Ռուսական Regnum հրատարակությունը հրապարակել է անվանի վերլուծաբան, կովկասագետ Ստանիսլավ Տարասովի հոդվածը, որում հոդվածագիրը փորձել է վերլուծել, թե արդյոք հայերն ու ադրբեջանցիները կարող են միասին խաղաղ ապրել: Հոդվածում մասնավորապես ասվում է, որ Ռուսաստանի պաշտպանության նախարար Սերգեյ Շոյգուն ղազախական Tengrinews գործակալությանը տված հարցազրույցում, խոսելով Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո Ադրբեջանի և Հայաստանի հարաբերությունների մասին, ասել է, որ «այժմ ժամանակն է, որ նրանք անցնեն երկկողմ շփումների և խոսեն միմյանց հետ»:

Եթե իրավիճակը պաշտոնական տեսակետից գնահատենք, ապա հակամարտող կողմերը միշտ կամ գրեթե միշտ գտնվել են երկխոսության վիճակում. տեղի էին ունենում ղեկավարների անձնական հանդիպումներ, բանակցություններ էին վարվում արտգործնախարարների միջև ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի միջնորդությամբ: Բայց սա առճակատման դիվանագիտության փորձն էր՝ իր առանձնահատկություններով, երբ այն բաժանվում էր փակ և հանրային մասերի՝ գործողությունների տարբեր ռազմավարություններով: Պատահական չէ, որ փորձագետները դեռ չեն կարողանում պարզել «նման ռազմավարությունների կապը միմյանց հետ, երբ դրանց մի տեսակը կարծես դրական արդյունքներ է տալիս, իսկ երկրորդը բերում է դրանց իրականացման լուրջ ձախողման»: Իրոք, մինչ վերջերս Բաքուն և Երևանը բանակցում էին ղարաբաղյան կարգավորման շուրջ, այսպես կոչված, մադրիդյան սկզբունքների հիման վրա, որի հետ, կարծես, համաձայն են երկու կողմերն էլ: Հետո պարզվեց, որ կողմերը տարբեր կերպ էին հասկանում այս փաստաթուղթը, և հանրային դիվանագիտության ոլորտում նրանք ստիպված էին զբաղվել միայն ընթացիկ տեղեկատվական պատերազմով` իրենց համար ցանկալի պատկերի ստեղծման ձգտումով:

Բայց Ռուսաստանի, Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ին թվագրված եռակողմ հայտարարությունն արդեն այլ տեսակի դիվանագիտություն է, երբ ստեղծվել է հարթակ Մոսկվայի մասնակցությամբ Բաքվի և Երևանի միջև անուղղակի երկխոսության համար: Լեռնային Ղարաբաղի հարակից տարածքները անցել են Բաքվի վերահսկողության ներքո, Ստեփանակերտը չի ստացել ցանկալի կարգավիճակ, իսկ ռուս խաղաղապահները ստանձնել են նրա անվտանգության երաշխիքները: Միևնույն ժամանակ, հայկական կողմը պարտվել է պատերազմում, ոչ թե գնացել է ինչ-որ զիջումների: Մի կողմից սա, կարծես թե, սանձազերծել է հակասությունների բարդ խառնաշփոթ, մյուս կողմից՝ ստեղծել է նորերը՝ կապված պատերազմական իրավիճակից խաղաղ երկխոսության և կառուցողական համագործակցության դժվար անցման հետ: Ինչպես գրում է Քարնեգիի Մոսկվայի կենտրոնը իր վերլուծական հոդվածում, հակամարտող կողմերը հայտնվել են բարոյահոգեբանական և քաղաքական տարբեր պայմաններում: Հայաստանը գտնվում է ծանր քաղաքական ճգնաժամի մեջ և դեռ երկար տարիներ կզգա պարտության հետևանքները: Ինչ վերաբերում է Բաքվին, եթե վաղը Իլհամ Ալիևը վերընտրվելու կարիք ունենար, նա, անշուշտ, կհաղթեր հսկայական տարբերությամբ:

Քարնեգիի փորձագետների կարծիքով, «նա անսպասելիորեն շատ ավելին է ստացել, քան կարող էր պատկերացնել», բայց այժմ «նրան անհրաժեշտ է փոխել իր ագրեսիվ հռետորաբանությունն ավելի չափավոր երանգով և ներկայանալ որպես խաղաղության, ոչ թե պատերազմի կողմնակից», որպեսզի սկսի իրականացնել տարածաշրջանում կապի միջանցքների ապաշրջափակման մասին հայտարարության կետերը: Դա այնտեղ երկարաժամկետ խաղաղ հեռանկար ապահովելու միակ միջոցն է, և Ալիևի համար «պատերազմից դուրս գալու» խնդիրը թերևս ավելի բարդ է, քան պատերազմի մեջ «մտնելու» խնդիրը: Անհրաժեշտ է փոխել հանրապետության քաղաքացիների քաղաքական ու հոգեբանական վիճակը, ազատել նրանց բարդ «ղարաբաղյան համախտանիշից», հարմարեցնել նոր պայմաններին: Ավելին, Ղարաբաղյան պատերազմը երկու կողմերի համար էլ արյունոտ էր, և ակնհայտ է, որ ամեն ինչ չէ, որ որոշվում է ռազմական ուժով: Այժմ պետք է մտածել մարդկանց, նրանց ճակատագրերի և նրանց բարեկեցության մասին և զբաղվել Ղարաբաղյան հակամարտության զգալի ներուժի չեզոքացմամբ, որը կուտակվել է վերջին 30 տարվա ընթացքում Հայաստանի և Ադրբեջանի, Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերություններում: Սա ժամանակի ընթացքում հարաբերությունների` բախման մոդելից միմյանց հետ դեպի պրագմատիկ տնտեսական համագործակցության անցնելու միակ միջոցն է:

Ցանկացած դեպքում, ճիշտ են այն փորձագետները, որոնք կարծում են, որ Լեռնային Ղարաբաղի գործոնը շատ առումներով համակարգ ձևավորող էր Ադրբեջանի և Հայաստանի գաղափարախոսության մեջ, և դրա՝ որպես կարևոր գործոն կորուստը նվազեցնում է պետության մոբիլիզացնող մասը: Այստեղ, իհարկե, հարց է առաջանում, առաջին հերթին Հայաստանի համար. ի՞նչով հետագայում զարգանալ, ինչպե՞ս շարժվել, ո՞րն է լինելու պետության համախմբման առանցքային քաղաքական միավորողը: Ժամանակի ընթացքում, ըստ Քարնեգիի ավագ հետազոտող Թոմաս Դե Վաալի, «Բաքուն և Երևանը պետք է գան լիարժեք խաղաղության պայմանագրի կնքմանը»: Եվ արդեն կա առաջին ծիծեռնակը: «Գազպրոմ էքսպորտ»-ը և Ադրբեջանի Հանրապետության պետական նավթային ընկերությունը հայտարարել են կարճաժամկետ պայմանագիր կնքելու մասին` Ադրբեջանի տարածքով Հայաստան ռուսական գազի տարանցման համար, քանի դեռ Վրաստանի տարածքով երթուղին վերանորոգման փուլում է: