Արմեն Գալստյանն աշխատում է Երևանի պետական համալսարանի Քիմիայի ֆակուլտետում՝ որպես ուսումնական լաբորատորիայի վարիչ, միաժամանակ «Քվանտ» վարժարանում դասավանդում է քիմիա: Քիմիական գիտությունների թեկնածու է, 2007թ. պաշտպանել է «Սինթեզներ ոչ սիմետրիկ օքսիդների բազայի վրա» վերնագիրը կրող ատենախոսական աշխատանքը: Մասնագիտական ուղվածությունի է օրգանական քիմիան` կենսաբանորեն ակտիվ միացությունների սինթեզը։

Արմենի երազանքը զարմանալի ուղի է անցել. նա փոքրուց մտադրվել էր դառնալ խոհարար, և խոստովանում է, որ ճակատագրի բերումով է ընդունվել քիմիայի ֆակուլտետ։ Դեռևս ընդունելության քննությունների համար պարապելիս իր համար բացեց մի աշխարհ, օրգանական քիմիան, և որոշեց, որ եթե դառնա քիմիկոս, ապա անպայման օրգանական քիմիայով է զբաղվելու։ Իսկ ուսանողական տարիներին, երբ նորից անցավ այդ առարկան, այն լիովին գրավեց իրեն։ Հետագայում՝ կուրսային, դիպլոմային, ապա նաև մագիստրոսական աշխատանքները կատարեց հենց այդ բնագավառում: «Հիշում եմ՝ երբ կուրսեցիներով խոսում էինք, թե ապագայում ինչ կարգավիճակում ենք ինքներս մեզ տեսնում, ես ասացի, որ ուզում եմ փորձեր անել, գիտությամբ զբաղվել։ Այդ ժամանակ ինձ դասավանդումը չէր ձգում՝ չնայած իմ ընտանիքում բնագիտական հոսքի մանկավարժների պակաս չկա։ ։) Հիմա, երբ նայում եմ հետ, հասկանում եմ, թե ինչու ընտրեցի հատկապես օրգանական քիմիան. քանի որ այն իրենում ամփոփում է ամբողջ քիմիայի էությունը և, որպեսզի լավ օրգանական քիմիկոս դառնաս, պետք է բոլոր բնագիտական բնագավառներից կարողանաս գլուխ հանել, հա՛. մեկ էլ այն շատ է նման ճաշ եփելուն»: 🙂

Չնայած քիմիկոս դառնալուն՝ միևնույնն է, Արմենը շատ է սիրում նաև խոհարարությունը՝ միշտ իմպրովիզներով լի, այսինքն՝ նա շատ հաճախ սնունդը պատրաստում է «գիտության ներմուծմամբ»: Խոհարարությունից բացի, սիրում է նկարել աբստրակտ ոճով, հիմնականում՝ գրաֆիկա: Սիրում է լեռները, բնությունը, ճամփորդություն, արշավներ. «Հաճախ ընկերներով գնում ենք հայաստանի տարբեր վայրեր՝ ըմբոխշնելու մեր բնությունը… Սրանք հետաքրքրություններ են, որոնցով զբաղվելիս կարողանում եմ ցրվել առօրյա հոգսերից»:

Հաճախ է օգտագործում «Աշխատիր դիմացինիդ համար, սովորիր քեզ համար» իմաստուն խրատը. «ճիշտն ասած, սա իմ «ամենասիրելին» չէ, բայց կյանքում միշտ հետապնդում է ինձ: Իսկ, օրինակ՝ «Արա բարին` չսպասելով փոխհատուցման», ա՛յ սրանով ես շաժվում եմ՝ չնայած հասկանում եմ, որ շատ հաճախ դա ինձ օգուտ չի բերում և նույնիսկ վնասում է»:

Կյանքում շրջադարձային է համարում այն պահը, երբ ԵՊՀ-ում սովորելիս, օրգանական քիմիայի դասի ժամանակ փորձ անելիս իրեն նկատել է պրոֆեսոր Մեսրոպյանն ու ասել՝ Կգաս մոտս՝ կուրսային, հետագայում նաև դիպլոմային աշխատանք անելու»։

Մասնագիտական ուղվածությունն է օրգանական քիմիան` կենսաբանորեն ակտիվ միացությունների սինթեզը, մասնավորապես՝ այրան շրջանառության վրա ազդող: Վերջին տասնամյակում շատացել են արյան շրջանառության համակարգի հիվանդությունները` արյան ճնշման բարձացումով բնորոշվող, սրտի իշեմիկ, ուղեղի անոթային հիվանդություններ և այլն, երևույթը բացատրվում է օրեցօր վատացող էկոլոգիայով և ծանր սոցիալական վիճակով: Այդ և նմանատիպ հիվանդությունների բուժման համար օգտագործում են այնպիսի դեղանյութեր, որոնք ունեն ակնհայտ թերություններ` կողմնակի ազդեցություն, երկարատև և մեծ չափաքանակների օգտագործման պարագայում` կուտակում օրգանիզմում, օրգանիզմի այլ ֆունկցիաների խանգարում և այլն: Իսկ ժամանակակից գիտության կարևորագույն հարցերից մեկն է՝ ստանալ այնպիսի դեղանյութեր, որոնք չունենան կողմնակի ազդեցություն, քիչ չափաքա­նակների դեպքում ազդեն ավելի երկար ժամանակ, չկուտակվեն օրգանիզմում, կախվածություն չառաջացնեն և այլն: «Ելնելով վերը նշվածից, մեր նպատակն է՝ սինթեզել այնպիսի համակարգեր որոնք ունենան ընտրողական ազդեցություն և, միաժամանակ, հնարավորին չափ չունենան կողմանակի ազդեցություն»,– ասում է Արմենը:

Իրենց սինթեզած միացություններից շատերի նախնական կենսաբանական ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ամենակարևոր կողմնակի ազդեցություններից մեկը` թոքսիկությունը, հաջողվել է հասցնել նվազագույնին՝ դարձնելով անվտանգ: Նաև ի հայտ են եկել այնպիսի հատկություններ, ինչպիսիք են հակահիպօքսիկային և հակադեպրեսային ակտիվությունները: Այդ նյութերի ակտիվությունները գերազանցում են օգտագործվող հայտնի պրեպարատների ակտիվությունները: «Ճիշտ է՝ կան նաև այլ ուղղություններ, որոնց հետազոտություններով ես զբաղվում եմ, չնայած այս պահին դրանք երկրորդական են, բայց չի բացառվում, որ մի գեղեցիկ օր դրանցից մեկը դառնա առաջնային»:

Ունի 25 տպագրած գիտական հոդված և մեկ արտոնագիր: «Ինչ վերաբերում է գիտաժողովներին, ճիշտն ասած, այդքան էլ շատ չեն իմ մասնակցությունները գիտաժողովներին, բայց ունեմ երեք տպագրված թեզիսներ միջազգային գիտաժողովներում, որոնք անցկացվել են ՌԴ Կազան քաղաքում և Երևանում։»

Համատեղ աշխատանքներ արտերկրի հետ դեռևս չի արել, բայց ունի բազում ընկերներ արտերկրում, որոնց հետ շփվում է և գիտական հարցեր քննարկում. «Շատ օգտակար նյութեր (հոդվածներ, տեղեկություններ) նրանք են ինձ տրամադրում, քանզի մեր հանրապետությունում գիտնականի գործը հեշտացնող բազում գործիքներ բացակայում են: Օրինակ` գրականության ուսումնասիրությունը համացանցի օգնությամբ և այլ նմանատիպ բաներ: Ես այն մտքին եմ, որ շփումները գիտնականների միջև ազատ պետք է լինեն՝ փոխօգնության տարբերակով:

Իսկ ինչ վերաբերում է հեռանկարներին, կարող եմ ասել, որ նոր կապերի ստեղծումը կբերի նրան, որ գիտությունն ավելի կզարգանա, քանի որ գիտության զարգացումը չի կարող լինել մեկ երկրի ուսին: Ռեսուրսները ոչ մի տեղ էլ չեն բավարարում, բայց, օրինակ, արտերկրում մտածում են՝ ի՞նչ նոր սարքի համար փող հայթայթեն, որ նորացնեն իրենց եղած ժամանակակից սարքերը, իսկ մենք կանգնած ենք՝ շվարած մեր հետխորհրդային սարքերի վրա: Այսինքն՝ օգտագործելով մեր մտքերը և արտերկրի սարքերը, կարելի է հասնել լավ արդյունքների:

