Ինեսա Ավագյանը հեռակա ասպիրանտ է Երևանի պետական համալսարանի Կենսաբանության ֆակուլտետում, բույսերի և սնկերի ամբիոնում: Ատենախոսության թեմայի անվանումն է` «Բնափայտ քայքայող սնկերի հակաբորբոքային նյութերի ուսումնասիրությունը»: Այժմ աշխատում է՝ որպես սննդագետ, Գիտության պետական կոմիտեի դրամաշնորհի շրջանակներում, ԵՊՀ Քիմիայի ֆակուլտետում՝ որպես ավագ լաբորանտ և միաժամանակ աշխատում է արտասահմանյան լաբորատորիայում, զբաղվում է դեղերի, դեղապատրաստուկների ուսումնասիրութամբ և ստուգմամբ:

–Ինեսա, կպատմե՞ք թե ինչպե՞ս եղավ, որ որոշեցիք գիտնական դառնալ, ի՞նչն է Ձեզ ձգում գիտության մեջ։

–Մեծ սիրով կպատմեմ, թե ինչու որոշեցի դառնալ գիտնական: Ասեմ, որ երազում էի դառնալ հագուստի դիզայներ: Այնքան էի տարված իմ երազանքով, որ հաճախում էի նկարչության խմբակներ, գեղեցիկ ու դեկորատիվ արվեստների քոլեջ, միշտ դպրոցում կամ այլուր տարբեր ցուցահանդեսների էի մասնակցում: Սակայն, դա ինձ համար դարձավ նախասիրություն, երբ ես 6-7–րդ դասարաններում սկսեցի ուսումնասիրել կենսաբանությունը: Ասեմ, որ մեր տանը կարծես սերնդե–սերունդ փոխանցվում է «կենսաբանի» տիտղոսը. մայրս կենսաֆիզիկոս է, գիտությունների թեկնածու, մայրիկիս մայրը` կենսաբան, ահա և ես՝  նորից կենսաբան։ Գիտնականների ընտանիքում մեծանալ, մանկուց լսել ԴՆԹ մեթիլացում, բույսեր, սնկեր, իհարկե կհետաքրքրեր, հետևաբար դիզայներից վերափոխվեցի կենսաբանի…

-Ի՞նչ նախասիրություններ ունեք, ինչո՞վ եք հետաքրքրվում, ի՞նչ նախասիրած ասույթներ ունեք և ինչո՞ւ հատկապես դրանք։

–Նախասիրություններս շատ են, շատ սիրում եմ սպորտով զբաղվել, առաջին հերթին՝ լողով, սիրում եմ սպորտային պարեր: Իսկ իմ սիրելի ասույթն է՝ «Не бойся смерти, а бойся непрожитой жизни!»։  Ու իսկապե՛ս, կյանքում պետք է անվերջ արարել։ Ապրել՝ որպես քրիստոնյա, ապրել մաքուր խղճով: Պետք չէ վախենալ, քանի որ ոչ ոք չգիտի՝ վաղն ինչ է իրեն սպասվում, հետևաբար, կյանքի ամեն մի օրը պետք է աշխատել, արարել, վայելել:

-Ո՞րոնք եք համարում Ձեր կյանքի, նաև մասնագիտական կարիերայի ամենաշրջադարձային պահերը։

–Շրջադարձային պահերը սկսվել են հենց դպրոցից, առաջինը` երբ ես իսկապես որոշում կայացրի՝ ստանձնել կենսաբանի «տիտղոս»-ը, դպրոցից հետո ընդունվեցի Քվանտ վարժարան` կենսաբանության հոսք, իսկ անյուհետև՝ ԵՊՀ-ի կենսաբանության ֆակուլտետ:

–Կոնկրետ ի՞նչ գիտական խնդիրների վրա եք աշխատել անցյալում և աշխատում ներկա պահին, ի՞նչ տպագրություններ ունեք, ինչպիսի՞ հաջողություններ ընդհանրապես։ Ի՞նչ միջազգային գիտաժողովներում ու այլ գիտական ֆորումներում եք ներկայացրել Ձեր աշխատանքները։

–Հիմնականում ուսումնասիրել եմ սնկերը, լինեն դրանք՝ ուտելի, թե բժշկության մեջ կիրառելի: Ստացել եմ բավականին հետաքրքիր տվյալներ՝ հակակոնցերոգենեզի հետ կապված, որոշ սնկերի ֆերմենտային համակարգի կրկնապատկում՝ գերբարձր հաճախություններով մշակելիս անջատվել են ֆերմենտներ` ուտելի սնկերից, որոնք կիրառելի են հյութերի արտադրության մեջ, կատարվել են փորձեր մոդիֆիկացված ցեոլիտների հետ և այլն: Այս բոլոր աշխատանքները կատարվել են տարբեր բուհերի հետ համագործակցելով: Ներկայացրել եմ այդ աշխատանքներից որոշները միջազգային գիտաժողովների՝ “Colloids and Nanomedicine 2012” July 15-17, Amsterdam, Netherlands; 2011 FEBS Workshop “Cell Biology &Pharmacology of Mendelian Disorders”,Vico Equense, Italy; 2010 FEBS Workshop ”Inflammatory Diseases and Immune Response:..”, Vienna, Austria; 13-th International conference-school for young scientists in Puschino (Russia) “Biology- science of 21 century” և այլ:

–Ի՞նչ կասեք միջազգային գիտական համագործակցությունների մասին։

–Գիտե՞ք,  մի ցավալի փաստ գայություն ունի. արտերկրի գիտական խմբերը լավատեղյակ են Հայաստանի Հանրապետության գիտութան մակարդակի մասին, լավատեղյակ են, որ ՀՀ–ն զարգացող երկիր է, ու թե երբ կհասնի զարգացման բավարար մակարդակի, անհայտ է, միայն հայտնի է այն, որ հայ գիտնականը, ունենալով հետաքրքիր մտքեր, միգուցե և չկարողանա իրագործել դրանք` լաբորատորիայում նյութերի բացակայության կամ սարքերի անսարքության պատճառով: Իսկ երբ հայտնվում ես եվրոպական մի լաաաաաաաաավ բուհի լաբորատորիայում, գիտակցում ես, որ Հայաստանում գիտությունը 30 տարի հետ է մնացել շատ երկրներից: Ու այս հանգամանքը հաշվի առնելով, հավատացեք, որ արտսահմանցին իր դրամաշնորհը իզուր չի ծախսի հայ գիտնականի վրա՝ իմանալով, որ այստեղ «կացինով» են փորձերն արվում: Կոպիտ է հնչում, բայց ավաղ, դա փաստ է, ու շատ ցավալի փաստ: Իսկ այն դրամաշնորհները, որոնք մենք ստանում ենք արտասհամանից, շատ չնչին են, որպեսզի կարողանանք, եվրոպական չափանիշներին համապատասխան, փորձեր կատարել :

-Իսկ ինչպե՞ս եք գնահատում ներքին համագործակցության մակարդակը Հայաստանում գործող գիտնականների, գիտական խմբերի միջև։

–Ներքին համագործակցություն կա, ու ես միշտ ձգտում եմ համագործակցել ԵՊԲՀ–ի, Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի, ՆՕՔԻ–ի հետ։ Երախտապարտ եմ այն բոլոր գիտնականներին, ում հետ համագործակցել եմ ու դեռ կհամագործակցեմ:

–Ի՞նչ գիտական դրամաշնրհներ եք ստացել, որքանո՞վ են դրանք կարևոր։

–Արժանացել եմ մի շարք փոքրիկ դրամաշնորհների FEBS-ից, Fundação Calouste Gulbenkian Serviço das Comunidades Arménias հիմնադրամից:  Դրանք այնքանով են կարևոր, որ ես կարողացա արտասահմանում պատվով ներկայացնել ԵՊՀ–ն: Այժմ արժանացել եմ ՊԳԿ-ի և նաև ANSEF–ի դրամաշնորհներին, որոնց շնորհիվ ես կկարողնամ իրականացնել բավական շատ և լուրջ փորձեր:

–Ձեր աշխատանքներում քանի՞ համահեղինակ է ընդգրկված, և ո՞րքան մասն է դրանցում Ձեր անձնական ներդրումը։

–Միջինում 3 հոգի են, ու քանի որ դա իմ աշխատանքն է, որին ես նվիրված եմ, հետևաբար ներդրման մեծ մասն իմն է:

–Ձեր կարծիքով, որո՞նք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառներն ու խորքային արմատները։

–Պատճառը, իմ կարծիքով, արժեհամակարգի խեղումն է՝ անկախության տարիներին: Դա «մութ ու ցուրտ տարիների» արդյունքն է, իսկ ինչ վերաբերում է հասարակության կողմից գիտությունը չկարևորելուն, դա ես չեմ ընդունում: Կա նաև այսպիսի մի բան` մարդը (լինի գիտնական, թե այլ մասնագետ) ընտրում է այն, ինչով կարող է ընտանիք պահել, իսկ հայաստանյան գիտնականն այսօր չի կարողանում ապահովել այդ մինիմալ պահանջը, գիտությունը մեր երկրում ավելի շատ նախասիրություն է… ցավալի փաստ:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերվում տարատեսակ մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին,

–Լավ, շատ լավ եմ վերաբերվում… 🙂

–Ձեր կարծիքով, ո՞ր չափանիշն է ավելի լավ արտացոլում «Հայկյան» մրցանակի «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում» անվանակարգը.  միջազգային ազդեցության գործակից ունեցող կամ գիտական շտեմարաններում ինդեքսավորվող ամսագրերում տպագրությունների քանա՞կը, թե՞ հղումների թիվը։

