Մէկ մարդու նկատմամբ անարդարութիւնը բոլորի համար է սպառնալիք։ Շարլ Լիւի ՄՈՆՏԵՔՍԵՈ

…Եւ պղծիցեն զսրբութիւնն բռնութեամբ։ …Եւ տացեն պղծութիւն ապականութեան։ Եւ ապականիչք ուխտին ածեն ի վերայ իւրեանց զգայթակղութիւն. եւ ժողովուրդ որ ճանաչէ զԱստուած իւր՝ զօրասցին եւ արասցեն։

Դանիէլ ԺԱ, 31-32

Իր աշխարհիկ քաղաքական ու business աշխոյժ եւ անպարփակ գործունէութեամբ ս. Էջմիածնի կաթողիկոսի գահը յափշտակած (usurpation) Գարեգին Ներսիսեանը 1999‐ի չարագուշակ Հոկտեմբեր 27-ը յաղթահարելուց յետոյ առանց աւելորդ ժամանակ կորցնելու ամենից առաջ անցաւ «նոր տարածքներ» նուաճելու, որպիսիք են Առաքելական Եկեղեցու պատմականօրէն ինքնակառավարուող Նուիրապետութիւնները։ Անշուշտ, անիրաւութեան եւ ապօրինութիւնների մասին որեւէ տեղեկութիւն հազիւ թէ ունենայինք, եթէ չլինէր մեր հոգեւոր դասի այն նուիրեալների աչալրջութիւնն ու նախանձախնդրութիւնը Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցու աւանդական եւ կանոնական արժէքների նկատմամբ, որպիսին արդէն մէկուկէս տանամեակ բացակայում է ս. Էջմիածնի կամարների տակ։ Հազիւ մէկ տարի անց Կ.Պոլսի հայոց պատրիարք Մեսրոպ Արքեպիսկոպոս Պատրիարք Մութաֆյանը 2000 թ. Նոյեմբեր 3-ին մի նամակ է հղել ս. Էջմիածին, նորաթուխ եւ հաշուեհարդարներ սկսող կաթողիկոսին, որտեղ բացէ ի բաց շարագրել է արդէն կատարուած ապօրինութիւնների մասին։ Այնպէս որ, «մտաւորական» ակադեմիկոսները մոլորութեան մէջ են կարծելով, թէ եկեղեցական ճգնաժամը ինչ որ նոր երեւոյթ է։ Նամակով Ամենապատիւ Պատրիարքը կարգի է հրաւիրում նրան. «Սիրելի Վեհափառ, Ժամանակին անկանոն ձեւով, երբեմն մինչև իսկ Երուսաղեմի միջոցով ( ՞ ) ստացեր էինք Ձեր […] գրութիւնները: Պոլսահայութեան համար յատկապէս ծանր այս օրերուն ոչ ժամանակ ոչ ալ փափաք ունինք ուղղակի Պատրիարքական աթոռոյս հետ աղերս չունեցող հարցերով զբաղելու:

Մի քանի կէտեր կան սակայն, զորս պիտի փափաքէինք յանձել Ձերդ Սրբութեան նկատառման: ա) […] գրութիւններէն զգալի է, որ Պատրիարքարական Աթոռներուն կը վերաբերիք որպէս թեմական առաջնորդութիւններ, ինչ որ ներհակ է Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ հնամենի աւանդութիւններուն, […] 1991թ. ՀՀ մօտ պաշտօնապէս գրանցուած «Ներքին Սփիւրքի Կանոնադրութեան» նախաշաւղի տրամադրութիւններուն. Կաթողիկոսը, Պատրիարքի մը իրաւասութեան սահմաններուն միջամտող նամակներ պէտք չէ գրէ: «Պատրիարք» եւ «Առաջնորդ» եզրերը պատմականօրէն ոչ նոյնանիշ, ո՛չ ալ հոմանիշ են: Այնպէս որ ակադեմիկոսների նամակի մէջ այն ինքնավստահ, բայց անապացոյց յայտարարութիւնը անմիջապէս ստանում է սուտ-վկայութեան յօրինուածքի բովանդակութիւն։ Այսպէս, ուրեմն. «Ամենապատիւ Պատրիարքին զայրացրել է, որ առանձին սրբազան այրեր իբրեւ թէ բարձրացրել են Երուսաղեմի պատրիարքութիւնը թեմական առաջնորդարանի վերածելու հարցը:

