«Հայկական Վարկած»—ի զրուցակիցն է «Լեգիտիմուս» իրավաբանական ընկերության ղեկավար, իրավաբանական գիտությունների թեկնածու Տիգրան Սահակյանը:

 — Անաչառ ու անկախ դատավորներ ունենալու նախադրյալները.

— Այսօր մեր իրականության մեջ ակտուալ է դատական իշխանության անկախության հարցը: Երբ ուսումնասիրում ենք օրենսդրական դաշտը, ՀՀ Սահմանադրությունը, որոնք կարգավորում են այս ոլորտը, առաջին հայացքից թվում է, թե բացարձակ անկախության սկզբունքով առաջնորդվող դատական համակարգ ունենք, որն ազատ է իշխանական և այլ  ազդեցություններից: Կարծում եմ, որ իրականությունը փոքր-ինչ այլ է: Այն մեխանիզմները, որոնք դատավորի շահերը ներկայացնելու և պաշտպանելու համար են նախատեսված, չեն կարողանում արդյունավետ գործել, որի արդյունքում խոցելի է դառնում դատավորի անկախությունը:

Այժմ նոր օրենսդրական նախաձեռնություն է շրջանառվում, որտեղ արծարծվում են նաև դատավորների, կենսաթոշակների  նվազեցման հարցը: Վստահություն չկա վաղվա օրվա նկատմամբ, որ դատավորն իր աշխատանքային գործունեությունը դադարեցնելուց և թոշակի անցնելուց հետո կարող է նյութապես ապահովված լինել: Երբ ծանոթանում եմ այդ փաստաթղթի հետ, տպավորությունս այնպիսինն է, թե արհեստականորեն ստեղծվում է մի իրավիճակ, որ որևէ մեկը չցանկանա և վախենա դատավոր աշխատել, էլ չեմ նշում այլ խնդիրների մասին, որոնք առկա են այսօրվա դատաիրավական համակարգում: Կարծում եմ, որ առաջնահերթ նյութական անկախությունը պետք է ապահովվի:

 — Դատավորին պատասխանատվության ենթարկելու հիմքերը.

— Հարցն այնքան տարածական ու խորն է, որ դժվար է ասել, թե լուծումը, որն է, որովհետև այն իրենից ներկայացնում է մի քանի ենթախնդիրներ, որոնք էլ համակցությամբ այս խնդիրն են առաջացնում. օրինակ` ովքե՞ր և ի՞նչ կարգով են Արդարադատության խորհրդի անդամներ նշանակվում, դատավորի պատասխանատվության հարցն ինչպե՞ս է առաջ գալիս, ի՞նչ հիմքերով, արդյո՞ք ճիշտ է դատավորին պատասխանատվության ենթարկել նյութական իրավունքի նորմի  ոչ ճիշտ կիրառման համար, թե՞ պատասխանատվությունը սահմանված պետք է լինի միայն  դատավարական իրավունքի նորմի կոպիտ խախտման  դեպքերում: Նման  հարցերին իր վերջին զեկույցում անդրադարձել է Մարդու իրավունքների  պաշտպանը, որտեղ ի թիվս այլ խնդիրնրի շոշափել է նաև, այն, որ  երկակի ստանդարտներ են կիրառվում դատավորի աշխատանքի ընթացքում իր պրոֆեսիոնալ գործունեությունն իրականացնելիս դատավարական՝ տույժերի ենթարկելու առումով:

Ցանկացած քաղաքացի օրենքով սահմանված կարգով ունի եռաստիճան դատական համակարգով իր իրավունքների  պաշտպանվածության հնարավորություն, երբ ոտնձգություններ են կատարվում իր աշխատանքային իրավունքների նկատմամբ: Նրան օրենքով սահմանված կարգով  հնարավորություն է տրված, իր խախտված իրավունքները դատական կարգով պաշտպանելու համար: Այսօր ի՞նչ վիճակում է գտնվում դատավորն այս առումով: Եթե  դատավորը, ըստ օմբուդսմենի բնորոշման «չսիրված» կամ «միջին» դատավորների կարգում է, ապա նրա հարցը արդարադատության խորհրդում հայտնվելու հավանականությունը շատ մեծ է:

Արդարադատության խորհուրդը դատավորի կարգապահական պատասխանատվության հարցը քննելու արդյունքում կարող է դատավորի նկատմամբ կիրառել կարգապահական տույժերի հետևյալ տեսակներից մեկը.

1) նախազգուշացում.

2) նկատողություն, որը զուգորդվում է` դատավորին 6 ամիս ժամկետով աշխատավարձի 25 տոկոսից զրկելով.

3) խիստ նկատողություն, որը զուգորդվում է` դատավորին 1 տարի ժամկետով աշխատավարձի 25 տոկոսից զրկելով.

4) դատավորի լիազորությունների դադարեցման միջնորդությամբ Հանրապետության Նախագահին դիմելը:

Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ գործի քննության արդյունքում Արդարադատության խորհուրդը կարող է կայացնել հետևյալ որոշումներից մեկը.

1) դատավորին սույն օրենսգրքով նախատեսված կարգապահական տույժի ենթարկելու մասին.

