Վերջերս լուրջ մտահոգությունների առիթ են հանդիսացել 2014-2016 թվականներին իրականացվելիք դատաիրավական բարեփոխումները:

Դատական իշխանությունը վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում գտնվում է շարունակական փոփոխությունների փուլում: Գուցե նման փոփոխությունները լավագույն համակարգային մոտեցումները գտնելու և հաստատելու փորձեր են, սակայն հետագա բարեփոխումների կրկնվող փոփոխություններից խուսափելու համար անհրաժեշտ է, որ օրենսդրական փոփոխությունները միտված լինեն լուծելու այն իրական խնդիրները, որոնք առկա են այսօր դատական իշխանության մեջ և, ի վերջո, անհրաժեշտ է կառուցել և հաստատել աշխատող համակարգ՝ իր ողջ օրգանական և գործառութային  միասնության մեջ:

Բնականաբար անհնար է մեկ կարճ հոդվածով անդրադառնալ նախատեսվող փոփոխությունների առավելություններին և թերություններին, սակայն կփորձենք հակիրճ ներկայացնել մեր մտահոգությունները կապված ներկայիս դատական իշխանության և ապագայում սպասելի դատական իշխանության հետ:

Անվիճելի է այն հանգամանքը, որ մարդու իրավունքների երաշխավորված պաշտպանությունը անուղղակիորեն և ուղղակիորեն կապված է դատարանի անկախության հետ, և դատարանի անկախությունը այն հիմնային և սկզբունքային երաշխիքներից մեկն է, որի վրա պիտի խարսխվի արդյունավետ արդարադատության համակարգը:

Առանձնացնելով դատարանի կառուցակարգային  անկախությունը՝ այսինքն տարբեր ատյանների դատարանների միջև վերադասության, ստորադասության և փոխգործակցության համակարգի մասին, անհրաժեշտ է ուշադրությունը սևեռել այնպիսի խնդիրների վրա, որոնք այսօր առկա են մեր դատական համակարգում: Մեր դիտարկումների համաձայն` դատարանի կառուցակարգային անկախությունը որոշակիորեն խարխլված է, հաշվի առնելով այն դերը, որն այսօր խաղում է Վճռաբեկ դատարանը ներկա դատական իրականությունում:

Արդյո՞ք այսօր այն լիազորությունները, որոնք իրականացնում է Արդարադատության խորհուրդը չեն կարող հանդիսանալ կամ չեն հանդիսանում որոշակի չարաշահումների լծակ հենց Վճռաբեկ դատարանի նախագահի ձեռքում: Նման մտահոգությունների և դատողությունների համար մասնավորապես հիմք է ծառայում դատավորներին որպես Արդարադատության խորհրդի անդամ առաջադրելու և նրանց ընտրության պրակտիկան:

Արդյո՞ք օրենքում նշված «Արդարադատության խորհրդի դատավոր  անդամների ընտրության ժամանակ  քվեարկության կարգը» պրակտիկայում չի վերածվում, կամ չի կարող վերածվել միայն քվեարկության՝ առանց ընտրության:  Նման պարագայում շատ խորը վերլուծություն անել հարկավոր չէ հասկանալու համար, թե ինչպիսի դեր կարող է հաղորդել նման հնարավոր չարաշահումը Արդարադատության խորհուրդին՝ հաշվի առնելով դատավորների քանակն ու կշիռը Արդարադատության խորհրդի լիազորություններն իրականացնելիս: Կարծում ենք, որ օրենքում առկա է որոշակի կարգավորման պակաս:  Նմանօրինակ բացերը, որոնք ի հայտ են գալիս պրակտիկայում, ի վերջո, լուրջ կախվածության մեջ են դնում դատարանը իր գործառույթն իրականացնելիս այն մարմնից, որը համապատասխան լծակների գործադրմամբ էլ ավելի մեծ կշիռ է ձեռք բերում դատական համակարգում:  Նման հանգամանքների համակցությունը հարվածի տակ է դնում դատարանի կառուցակարգային անկախությունը:

Խորացնելով դատողությունները մարդու իրավունքների երաշխավորված պաշտպանության, ուստի արդյունավետ արդարադատության վերաբերյալ՝  առավել քան մտահոգիչ ենք գտնում այն հանգամանքը,  որ արդարադատության համակարգում ստեղծված է մի իրավիճակ, երբ մատների վրա կարելի է հաշվել 2006 թվականից մինչ օրս Սահմանադրական դատարան ուղղված դատավորների դիմումները այս կամ այն օրենքի դրույթի սահմանադրականության հարցը որոշելու վերաբերյալ: Այս ամենին զուգահեռ կան Սահմանադրական դատարանի բազմաթիվ որոշումներ, որոնք փաստորեն Սահմանադրությանը հակասող են ճանաչում ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձի դիմումի հիման վրա այս կամ այն օրենքի դրույթը, որը կիրառվել է վերջինիս նկատմամբ դատական պաշտպանության բոլոր միջոցներին դիմելու արդյունքում: Այսինքն այնպիսի դատական ակտը, որը միտված է Վճռաբեկ դատարանի լիազորության ուժով ապահովելու օրենքի միատեսակ կիրառությունը, փաստորեն, միատեսակ կիրառություն է հաղորդում օրենքի այնպիսի դրույթի, որը հակասում է ՀՀ Սահմանադրությանը:

Արդյո՞ք նման իրավիճակում կարելի է խոսել մարդու իրավունքերի երաշխավորված պաշտպանության մասին, եթե հաճախակի գործ ունենք այնպիսի դատական համակարգի հետ, որը լինելով արդարադատություն իրականացնող մարմին և   կոչված լինելով իրականացնել համապատասխան գործառույթ, փաստորեն չի իրականացնում այդ գործառույթը:

Այսպիսով, հարցականի տակ է դրվում դատական իշխանության արդյունավետությունը և մարդու իրավունքների երաշխավորված պաշտպանությունը նմանօրինակ համակարգային անկատարության պարագայում:

Կարծում ենք, որ վերոնշյալ խնդիրների և ստեղծված իրադրությունների համակցությունը, երբ կա դատական եռաստիճան համակարգ, սակայն  հաճախ դժվար է լինում հիմնավորել նման համակարգի գոյության և գործունեության արդյունավետությունն ու անհրաժեշտությունը, պահանջում են որոշակիորեն վերաիմաստավորել Սահմանադրական վերահսկողությունը Դատական իշխանության նկատմամբ սահմանադրականության կերտման ճանապարհին թե՛ դատարանի անկախության, թե՛ մարդու իրավունքների երաշխավորված պաշտպանության, և թե՛ ընդհանրապես վերջինիս գործունեության արդյունավետությունը բարձրացնելու հրամայականով:

Եվ այսօր խոսելով դատական բարեփոխումներից` պետք է, ի վերջո, հասկանալ արդյո՞ք նման բարեփոխումները պիտի հերթական փոփոխությունը լինեն, թե՞ ստեղծված իրավիճակը պահանջում է այսօր իրականացնել հիմնային վերափոխումներ:

Հոդվածում բարձրաձայնած խնդիրներին առավել մանրամասն կանդրադառնանք հաջորդիվ:

«Լեգիտիմուս» իրավաբանական ընկերության ղեկավար, իրավաբանական գիտությունների թեկնածու Տիգրան Սահակյան

«Լեգիտիմուս» իրավաբանական ընկերության իրավաբան, ՀՀ ԳԱԱ ասպիրանտ Մարիամ Թորոսյան