Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը, թեև համարվում է ավարտված, չի հեռանում ո՛չ Ադրբեջանից, ո՛չ Հայաստանից։ Ճիշտ է, այս դիմակայության և դրա արդյունքների ըմբռնումը տեղի է ունենում տարբեր ձևերով։ Այս մասին սոցցանցերում գրել է ռուս քաղաքագետ Սերգեյ Մարկեդոնովը։

«2023 թվականի նոյեմբերի 7-ին նախագահ Իլհամ Ալիևը հրամանագրեր է ստորագրել Ադրբեջանի բարձրաստիճան զինվորականներին Ղարաբաղի շքանշանով պարգևատրելու մասին։ Նրանց թվում են պաշտպանության նախարար Զաքիր Հասանովը և ազգային բարձրագույն գեներալների այլ ներկայացուցիչներ։ Պարտված ԼՂՀ մայրաքաղաքում, որն այժմ կոչվում է ոչ թե Ստեփանակերտ, այլ Խանքենդի, տեղի կունենա զորահանդես։ Այս իրադարձությունը կրկնակի նշանակություն կունենա։ Նախ՝ 2020 թվականին Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմում տարած հաղթանակի տարեդարձը։ Նույնը, որը խախտեց ստատուս քվոն, որը պահպանվում էր 26 տարի։ Եվ այն, որ կանխորոշեց 2023 թվականի ռազմաքաղաքական հաջողությունը։

Այժմ այս երկու իրադարձություններն էլ միավորվել են մեկի մեջ։ Եվ Բաքուն տոնում է երկրի տարածքային ամբողջականության վերականգնումը։ Հայաստանի ներսում այլ մթնոլորտ է։ Հիասթափություն, դեպրեսիա, պարտության պատասխանատուներին գտնելու փորձեր։ Հայտնի առցանց «1or.am» հրապարակումը նյութ է տեղադրել ԼՂՀ վերջին ղեկավար Սամվել Շահրամանյանի՝ ինքնահռչակ հանրապետությունը լուծարելու որոշման վերաբերյալ։ Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարը, ով այդպես էլ չհասցրեց ճաշակել իշխանության պտուղները և ստիպված էր որոշում կայացնել, որը կարող էր ընդունել իր փոխարեն Ստեփանակերտի ցանկացած այլ ներկայացուցիչ, կիսվել է կատարվածի մասին իր տպավորություններով։ Այսօր Երեւանում տարածված տեսակետ կա, որ Շահրամանյանը գերազանցել է իր լիազորությունները՝ իրավունք չունենալով «Արցախի ժողովրդի անունից» ինչ-որ բան հայտարարելու։ Իրավական դետերմինիզմն ընդհանրապես չափազանց տարածված դիսկուրս է հետխորհրդային Հայաստանում։ Այնտեղ սիրում են խոսել այն մասին, որ ԽՍՀՄ-ի փլուզման ժամանակ Ղարաբաղն արդեն Ադրբեջանի կազմում չէր, քանի որ պաշտոնական Բաքուն վերացրեց դրա ինքնավար կարգավիճակը, հետևաբար նախկին ԼՂԻՄ-ի տարածքի նկատմամբ՝ 1991 թվականի սեպտեմբեր-դեկտեմբերին ԼՂՀ դարձած։ 

Սակայն, բարեբախտաբար, թե ցավոք, կոնֆլիկտները միշտ չէ, որ լուծվում են ֆորմալ նորմերին համապատասխան։ Չափազանց կարևոր է, որ ինչ-որ մեկը համաձայնի ճանաչել այդ նորմերը։«Հոկտեմբերյան մեծ հեղափոխության» տարեդարձին անտեղի չի լինի հիշել, որ Ռուսաստանում միապետության տապալումը և Ժամանակավոր կառավարության իշխանությունից հեռանալը (հեռու կամավոր լինելուց) չեն իրականցվել բոլոր ընթացակարգերին խիստ համապատասխան: Սակայն քաղաքական նպատակահարմարությունը ստիպեց շատ «բուրժուական կառավարությունների» ճանաչել ԽՍՀՄ-ը։ Երբ պրագմատիկությունն առաջին պլան է մղվում, իրավական կազիոլոգիան հետին պլան է մղվում:

Շահրամանյանի արածը պայմանավորված էր քաղաքական նպատակահարմարությամբ: Հայաստանը չկարողացավ (կամ չցանկացավ, ինչը կոնկրետ դեպքում նույնն է) պատերազմել ԼՂՀ-ի համար, իսկ Ռուսաստանը և Երևանի մյուս գործընկերները նախընտրեցին առճակատման մեջ չընկնել թյուրքական տանդեմի հետ՝ իրենց գործողությունները պատճառաբանելով այն փաստով, որ հայկական պետությունն ինքը պատշաճ ակտիվություն չցուցաբերեց։ Շարժառիթները կարող են տարբեր լինել, կարող են վստահություն ներշնչել կամ չներշնչել։ Բայց միանգամայն ակնհայտ է, որ առանց հանգամանքների այս ամբողջ համաընկնման, Շահրամանյանի «որոշումը» չէր առաջանա։ Դա ԼՂՀ-ի փլուզման հետևանք է, ոչ թե պատճառ։ Ինչպես 1991 թվականին, Բելովեժյան համաձայնագրերը միայն ԽՍՀՄ վերջին շրջանի կենտրոնախույս գործընթացների արտացոլումն էին, և ոչ թե դրանց սկիզբը։