Ներպետական համագործակցություններ կան, բայց մեկ–մեկ ինչ–ինչ պատճառներով խզվում են, մարում. «Օրինակ, դրամաշնորհիս շրջանակներում կարողացանք կատարել որոշ կենսաբանական ուսումնասիրություններ, բայց գումարի ավարտից հետո այլևս չշարունակեցինք, որովհետև այլևս ուսումնասիրության համար առնետներ չկարողացանք ձեռք բերել:»

Ստացել է 3 գիտական մրցանակ՝ 2012թ. միջազգային գիտական հանդեսներում առավելագույն հղում ունեցող հոդվածների մրցույթի հաղթող («Պահանջում ենք գիտության ֆինանսավորման ավելացում» և «Տաշիր» բարեգործական հիմնադրամ); 2011թ. ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում տպագրված գիտական հոդվածների համար մրցանակ («Պահանջում ենք գիտության ֆինանսավորման ավելացում» և «Գ. Ծառուկյան» բարեգործական հիմնադրամ); 2010թ. «Երիտասարդ գիտնականների ներդրումը կենսատեխնոլո­գիայի բնագավառում» խորագրով գիտաժողովի երրորդ մրցանակ: Ստացել է նաև մեկ դրամաշնորհ՝ 01.2010-06.2012թթ. «Երիտասարդ գիտաշխատողների հետազոտությունների աջակցության ծրագիր–2009», ECSP-09-80-SASP, եղել է դրամաշնորհի ղեկավարը։

Արմենը գտնում է, որ «Մրցանակները երկրոդական են, բայց իհարկե պետք են, հաճելի է, որ ինչ-որ մեկը կամ կազմակերպություն գնահատում է կատարածդ աշխատանքը. ի վերջո, պահանջված ու պետքական ես զգում քեզ: Այսինքն՝ զուր չես այդքան ջանք ու եռանդ թափում կյանքի համար վտանգավոր պայմաններում աշխատելիս («քիմիկոս լինելն էլ մի բան չի»): Իսկ դրամաշնորհների առկայությունը խիստ անհրաժեշտ է գիտության զարգացման համար՝ նոր նյութերի, սարքավորումների ձեռքբերում, երիտասարդ աշխատողների ներգրավում հատկապես բնագիտական թևի համար, որովհետև մենակ աշխատելն ունի շատ փոքր արդյունավետություն»:

Հրատարակումների համահեղինակների թիվը մեկից մինչև չորսն են: «Վաղ աշխատանքներում ես հիմնականում կատարող էի՝ պրոֆեսոր Է. Մեսրոպյանի ղեկավարությամբ, ով և իմ հոդվածների հիմնական համահեղինակն է։ Մինչ այսօր մենք միասին կատարում ենք գիտական հետազոտություններ: Մագիստրատուրայից սկսեցի գիտական մտքերով կիսվել նրա հետ, գիտական մոտեցումներ առաջարկել և այդպես սկսվեց իմ «բուռն» գիտական գործունեությունը: Այսինքն՝ ես առաջարկում էի, իրականացնում, ապա համատեղ քննարկումններից հետո ամփոփվում էր աշխատանքը, որի արդյունքում հրատարկվում էին նոր հոդվածներ: Որոշ համահեղինակներ եղել են այն մարդիկ, որոնք այս կամ այն հարցում ինձ աջակցել են՝ տվյալ գիտական աշխատանքն իրականացնելիս»:

Թե իր կարծիքով ո՞ր չափանիշն է ավելի լավ արտացոլում Հայկյան մրցանակի «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում» անվանակարգը՝ հղումների թի՞վը, թե՞ հոդվածների քանակը, պատասխանում է՝ «Ճիշտն ասած, ես գտնում եմ, որ երկու ինդեքսներն էլ շատ կարևոր չափանիշներ են։ Առաջին հերթին, եթե մեծ ազդեցության գործակցով ամսագիրը ընդունում և տպագրում է տվյալ հոդվածը, նշանակում է՝ այն ժամանակակից հարցերի լուծումներով և գիտական նորույթներով աշխատանք է, որը ևս կարող է պատիվ բերել ամսագրին` միաժամանակ բարձրացնելով նրա ազդեցության գործակիցը: Վերջինս հենց տվյալ հոդվածի վերաբերյալ վերջնական տվյալ չի տալիս՝ չնայած հղման ինդեքսը նույնպես բաղադրիչն է ազդեցության գործակցի հաշվարկման համար: Այսինքն՝ իչքան շատ մեջբերեն տվյալ հոդվածը, այնքան լավ կլինի տվյալ ամսագրի համար. հետագա տարիների նրա ազդեցության գործակիցը կբարձրանա:

Իմ կարծիքով, պետք է համադրել այդ երկու գաղափարները, բայց ոչ նոր հոդվածների համար, ասենք, 3-5 տարվա կտրվածքով հրատարակված հոդվածների համար: Իմ կարծիքով, նաև պետք է հաշվի առնել, թե որ ամսագրում և ինչ որակով է այն մեջբերվել (կարող է, օրինակ, հերքման համար են հղում կատարել): Պետք է մտածել ընդհանուր գնահատման մի բանաձև, որի արդյունքը կախված կլինի ամսագրի տվյալ տարվա ազդեցության գործակցից, այդ հոդվածի հղման ինդեքսից, հղումների որակական բնութագրերից (հիմք, համեմատություն, հերքում, տվյալների խումբ կամ այլ որակավորում), ինչպես նաև կախված լինի տվյալ գիտնականի այդ ընթացքում հրատարակած հոդվածների թվից: Ճիշտ է՝ դա շատ բարդ աշխատանք է, բայց ավելի իրական և հուսալի, իսկ ստացողը կլինի արժանավորը: Եվ այս պարագայում ոչ թե ինչ-որ աննշան գումար պետք է տրվի, այլ մոտ 15-20 միլիոն դրամ (որն էլի քիչ է) իր գիտական գործունեությունը բարելավելու, ասենք, 2 միլիոնը պարգևավճար, իսկ մնացած գումարը` նյութական ռեսուրսների բարելավման համար»:

Փորձեցի իմանալ Արմենի կարծիքն այն մասին, թե արդյոք ինչպե՞ս է վերաբերվում գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը և արդյո՞ք գիտնականի միակ գործը չի համարում բացառապես գիտությամբ զբաղվելը՝ առանց հողեղեն-նյութական բաներին ուշադրություն դարձնելու՝ ինչպես երբեմն պնդում են. «Գիտնականները պետք է լինեն լուռ այնքան ժամանակ, երբ իրենց երկրում ամեն ինչ նորմալ է, բայց մեզ մոտ այդպես չէ: Իմ կարծիքով, արդեն շատ վաղուց այդ գործընթացը պետք է լիներ: Գիտնականներս շատ համբերատար և ճկուն ենք, բայց «հասցրին»` համբերության բաժակը լցվեց և շուռ եկավ, ու հասկացանք, որ եթե այսպես շարունակվի, ՀՀ-ում այլևս լիարժեք գիտնական չի մնա՝ ինչպես ցանկանում են գերտերությունները։

Այսինքն՝ Հայաստանը կլինի տուրիստական-ագրարային  պետություն, անմիտ, ճորտ, և հեշտ կառավարելի՝ թեև այժմ արդեն այդ թաքուն քաղաքականությունը երևան է գալիս, չնայած բոլոր քաղաքական գործիչների կողմից հնչում է գիտահենք և գիտելիքահենք պետություն «ճոռոմ» բառերը: Այս պահին ՀՀ-ում գիտությունը կոնվուլսիաների մեջ է, մի քայլ ևս այն կողմ, և այլևս ՀՀ-ում գիտություն չի մնա, Իսկ ՀՀ-ի կառավարությունը չնչին ներդրումով պահում է «գիտության շունչը»: Պետք են լուրջ և հատկապես նպատակաուղղված ներդրումներ անել գիտության մեջ, որպեսզի, այսպես ասած, «եկամուտը» տեսանելի լինի, իհարկե, ներդրումներից 10-15 տարի անց: Պետք չէ մտածել, որ գիտությունն անմիջապես փող պետք է բերի, այն փող կբերի ինքնաբերաբար, եթե աշխատի լիարժեք, այլ ոչ թե կոլվուսիայի մեջ գտնվելով:

Գիտնականը նույնպես մարդ էակ է և ուզում է ապրել, իսկ ապրելու համար անհրաժեշտ են «հողեղեն-նյութական» բաներ: Ի՞նչ է, գիտնականը պետք է հաց չուտի՞, չհագնվի՞, թատրոն չգնա՞, ընտանիք չկազմի՞, սիրած էակին նվեր չհրամցնի՞, չլողանա՞, չհանգստանա՞ : Բա էլ ինչո՞վ գիտնականներս փող պետք է վաստակենք. գնանք տաքսի՞ քշենք կամ փողո՞ց ավլենք… թեև շատ–շատերը, թողնելով գիտությունը, գնում են այդ ուղով, որ իրենց երեխաներին կերակրեն և ամենանվազագույն կարիքները հոգան: Անհեթեթություն է մի խոսքով, այլ բան չունեմ ավելացնելու»:

Տեսնո՞ւմ է արդյոք վերջին տարիներին դրական միտումներ՝ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում, պատասխանում է, որ որոշակի շարժ կա, բայց դա միայն ֆինանսավորող կազմակերպությունների փիառն է, այլ ոչ թե լուրջ ներդրում:

Իսկ թե ի՞նչ չափով տեղ ունի կոռուպցիան գիտության համակարգում, գտնում է, որ, ճիշտ է, այդպիսի բաներ կան նաև գիտության մեջ, բայց, ի համեմատ այլ բնագավռների, շատ նվազագույն է:

Գիտական աշխարհում գենդերային խնդիր, կարծում է, որ կա, հատկապես բնագիտական թևում, քանի որ այնտեղ անհրաժեշտ են ավելի դիմացկուն և ճկուն ուղեղով մարդիկ, որոնք հիմնականում տղամարդիկ են. «Բայց, ես կասեի, որ այս պահի դրությամբ երևի ավելի շատ կին կա գիտությունում աշխատող, քան տղամարդ, երևի դրա պատճառն այն է, որ ընտանիք պահելը, որը հիմնականում ընկած է տղամարդկանց ուսերին, գիտությամբ զբաղվելով ՀՀ-ում շատ բարդ է»:

Արմեն, և «ավանդական» վերջին հարցը՝ երկարաժամկետ տեսլականով՝ Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր ապագան, մասնագիտական հետագա աճը, թե՞ արտասահմանում։

Մեզ մոտ կան լավ մասնագետներ, որոնք կնպաստեն ինչ–որ չափով աճի, բայց կասեի, որ արտերկրում հնարավորություններն ավելի են, և իրական մասնագիտական աճը կարող է լինել այնտեղ, քանի որ մեզ մոտ գիտությունը մոտ 50-70 տարի հետ է:

Ի՞նչ կմաղթեք երիտասարդ գիտնականներին ու, ընդհանրապես, գիտական հանրությանը։

Պայքարել՝ մեր պետությունում գիտական ներուժը չկորցնելու, բարելավելու, դեպի պայծառ ապագա շարժվելու համար: Իսկ հանրությանը կուզենայի ցանկանալ ըմբռնում այն իմաստով, որ մենք էլ ենք մարդ արարած, և քրտնաջան աշխատում ենք: Եվ այսօր ինչը որ իրենց շրջապատում է, դա գիտության և գիտնականների շնորքն է, այլ ոչ թե քաղաքական գործիչների և «ախպերնյակների», որոնք սիրում են «թոզ փչել» կուրացնելով բոլորիս:

 Մանե Հակոբյան