Եթէ նույնիսկ դա համապատասխանէր իրականութեանը, ապա Վեհափառը երբեք չէր տայ իր համաձայնութիւնը նման փոփոխութիւն իրականացնելու համար: Նա գերազանց գիտի նուիրապետական Աթոռների դերը, քանի որ ինքը հանդիսանում է այդ Աթոռների պահպանման երաշխաւորը: Ուստի ի զուր պէտք չէ զրպարտել: Ցաւալի է, բայց փաստ, որ Ամենապատիւ Պատրիարքը երեւակայական թշնամի է յօրինում և «քաջաբար» պայքարում նրա դեմ: Պատշաճ չէ, որ նման բարձր հոգեւորականն իջնի նման մակարդակի: Հոգեւորական այրը պարտաւոր է պահպանել եկեղեցականին վայել տարրական քաղաքավարությունը` յօգուտ Հայ Եկեղեցու կարեւոր եւ բացառիկ շահերի: Նման որակաւորումները հարուածում են հէնց իրեն` գրողին»: Առայժմ հետագային թողնենք նամակի հեղինակների վարժապետական կեցուածքն ու ոճը, եւ նրանց ուշադրութիւնը բեւեռացնենք այն հանգամանքի վրայ, որ դեռեւս 2000 թուականի Նոյեմբերից արդէն բացայայտ էր usurpator‐ի յաջորդ վճռական քայլը՝ թեմական Առաջնորդ Տիրան Սրբազանին պաշտօնաթող եւ կարգալոյծ անելու յետոյ։ Այնպէս մի տեղ միայն ակադեմիկոսները իրաւացի են։ Դասեր տալու համար պատրաստակամ կորուսեալ եւ ս. Էջմիածնի մէջ անսպասելի յայտնաբերուած այդ եօթնեակի ստորագրութեամբ նամակի դասընթացը փարիսեցիական նկրտումներով յանդերձ՝ իսկապէս «հարուածում են իրենց՝ ստորագրողներին»։ Շարունակենք լսել Կ. Պոլսոյ Ամենապատիւ Պատրիարքին. «Դուք արդէն տարի մը ի վեր Կաթողիկոս էք եւ Ձեր իշխանութիւնը ապացուցելու համար պէտք չունիք «Ներքին սփիւրքի Կանոնադրութեան» Ե. 68-րդ յօդուածի տրամադրութենէն օգտուելու: Թեմակալ առաջնորդ մը ազատ արձակելու «ձեւն» ալ կարեւոր է: Այսօր, Սրբազան Պապն իսկ իրաւունք չունի իր ուզած եպիսկոպոսը յանկարծակի պաշտօնանկ ընելու:

Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն ալ պէտք է ընկալեալ կարգ-կանոնով եւ աւանդութեամբ առաջնորդուի: Նման պարագաներուն պէտք է յստակ եւ փաստացի ըլլայ ազատ արձակուող առաջնորդի դէմ բերուած ամբաստանութիւնը, պէտք է քննել ատեան կազմել, ենթակային ինքնապաշտպանութեան առիթ տալ եւ ապա արդիւնքը հրապարակել»: Խօսքը Նոր Նախիջեւանի եւ Ռուսիոյ թեմական առաջնորդ եւ մեր հասարակութեան մէջ յայտնի ու յարգուած Տիրան արքեպիսկոպոս Կիւրեղեանի անակնկալ պաշտօնանկութեան մասին է։ Արտաքնապէս այն տպաւորութիւնը ստեղծուեց, թէ ապօրինի պաշտօնանկութիւնը գաւառամիտ հային խիստ բնորոշ արարմունք է, երբ որեւէ պաշտօնեայ առաջին հերթին մտահոգւում է հարազատներին ու ազգականներին տեղաւորել իր շուրջ։ Ճիշտ այն ընդօրինակութեամբ, որ «կադրային քաղաքականութիւն» դարձաւ Հայաստանի Հանրապետութեան իշխանութիւնների ու գործադիր կառավարութեան ոլորտների մէջ։ Յիշեցնեմ որ Գարեգինի եղբայր Եզրասը բնաւ անպաշտօն չէր Լենինգրադի մարզի մէջ։ Բայց մէր գաւառացու համար Պետերբուրգը այնուհանդերձ կայսրութեան մայրաքաղաք չէր։ Ի վերջոյ որքան «հպարտ է հնչում», ինչպէս բանաստեղծը կ’ասէր՝ Մոսկուան։

Բայց սա միայն առաջին հայեացքից։ Իմ Ընթերցողը արդէն գիտէ, որ մի խումբ մոսկուացի «հայերի» նախաձեռնութեամբ Ռուսաստանի Հայ Ուղղափառ Եկեղեցի գրանցելու դիմումը մերժուել է Թեմի Առաջնորդ Տիրան արքեպիսկոպոս Կիւրեղեանի կտրական գործողութեամբ։ Բայց նաեւ արդէն գիտէ որ Ներսիսեան եղբայրները իրենք փոխել են Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցու անունը, եւ որեւէ յսկողութիւնից դուրս տեղեկատուների մէջ պրպտող մարդը, առանց նկատելու նենգաբարոյ անուանափոխութիւնը այն ընդունելու է իբրեւ օրինաւոր եւ իբրեւ ճշմարտութիւն։ Հետաքրքիր է, թէ ի՞նչ անուն կարելի է տալ այս քայլը կատարողներին… Տգէտնե՞ր են նրանք, հաւատափոխնե՞ր… Ոչ առաջինն են եւ ոչ էլ երկրորդը… Այսօրինակ գործողութիւնը խորամանկութիւն էլ չէ, այլ քրէական պատասխանատուութեան ենթակայ խուլիգանութիւն… Եւ երբ Եզրաս Ներսիսեանը իր հարցազրոյցների ընթացքին բացի գլուխ տմբացնելուց եւ շարունակ «абсолютно правильно» մրթմրթալուց, նաեւ մի երկու կաղապարատիպ խօսք է ասում եկեղեցիների միասնականութեան մասին եւ Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցին անպայման ուղղափառ անուանելով, ապա չմոռանանք Աւագ քահանայ Դմիտրի Սմիռնովի սկզբունքային եւ անկեղծ յայտարարութիւնը. «Մենք շատ ենք սիրում մեր հայ եղբայրներին, մեր միջեւ լաւ, բարեկամական հարաբերութիւններ են… Բայց դրանով չենք ընդգծում մեր միասնականութիւնը, որպիսին իրականին գոյութիւն էլ չունի» Բայց Կրեմլը հետեւողական է իր ծրագրերի մէջ։ Կոմունիստական գաղափարաբանութիւնը փոխարինելով Ուղղափառութեամբ, հիմա էլ կայսրութեան միասնականութիւնը, բնականաբար, ապահովելու է Ուղղափառ աստուածավախութեամբ։ Եւ պէտք է շտապել։ Կայսրութեան տարածքների հողահաւաքը կատարուելու է որքան պատմական կարճ ժամանակին, այնքան Ռուսաստանը կզած վիճակից արագ ոտքի կը կանգնի։

Եւ եթէ 20-րդ դարում նման մի խնդիր լուծեցին «հայ կոմունիստները», ապա հիմա, ինքնին հասկանալի է, որ նոր հողահաւաքի գործին ծառայելու են ուղղափառ «հայ քրիստոնէաները»։ «Կադրային» այս փոփոխութիւնը կատարուեց մեր Առաքելական Եկեղեցու աւանդական առաքինութեան կոպիտ խախտումով, որի մասին անմիջապէս ահազանգել էր Ամենապատիւ Պատրիարք Մութաֆեանը։ Բայց կաթողիկոսական գահի usurpator-ը ոչ միայն առանց պատասխանելու «Ինչո՞ւ» հարցին եւ Թեմակալ Առաջնորդի ո՞ր գայթակղութեան համար է նա պաշտօնանկ արւում, արդէն Հիւսիս‐Ամերիկեան ուղեւորութեան ժամանակ հեռախօսային կապով կարգալոյծ յայտարարեց իրենից շատ աւելի հեղինակաւոր, գործունեայ եւ գնահատուած հոգեւորականին Ամենապատիւ Պատրիարքի յաջորդ նկատառումը վերաբերում էր Հոգեւոր Գերագոյն Խորհրդի անդամների նոր կազմին։ «Յոկտեմբերի 9-ին անակնկալի եկանք երբ ֆաքսով ստացանք […] ԳՀԽ-ի անդամներու «նոր ցանկ մը» առանց որևէ յաւելեալ տեղեկութեան: Քանի մը օր յետոյ այս անգամ Մայր Աթոռի մամլոյ դիւանի կողմէ հրապարակում մը եղաւ, ըստ որում կը ծանուցուէր, որ «Հայրապետական տնօրինութեամբ» ԳՀԽ-ի նոր անդամներ «նշանակուած են»,― գրում է Պատրարքը։ — […] Փոփոխութիւնները, կամ նոր նշանակումները, եթէ այնքան անհրաժեշտ կը նկատէիք, այժմու ԳՀԽ-ի անդամներու հետ, կամ առ նուազն ատենապետ Պատրիարքներու հետ խորհրդակցաբար կրնայիք ընել: Այդ ալ չեղաւ:

Այժմ հարց կը ծագի, թէ ի՞նչ է ԳՀԽ-ի անդամ դառնալու չափանիշը: Պարզապէս Կաթողիկոսի կողմէ նշանակու՞մ: […] Գալով Պատրիարքներու մասնակցութեան, 1945-ի և 1995-ի կանոնադրութեանց Տրամադրութիւնները աւելի քան պարզ են. Պատրիարքները Կաթողիկոսին Կողմէ որեւէ պաշտօնի չեն «նշանակուիր», կարգ մը ժողովներու Ի ՊԱՇՏՕՆԷ կը նախագահեն կամ կ’ատենապետեն»: Այս նկատառումները այնպիսի տպաւորութիւն են թողնում, թէ Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցու կաթողիկոսական գահին նստեցրել են փողոցից եկած մի աբեղայի, ով եպիսկոպոսապետ լինելու իր սեփական պատկերացումներն ունի, որպիսիք բնաւ չեն տարբերւում բոլոր նրանցից, որոնց համար ապրելակերպի եղանակ են միայն օրինախախտումներն ու ցինիզմը։ Ամենապատիւ Պատրիարքը անշուշտ մեզնից շատ աւեմի մեղմ է իր բարեհոգութեամբ, մտահոգութիւն յայտնելու նրբանկատութեամբ եւ Եկեղեցու մէջ օրինականութեան վերահաստատելու նախանձախնդրութեամբ։ Ուստի նա արդէն հորդորում է. «Ձեր անմիջական շրջանակէն դուրս, աշխարհով մէկ ցրուած հայորդիք ի՞նչ կը մտածեն Եկեղեցւոյ, Մայր Աթոռի և իրենց Ընդհանրական Հայրապետին մասին:

Ջախջախիչ մեծամասնութիւնը չի կարդար Մամլոյ Դիւանի հաղորդագրութիւնները, իսկ հերուստատեսային հաղորդումներուն կը հետևի կասկածամտութեամբ եւ դառն քննադատութիւններով: Սոցիալ-տնտեսական լուրջ խնդիրներ, «եկեղեցին՝ դա ժողովուրդն է». լոզունգի գործնական սնանկացումը, Եկեղեցիի եւ եկեղեցականներու նիւթական շռայլութիւններն ու հանրասիրութիւնը, միջնադարեան ձևի, գործելակերպի և ինքնարտայայտման զգալի անհաղորդականութիւնը եւ յատկապէս հոգևոր առաքելութեան […] վիճակն անմիջական ուսումնասիրութեան կարօտող ծանր փաստեր են: Դեռ կան Էջմիածին-Անթիլիաս փոխ-յարաբերութիւններու, միջ-եկեղեցական եւ միջ-կրօնական յարաբերութիւններու, եկեղեցի-պետութիւն փոխ-յարաբերութիւններու հետ կապուած լուրջ հարցեր»: Ամենապատիւ Մեսրոպ Արքեպիսկոպոս Պատրիարք Մութաֆեանը նաեւ պատրատակոմութիւն էր յայտնել երեքով՝ ս, Էջմիածնի, ս, Երուսաղեմի եւ Կ.Պոլսոյ Աթոռակալների «մէկտեղուած խորհրդակցութեան համար», որի առիթով գործնական քայլի մասին որեւէ տեղեկութիւն չունենք։

Հետագայ ամբողջ տարիներին՝ 1999-ից մինչեւ 2014, շարունակուել եւ շարունակուելով զարգացել, աճել եւ թունաւոր պտուղներ է տուել կաթողիկոսական աթոռը գրաւած եւ այն շարունակ աւելի ու աւելի ուզուրպացնող Գարեգին Ներսիսեանի բնաւ էլ ոչ հոգեւորական եւ միայն ու միայն քաղաքական‐շահատական գործունէութիւնը, որպիսին, յիրաւի, ծաւալուել է նիւթական շռայլութիւններով, հանրասիրութեամբ եւ միջնադարեան ձեւերով… Նամակի նկատառումների ու սթափեցնող հորդորների զանցառութեամբ շարունակելով Չեկիստական իշխանութիւն‐Եկեղեցի համագործակցութիւնը, ս. Էջմիածնի գահակալը իր հերթին կտրում է հայ հաւատացեալ ժողովրդի պատմական կապը Առաքեալների հիմնարկած Եկեղեցու հետ ճիշտ այնպէս, ինչպէս Հայաստանը ուզուրպացրած եւ Կրեմլի դրածոյ նախագահները 1991-ից ի վեր հայ ժողովրդին կտրեցին Արարատեան մեր Առաջին Հանրապետութեան իրականութիւնից, որ երկու ծանր ու մառախլապատ տարիներին, արդէն սկսել էր արմատակալել իր բնօրրան Հայկական Տաւրոսի վրայ։

© Կարէն Ա.ՍԻՄՈՆԵԱՆ, Փարիզ, 2014 (շարունակութիւն երրորդ եւ յաջորդիւ)

Մաս երկրորդ՝ այստեղ