Ի՞նչ հիմնական եզրակացություն պիտի անի Հայաստանի և Ղարաբաղի հասարակությունը՝ վերլուծելով քառօրյա պատերազմն ու դրան հաջորդած իրադարձությունները։ Այս հարցի պատասխանը գտնելու համար մի պահ վերանանք առկա իրողություններից և փորձենք պատկերացնել, որ Հա­յաստանը պետություն չէ։ Այսինքն՝ նախագահ չկա, կառա­վարություն չկա, խորհրդարան չկա, պետական կառույցներ չկան, Հայաստանն ընդամենը տարածք է, որտեղ 3 միլիոն մարդ է ապրում, և հանկարծ թշնամին հարձակվել է այդ տա­րածքի վրա։ Բնակչությունը, հասկանալի է, անմիջապես կդիմեր մի քանի կոնկրետ քայլերի։

1. Կգտնվեին հազարավոր կամավորներ, ովքեր այստեղից-այնտեղից զինվորական համազգեստ ձեռք կբերեին և կմեկնեին առաջին գիծ։
2. Թիկունքում կստեղծվե­ին բազմաթիվ կազմակեր­պություններ, որոնք կռվող­ների համար հանգանակու­թյուններ կկազմակերպեին, սննդամթերք և շատ ուրիշ բաներ կհավաքեին ու կու­ղարկեին առաջին զիծ։
3. Հասարակության շատից-քչից երևելի դեմքերը կոչով կդիմեին համայն աշ­խարհի հայությանը և կխնդ­րեին անմիջապես ֆինանսա­կան և այլ կարգի օգնություն ուղարկել հայրենիք։
4. Բողոքի ու զայրույթի հազարավոր նամակներ կու­ղարկվեին բոլոր ուղղություն­ներով, և այդ նամակներում հասարակությունը կպահան­ջեր անմիջապես զսպել նենգ թշնամուն, սաստել նրան և վերականգնել պատմական արդարությունը։
5. «Տեղում» բողոքի ցույ­ցեր կկազմակերպվեին բոլոր այն հիմնարկների առջև, որ­տեղ արտասահմանցիներ կան։ Մի խոսքով՝ հասարակու­թյունը կփորձեր ինչ-որ ձևով ինքնակազմակերպվել և, ամենայն հավանականու­թյամբ՝ ինչ-որ արդյունքի կհասներ։

Իսկ հիմա տեսնենք, թե ինչ տեղի ունեցավ ապրիլյան պատերազմի օրերին։

1. Անմիջապես հազարա­վոր կամավորներ մեկնեցին առաջին գիծ (ու դեռ շարու­նակում են մեկնել, որովհետև լարվածությունը չի թու­լացել)։
2. Անմիջապես ստեղծվե­ցին տարբեր կազմակերպու­թյուններ, որոնք մեծ ծավալի օգնություն են ուղարկում առաջնագիծ։
3. Բացվեցին մի քանի հաշվեհամարներ, և ամբողջ աշխարհի հայությանը կոչ արվեց դրամական փոխան­ցումներ անել հօգուտ Ղարաբաղի։
4. Երևանում բողոքի ցույ­ցեր տեղի ունեցան ինչպես Ռուսաստանի (որն Ադրբե­ջանին ժամանակակից զենք էր վաճառել), այնպես էլ այլ երկրների դեսպանատների դիմաց, միաժամանակ կոշտ քննադատություններ հնչե­ցին միջազգային կառույցնե­րի հասցեին, որոնք իրենց անտարբերությամբ կանաչ լույս են վառել ադրբեջանա­կան ագրեսիայի դիմաց, և պահանջներ ներկայացվե­ցին, որ նրանք անմիջապես դատապարտեն ադրբեջա­նական ագրեսիան։

Մի խոսքով՝ ամեն ինչ եղավ ճիշտ այնպես, ինչպես կլիներ, եթե Հայաստանը ոչ թե պետություն լիներ, այլ ընդամենը բնակեցված տարածք։ Պարզ ասած՝ ամեն ինչ կար, միայն պետությունը չկար։ Այնպիսի տպավորություն էր, թե Հայաստանը ոչ նախագահ ունի, ոչ կառավարություն, ոչ Ազգային ժողով, ոչ պետական հաստատություններ։ Ավելին՝ բարձրաստիճան պաշտոնյաներն ակնհայտորեն իրենք էլ չգիտեին՝ ինչ անել, և ավելի խելացի բան չգտնելով՝ որոշել էին գոնե ետ չմնալ շարքային քաղաքացիներից (դրա համար էլ բոլորը որոշեցին մի-մի կամուֆլյաժ հագնել և երևալ առաջին գծում)։

Չորրորդ իշխանություն