2) գործը կարճելու մասին:

Փաստորեն որևէ այլ մարմին, ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված չէ, որն իրավասու լինի ստուգել Արդարադատության խորհրդի որոշման իրավաչափությունը, ինչն էլ հնարավոր սուբյեկտիվ մոտեցման տեղիք է տալիս որոշակի կոնկրետ դեպքերում՝ Դատավորին զրկելով իր իրավունքնների պաշտպանության որևէ օրենսդրական հնարավորությունից:

Գործնականում դատավորը խորհրդի որոշումը բողոքարկելու հնարավորություն չունի, իսկ նախագահը վեր է լուծում միայն այն փաստարկները, որոնք ներկայացվել են խորհրդի կողմից` այն սկզբունքով, որով և հարցը դարձել է խորհրդի քննարկման առարկա, այսինքն «միջին» և «չսիրված» դատավոր սկզբունքով:

Ինչո՞ւ դատավորը պետք է զրկված լինի Արդարադատության խորհրդի որոշումը գոնե մեկ ատյան դատական կարգով բողոքարկելու հնարավորությունից: Ինչո՞ւ հնարավորություն չտալ դատավորին, որպեսզի դիմի Սահմանադրական դատարան և վիճարկի խորհրդի  որոշումը սահմանադրականության առումով, և դրանից հետո միայն նախագահի կողմից որոշվի՝ դադարեցվո՞ւմ է տվյալ դատավորի լիազորությունները, թե՝ ոչ:

Կարծում եմ, որ պետք է գործի արդարադատության խորհրդի որոշումը Սահմանադրական դատարանում բողոքարկելու մեխանիզմը, որը ոչ ավելորդ անգամ, բայց լրացուցիչ կապահովի ու կերաշխավորի դատավորի անկախության սկզբունքը: Դատավորն ավելի անկաշկանդ կաշխատի, այն մտավախությունը չի ունենա, թե որևէ մեկին իր կայացրած վճիռը դուր չգալու հետևանքով Արդարադատության խորհուրդը իր նկատմամբ որոշում կկայացնի, որից հետո կմնա ՀՀ նախագահի ստորագրության հարցը: Գոնե այդ ամենը ՍԴ-ում քննարկելու, բացատրելու, պարզաբանելու  և սահմանադրությամբ իր անձեռնմխելիությունն ու անկախությունը երաշխավորված լինելու հնարավորություն կունենա:

ՀՀ նախագան հանդիսանում է դատավորի անկախության երաշխավորը, որը հիանալի սահմանադրական կարգավորում է տալիս այս հարցում նախագահի միանձնյա որոշման իրավասությանը, սակայն կարծում եմ, որ նախագան  որոշումը կայացնելիս պետք է օբյեկտիվ, բազմակողմանի և օրինական հիմքերը վերլուծելու հնարավորություն ունենա:

 — Կոռուպցիան դատական համակարգում.

— Ինչպես նշել էի, ըստ մարդու իրավունքների պաշտպանի բնորոշման, դատավորները բաժանվում են, այսպես ասած, «սիրված», «միջին» և «չսիրված» դատավորների՝ կախված նրանից, թե որքանով կդառնան ինչ-որ մեկի կամքի կատարող: Պետք է հասկանալ, որ դատավորն էլ մարդ է, ով այս իրականությունում է ապրում, հասարակության անդամ է, այսինքն՝ նրան խորթ չեն մարդկային տարրական ազդեցությունները՝ աշխատանք կորցնելու վախի զգացումը, ընտանեկան խնդիրները և այլն, նաև զերծ չի կարող մնալ հասարակական այն երևույթներից,  որոնք բոլորիս են բնորոշ:

Աշխարհի առաջատար երկրներում արված է առավելագույնը, որպեսզի դատավորի անկախությունը հնարավոր լինի պահպանել, որ նա հնարավորինս զերծ լինի վերոնշյալ գործոնների ազդեցությունից, կարողանա իրականացնել այն գործունեությունը, որն օրենքով դրված է նրա վրա՝իրականացնել արդարադատություն: Դրա առաջին  և կարևորագույն հիմնական գործոնը պետք է նյութական ապահովվածությունը լինի: Գուցե որոշ անձանց՝ և դատական համակարգում և իշխանական այլ թևերում  ձեռնտու չէ, որ դատավորը, ինչպես ֆինանսապես, այնպես էլ այլ ազդեցություններից անկախ լինի:

Դատավորը, լինելով ֆինանսապես ապահովված, կարիք չի ունենա այլ ճանապարհներով իր նյութական բարվոքությունն ապահովել, իսկ դրա արդյունքում կվերանա նաև դատավորի նկատմամբ այլ ազդեցությունների կիրառման և նրան կամակատար դարձնելու հնարավորությունը: Ցավոք սրտի, այսօր շրջանառության մեջ են դրվում օրենսդրական այնպիսի նախաձեռնություններ, որոնք ուղղակիորեն հարվածում են այս սկզբունքին: Մենք հիմա դատաիրավական բարեփոխումների գործընթացում ենք. հակակոռուպցիոն ծրագրերի մասին է խոսվում, զեկույցներ են ներկայացվում համաշխարհային և եվրոպական ատյաններում, որ Հայաստանում այս ու այն բարեփոխումներն են արվում, բայց գործնականում նկատվում է հակառակ  դրսևորումների տենդեց:

Մեկ իրականություն կա, որի  մասին դեռևս Մխիթար Գոշն էր ասել. Արդարադատությունը թանկ հաճույք է: Եթե պետությունը ցանկանում է ունենալ արդարադատություն, դրա համար պետք է վճարի, եթե չի վճարում, վճարողներ կողքից միշտ կարող են գտնվել: Հակակոռուպցիոն ծրագրի շրջանակներում պետությունն առաջին հերթին պետք է ցանկանա դատավորին կայուն և արժանավայել համապատասխան աշխատավարձ տալ: Օրենքով սահմանված կարգով՝ դատավորն իրավունք չունի այլ գործունեություն իրականացնելու, հետևաբար պետք է նրա նյութական ապահովվածությունն այնքան լինի, որ չմտածի այլ եկամուտների մասին և չենթարկվի կոռուպցիոն ռիսկերի, ինչն էլ որակյալ աշխատանքի և արդարադատության իրականացման ռեալ երաշխիքներ կապահովի:

Մարինե Ամիրյան