը կարող են վերաճել մինչև ռազմավարական ենթակառուցվածքների և քաղաքացիական տարածքների թիրախավորումը, թե՛ Հայաստանը, թե՛ Ադրբեջանը, ըստ երևույթին, սահմանափակել են ավելի մեծ հեռահարության հրթիռների օգտագործումը: Փոխարենը, հակամարտության ընթացքում ընդամենը մի քանի իրադարձություն էր ներառում բալիստիկ հրթիռների արձակումներ: Հաղորդվում է, որ առնվազն մեկ դեպքում Հայաստանը օգտագործել է «Տոչկա» և «Սկադ» հրթիռներ Գանձակի վրա, որը Ադրբեջանի երկրորդ ամենախիտ բնակեցված քաղաքն է: Ադրբեջանը LORA բալիստիկ հրթիռն ավելի մարտավարական դերում օգտագործեց հոկտեմբերի 2-ին՝ թիրախավորելով Հայաստանը Արցախին կապող կամուրջը Քաշաթաղում:

Այս սահմանափակ օգտագործման հնարավոր բացատրությունը Հայաստանի և Ադրբեջանի տիրապետած հրթիռների փոքր պաշարներն են: Ի տարբերություն Եմենի հութի ապստամբների, որոնք ապավինում էին Իրանի աջակցությանը ՝ Սաուդյան Արաբիայի դեմ երկար բալիստիկ հրթիռների պատերազմը պահպանելու համար, և՛ Ադրբեջանը, և՛ Հայաստանը, կարծես, ցանկանում էին պահպանել իրենց սահմանափակ զինամթերքը ռազմական գործողությունների սկզբում: Երկու երկրներն էլ բալիստիկ հրթիռների փոքր պաշարներ էին ժառանգել ԽՍՀՄ-ից և ամեն մեկն իր հնարավորության սահմաններում հետագայում ձեռք են բերել ժամանակակից համակարգեր։ Հայաստանը «Իսկանդեր» համակարգն էր գնել Ռուսաստանից, իսկ Ադրբեջանը ՝ LORA- ն Իսրայելից: Այս վաճառքներից ոչ մեկը չի ներառում հրթիռների զգալի քանակություն, որոնք անհրաժեշտ են երկար հրթիռային պատերազմի համար: Չնայած իր ավելի առաջադեմ «Իսկանդեր» հրթիռների օգտագործման հայկական վաղ սպառնալիքներին, Գանձակի վրա կիրառվեցին խորհրդային ավելի հին զենքեր: Միայն նոյեմբերի 9 -ին փաստաթղթի ստորագրումից անմիջապես հետո, համացանցում հայտնվեցին հայկական « Իսկանդեր» — ից արձակվող հրթիռի կադրերը: Թվում է, որ այս փոքր զինանոցները ստիպեցին յուրաքանչյուր կողմին խնայողաբար օգտագործել բալիստիկ հրթիռները , բալանսը պահպանելու համար, եթե հակամարտությունը երկար տևեր:

Հակամարտությունը զսպելու ցանկությունը կարող է բացատրել ավելի մեծ հեռահարության բալիստիկ հրթիռների օգտագործման երկմտությունը: Երկու կողմերն էլ հավանաբար որոշել են, որ քաղաքների կամ կենսական ենթակառուցվածքների վրա հարձակումները կարող են լարվածություն առաջացնել Արցախի տարածաշրջանից այն կողմ: Ավելին, Հայաստանն ու Ադրբեջանն արդեն կարող են հեռահար հրթիռներով հարվածներ հասցնել տարածաշրջանի թիրախներին, այդպիսով սահմանափակելով ավելի թանկ և սահմանափակ բալիստիկ հրթիռների օգտագործման արժեքը:

Ադրբեջանի կողմից LORA- ի օգտագործումը ցույց է տալիս բալիստիկ հրթիռների որոշ սահմանափակումներ `որպես ռազմական գործողությունների գործիք: Բաքուն հատուկ LORA- ի միջոցով հարվածեց Հայաստանը Արցախին կապող կամուրջին `փորձելով կտրել հայկական զինուժի մատակարարումները Համաձայն հարվածից հետո տվյալների, հարվածը չի կարողացել անգործունակ դարձնել կամուրջը ։ Հաշվի առնելով բալիստիկ հրթիռի այս անհաջողությունը, դրա սահմանափակ զինանոցը և ավելի էժան հրթիռների և անօդաչու թռչող սարքերի այլընտրանքը, զարմանալի չէ, որ Ադրբեջանը նախընտրեց սահմանափակել բալիստիկ հրթիռների օգտագործումը հակամարտության ողջ ընթացքում:

Այս պատերազմում ադրբեջանական անօդաչու թռչող սարքերը ուշադրության կենտրոնում էին: Չնայած Հայաստանը տեղակայեց սեփական արտադրության որոշ անօդաչու թռչող սարքեր, իսկ ավելի ուշ նկարահանված կադրերից պարզ էրդ , որ հայկական կողմը օգտագործում է նաև ռուսական արտադրության ավելի բարդ «Օռլան -10» անօդաչու թռչող սարքը, բայց Ադրբեջանն էր, որ վերահսկողություն հաստատեց երկնքի վրա:

Ինչպես պնդում են բազմաթիվ վերջին զեկույցները, այս զենքերը փոխում էին խաղը: Ադրբեջանական անօդաչու թռչող սարքերը զգալի առավելություններ են տվել ISR- ում, ինչպես նաև հեռահար հարվածների հնարավորություններ տալիս: Նրանք հնարավորություն ընձեռեցին ադրբեջանական ուժերին փնտրել, հայտնաբերել, հետևել և խոցել թիրախները ճշգրիտ հարվածներով ՝ առաջնագծից շատ ավելի խոր հատվածներում։ Անօդաչու թռչող սարքերը գործառնականորեն ինտեգրված էին ինքնաթիռներով և ցամաքային հրետանու կրակներով, բայց նաև հաճախ օգտագործում էին իրենց սեփական հրամանը ՝ ոչնչացնելու տարբեր բարձրարժեք ռազմական ակտիվներ: Բաց աղբյուրների հաշվետվությունները ենթադրում են, որ անօդաչու թռչող սարքերը շարքից հանել, կամ ոչնչացրել են հսկայական քանակությամբ հայկական տանկեր, մարտական մեքենաներ, հրետանային ստորաբաժանումներ և ՀՕՊ-ի համակարգեր : Նրանց ներթափանցումը Արցախի խորքային թիկունք նույնպես թուլացրեց հայկական մատակարարման գծերն ու նյութատեխնիկական ապահովումը `հեշտացնելով հետագայում Ադրբեջանի հաջողությունները մարտերում:
Թուրքական արտադրության Bayraktar TB2- ը, մասնավորապես, ցուցադրեց անօդաչու թռչող սարքերի բազմակողմանիությունը: Թուրքիան նախկինում այդ անօդաչու թռչող սարքերն օգտագործել է Սիրիայում և Լիբիայում: Արցախում նույնպես կարողացել է էֆեկտիվ գործել պաշտպանական ուժերի թիրախավորման գործում: Բացի նույնականացման և թիրախավորման տվյալները տրամադրելուց, TB2- ները նաև խելացի, միկրո կառավարվող զինամթերք էին կրում ՝ ինքնուրույն թիրախներ ոչնչացնելու համար: Ադրբեջանը նաև օգտագործել է բարձր հստակության տեսախցիկները, որոնք կրում են TB2– ները ՝ բազմաթիվ քարոզչական տեսանյութեր պատրաստելու համար: Հայ զինվորների և տեխնիկայի վրա հարձակումները ցուցադրող տեսանյութերը բացի համացանցում տեղադրելուց, տեղադրվել և հեռարձակվել են նաև Բաքվի թվային ալիքներով։

Անխոս անօդաչու թռչող սարքերը մեծ դեր են խաղացել այս հակամարտությունում, բայց նրանց հնարավորությունները չպետք է չափազանցնել: Այս ԱԹՍ-ները խոցելի են հակաօդային պաշտպանության համակարգերով։ Սակայն Հայաստանի հակաօդային պաշտպանության հիմնական մասը բաղկացած էր խորհրդային ժամանակների համակարգերից, ինչպիսիք են 2K11 Krug- ը, 9K33 Osa- ն, 2K12 Kub- ը և 9K35 Strela-10- ը, իսկ TB2- երը չափազանց բարձր էին թռչում, որպեսզի այդ համակարգերը չկարողանային որսալ, նույնիսկ եթե նրանք կարողանային հայտնաբերել այս համեմատաբար փոքր ինքնաթիռները, միևնույն է խոցումը գրեթե անհանր էր։ Ռուսական կողմից մատակարարվող «Պոլիե -21» էլեկտրոնային համակարգերը խափանել են ադրբեջանական անօդաչու թռչող սարքերի գործունեությունը, բայց միայն չորս օր: Հայաստանի Buk և Tor-M2KM հակաօդային պաշտպանական համակարգերը, մի քանի անօդաչու թռչող սարք են խոցել, սակայն դրանք եղել են մարտերի ավարտին: Հայաստանի ավելի մեծ հակաօդային պաշտպանությունը, ինչպիսին է С-300- ը, նախատեսված չեն հակաօդային անօդաչու թռչող սարքերի համար և թիրախավորվել են հակամարտության հենց սկզբում Ադրբեջանի կողմից:

Շարունակելի․․․»,- գրում է Հովհաննիսյանը: