Wikileaks-ի հրապարակված ԱՄՆ Պետքարտուղարությանը պատկանող գաղտնի փաստաթղթերից մեկում անդրադարձ է կատարվում հայ–թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացին և Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի՝ Երևան–Անկարա իբր մերձեցման գործընթացի նկատմամբ ունեցած բացասական վերաբերմունքին։

2009թ. ապրիլի 7-ին թվագրված փաստաթղթում ներկայացվում են Բաքվում այն ժամանակվա ԱՄՆ դեսպան Էնն Դերսիի և Ադրբեջանում Թուրքիայի դեսպան Հուլուսի Քըլըչի միջև տեղի ուենցած հանդիպման մանրամասները։

Հանդիպմանը թուրք դեսպանն ամերիկյան կողմին խնդրել է համոզել պաշտոնական Բաքվին, որ հայ–թուրքական սահմանի բացումից հետո Հայաստանը շարունակելու է ղարաբաղյան հիմնախնդրի կարգավորման բանակցային գործընթացը։

Քըլըչը նշել է, որ Ադրբեջանի իշխանությունները հստակ հայտարարել են, որ եթե Թուրքիան սահմանների բացման հարցում ցանկանում է ստանալ Բաքվի համաձայնությունը, պետք է Հայաստանից պահանջի ընդունել հիմնարար սկզբունքները:

Մեկնաբանելով Ալիևի՝ Ստամբուլի գագաթնաժողովին չմասնակցելու որոշումը` Քըլըչը դա որակել է որպես երկու երկրների միջև աճող հակամարտություն և Ադրբեջանի անկախության պատմության ընթացքում ամենախոր ճգնաժամ։ Որից հետո, թուրք դեսպանը հույս է հայտնել, որ ԱՄՆ նախագահ Բարաք Օբամայի անձնական միջամտությունը կօգնի սառեցումից փրկել թուրք–ադրբեջանական հարաբերությունները։

«Մենք ցանկանում են խնդիրը լուծել Հայաստանի հետ, սակայն դա չի նշանակում Ադրբեջանի կորուստ։ Մենք պետք է հավասարակշռություն գտնենք»,– ասել է Քըլըչը։

Քըլըչը տեղեկացրել է, որ հակառակ Բարաք Օբամայի և Հիլարի Քլինթոնի հեռախոսազանգերին, Ալիևը հրաժարվել է մեկնել Ստամբուլ։ Բացի այդ, նրան զանգահարել են Թուրքիայի նախագահ Աբդուլլահ Գյուլն ու վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը։ Սակայն բոլոր երաշխիքներն այն մասին, թե Թուրքիան չի բացի սահմանը, քանի դեռ չի կարգավորվել ղարաբաղյան հիմնախնդիրը, չկարողացան ստիպել Ալիևին փոխել իր որոշումն ու մեկնել Ստամբուլ։

Քըլըչն ուղղակի սարսափած է եղել ադրբեջանական կողմի բոլոր մակարդակներով հակազդեցությունից, ներառյալ խորհրդարանն ու ընդդիմությունը, ինչպես նաև ադրբեջանական ԶԼՄ–ները։ Բացի այդ, Բաքվում ապրող Թուրքիայի քաղաքացիները բողոքել են ադրբեջանցիների` իրենց նկատմամբ բացասական վերաբերմունքից։

Հուլուսի Քըլըչը նաև նշել է, որ Ռուսաստանը, Իրանն ու հենց Հայաստանն են Թուրքիային դրդում հաշտեցման։ Նրանք շահագրգռված են թուրք–ադրբեջանական բախմամբ, որը կամրապնդի Երևանի, Մոսկվայի և Թեհրանի աշխարհաքաղաքական դիրքերը։ Քըլըչը խնդրել է ճնշումներ գործադրել Հայաստանի վրա և ԱՄՆ–ում և Եվրոպայում զսպել հայկական լոբբիին։

Իր մեկնաբանություններում դեսպան Էնն Դերսին գրում է, որ հանդիպմանն իրազեկել է թուրք դեսպանին Իլհամ Ալիևի հետ ունեցած հանդիպման մանրամասների մասին։ Ապրիլի 3-ին նա և Պետքարտուղարի տեղակալի այն ժամանակվա օգնական Մեթյու Բրայզան Իլհամ Ալիևի և արտգործնախարար Էլմար Մամեդյարովի հետ հայ–թուրքական սահմանի հնարավոր բացման ֆոնին քննարկել են թուրք–ադրբեջանական հարաբերությունները։

Դերսին Վաշինգտոն ուղարկած հեռագրում գրում է, որ պետքարտուղար Քլինթոնի կողմից ուղարկված Բրայզան հանդիպմանը վստահեցրել է, որ Վաշինգտոնը ձգտում է հասնել այն բանին, որ հայ–թուրքական սահմանի բացումը ուղեկցվի ղարաբաղյան հիմնախնդրում առաջընթացով։ Բրայզան նաև նշել է, որ նախագահ Օբաման ցանկանում է Ստամբուլում հանդիպել Ալիևի հետ։

Բրայզայի խոսքերին Ալիևը պատասխանել է Անկարայի հասցեին երկար քննադատությամբ և Թուրքիային ներկայացրել է որպես «խաբեբա և դավաճան»։

«Մեր մտքովն անգամ չի ացել, որ Թուրքիան մեզ այդքան էժան կվաճառի։ Նախագահ Գյուլը խոստացել էր ինձ, որ առանց ղարաբաղյան հիմնախնդրի կարգավորման սահմանները չեն բացվելու։ Նա ստել է ինձ, և ես նրան այլևս չեմ հավատում»,– ասել է Ալիևը։

Այնուհետև Իլհամ Ալիևն ամերիկացի դիվանագետներին պատմել է Էրդողանի հանձնարարականով Թուրքիայի արտգործնախարար Ալի Բաբաջանի՝ Ադրբեջան կատարած այցի մասին, որը Բաքվին պետք է համոզեր սահմանների բացման հարցում։ Իր հերթին Բաքուն Անկարա էր ուղարկել փոխարտգործնախարար Արազ Ազիմովին՝ այս հարցում համատեղ ռազմավարություն մշակելու համար։ Սակայն Ազիմովն Անկարայից երկու անգամ վերադարձել է ձեռնունայն։

«Թուրքիան պատմական սխալ էգործում, որը երբեք չի մոռացվի։ Մեր հարաբերությունները երբեք նախկինի պես չեն լինելու։ Մենք այլևս մեկ ազգ չենք և երբեք այդպիսին չենք լինի»,– ասել է Ալիևը՝ ընդգծելով, որ երկու երկրների միջև կավարտվի էներգետիկ համագործակցությունը, և Թուրքիան կկորցնի թյուրքական աշխարհի համերաշխությունը։

Ալիևն ասել է, որ դավաճանություն է զգում Գյուլի և Էրդողանի կողմից և անիմաստ է նման պայմաններում այցելել Ստամբուլ։ Իսկ ի պատասխան Բրայզայի՝ բոլոր այդ հարցերը ԱՄՆ–ի բարձր ղեկավարության հետ քննարկելու առաջարկությանը, Ալիևն ասել է, որ Բաքուն կհամաձայնի սահմանների բացմանը միայն մեկ պայմանով, եթե Հայաստանը որպես բարի կամքի դրսևորում ազատի Լեռնային Ղարաբաղին հարակից 5 շրջանները, խնդրի կարգավորմանը գործընթացը շարունակվի։

Իր հերթին, Բրայզան նշել է, որ կողմերը շատ դժվար և երկար են համաձայնեցնում թեմաներն ու օրակարգը, և շատ բարդ է նման իրավիճակում հասնել 5 շրջանների ազատմանը։

Վաշինգտոն ուղարկված հեռագրում նշվում է նաև, որ Բաքվում Ադրբեջանի դեսպան Հուլուսի Քըլըչը շատ է վշտացել՝ տեղեկանալով Ալիևի՝ հայ–թուրքական հարաբերությունները ղարաբաղյան հիմնախնդրին շաղկապելու պահանջի և Ստամբուլ չմեկնելու որոշման վերահաստատման մասին