Կան պատմական տեղեկություններ, որ Թանահատի վանքի տեղում է գործել ՀՀ միջնադարյան առաջին՝ Գլաձորի համալսարանը:

Թանահատի վանքը  վաղ միջնադարյան եկեղեցական համալիր է ՀՀ  Վայոց Ձորի մարզի Վերնաշեն գյուղից մոտ 7 կմ հարավ-արևելք։ Պատմիչները հիշատակում են VIII դարից։ Կոչվել է նաև Կարմիր վանք` կարմիր քարից կառուցված լինելու պատճառով։ Վանքը կառուցվել է հեթանոսական մեհյանի տեղում, որը նվիրված է եղել հայոց աստվածուհի Անահիտին։ 5-րդ դարում այստեղ հիմնադրվել է քրիստոնեական տաճար։ Վանքին կից սփռված է վաղ միջնադարյան գերեզմանատունը։ Թանահատի վանքը գործել է մինչև ուշ միջնադար և լավ է պահպանվել։

Մենք հաճախ ենք քննադատում օտար երկրներին, որտեղ արհամարհված են կամ հոգածության պակասից ավերվում են հայոց պատմամշակութային կառույցները: Իսկ ինչ անուն տալ այդ տխուր պատկերին, երբ Հայաստանի անկախ Հանրապետության օրոք, որտեղ Առաքելական եկեղեցին հռչակված է հայ ժողովրդի միակ հավատքի կրողը, եկեղեցու գմբեթից վայր է ընկնում խաչը, անհայտ կորչում, և այդ մասին ոչ ոք չի մտածում:

Թանահատի վանքի խաչն այսօրվա դրությամբ վայր է ընկած և արդեն երկար ժամանակ է, իսկ դա ոչ ոքի չի մտահոգում: Մեր պատվարժան քահանաներից մեկը վերջերս հայտարարեց, թե աթեիստ հայը հայ չէ: Իսկ ի՞նչ անուն տալ եկեղեցու այն ղեկավարներին, որոնք Հայ Առաքելական սուրբ եկեղեցու պատմական գոհարներից մեկի՝ վայր ընկած խաչի մասին չեն մտածում:

Ես տեսա լացակումած աչքերով եկեղեցու գմբեթին նայող հավատացյալ կանանց հայացքը: Սյունյաց վեհ ու հնագույն եկեղեցու կոտրված գլուխը պետք է վերականգնվի, Խաչը պետք է դրվի իր տեղում: Մի՞թե մեր կղերականներին պետք չեն եկեղեցիները, և մի՞թե մեր հավատը պետք է կաղապարվի նորօրյա եկեղեցիների պճնված գմբեթների տակ:

Սարերում պատմության դիմաց վեհ կանգնած այդ եկեղեցիներում է ամփոփված մեր հավատի արմատներն ու ուժը, որտեղ այցելում են իսկական հավատացյալները և այդ սուրբ պատերի ներսում իրենց հոգու և հավատքի խոսքն են ասում Աստծուն: Մի՞թե մեր քահանայական դասն այդքան անտարբեր է իր իսկ սրբավայրերրի նկատմամբ:

Արցախյան ազատմարտի մասնակից, պատմական գիտությունների թեկնածու, գնդապետ Վոլոդյա Հովհաննիսյան