–Երկու չափանիշն էլ կիրառելի են, քանի որ երկու չափանշներով էլ հաստատվող արդյունքը վկայում է գիտական նվաճման մասին:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերվում այն բանին, որ մրցանակաբաշխություններում կիրառվի տպագրությունների ամսագրերի նորմավորված ազդեցության գործակիցը՝ ըստ բնագավառնեի, այսինքն` ազդեցության գործակիցը բաժանվի տվյալ բնագավառի առավելագույն ԱԳ-ի վրա։

–Դրական եմ վերաբերվում, քանի որ, զարմանալի փաստ է, բայց հայ բնագետները միշտ էլ տպագրվում են բարձր ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում:

–Փորձարարները երբեմն բողոքում են, որ մրցանակաբաշխություններում կիրառվող չափորոշիչներն անհավասար պայմանների մեջ են դնում տեսաբաններին և փորձարարներին, ու քանի որ մեզ մոտ նյութական բազան շատ վատ վիճակում է։ Ի՞նչ կասեք, ի՞նչ պետք է անել, որ պայմաններն ավելի ընդունելի դառնան։

–Դե, իհարկե կբողոքեն՝ ճղճիմ նյութերով փորձեր կատարող մեր բնագետները… առաջարկում եմ` ձեռք բերել ընկերներ արտերկրներում ու իրենց հետ համագործակցել։ 🙂

–Մրցանակաբաշխությունների արդյունքներն ամփոփելիս միշտ դժվարություն է առաջանում կոլաբարացիաների շրջանակներում կատարված աշխատանքները գնահատելիս։

–Չեմ կարծում, որ դժվարություններ են առաջանում…

–Կարո՞ղ եք թվարկել Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրները։

–Սա շատ ընդհանուր հարց է: Բնագետի համար դա կարող է լինել հին մեթոդի կիրառումը, այսինքն, նա օգտագործում է այն միջոցները, որոնք իր ձեռքի տակ կան… իսկ թե ինչ կա, մենք՝ բոլորս քաջ տեղյակ ենք։

–Ինչպե՞ս եք վերաբերվում երիտասարդ գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը ֆեյսբուքում և այլ վիրտուալ կամ իրական հարթակներում։

–Բարձրաձայնել, գոռալ, գոչել իմ կարծիքով հարկ չկա այն երկրում, ուր ինչքան ուզում ես բարձրաձայնի, միևնույն է, եթե չկան ֆինանսներ, ուզում ես ֆեյսբուքով, ուզում ես հանրայինի ուղիղ եթերում գրիր` վազող տողով, միևնույն է՝  մանանա երկնքից չի ընկնի:

–Տեսնո՞ւմ եք արդյոք վերջին տարիներին դրական միտումներ՝ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում։

–Այո, խրախուսում կա…

–Որքա՞ն է կոռուպցիան տարածված գիտական աշխարհում։ Արդյո՞ք Դուք անձնապես, կամ Ձեզ ծանոթ այլ երիտասարդ գիտնականներ ևս տուժել եք դրանից։ Կա՞ շահագործում։

–Օհ, …. 🙂

–Աշխատե՞լ եք արտասահմանում, որտե՞ղ։ Ի՞նչ հիմնական տարբերություններ կթվարկեք՝ Հայաստանում և դրսում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հարցում։

–Արտասահմանում չեմ աշխատել, մասնակից եմ եղել թրեյնինգների, ու դրանք տևել են 10-15 օր: Իմ նկատած հիմնական տարբերությունը ժամանակակից տեխնիկայով զինված լաբորատորիաների բացակայությունն է Հայստանում:

–Գիտական աշխարհում գենդերային խնդիր կա՞, սեռը որևէ ազդեցություն թողնո՞ւմ է գիտական կարիերայի վրա Հայաստանում կամ արտասահմանում։

–Հավատացնում եմ, որ, այո՛, կա… առավելությունը տրվում է տղամարդուն: Չէ՞ որ մենք ունենք տղամարդ գիտնականներ, որոնք ընտանիք են պահում գիտությունից եկող «ԵԿԱՄՈՒՏՈՎ», և ես կողմ եմ, որ առավելությունը տրվի տղամարդկանց: Ավելի շատ դրամաշնորհներով հենց նրանց խրախուսեն:

–Ինչպե՞ս եք վերաբերվում հետթեկնածուական կարգավիճակի (PostDoc)  համակարգին. Արդյո՞ք մասնագիտական աճի հեռանկարների տեսակետից պետք չէ  արագորեն ներդրնել այդ համակարգը Հայաստանում։

–Կողմ եմ, իհարկե։ Եթե դա քայլ է դեպի եվրոպական գիտական տարածքի հետ ինտեգրում, ապա, լավ կլինի։

–Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում անձամբ Ձեր ապագան, մասնագիտական հետագա աճը, թե՞ արտասահմանում։

–Դժվարանում եմ պատասխանել… դրսում իսկապես հեռանկար կա, բայց երբ մենակ ես օտարության մեջ ու չկա հայ մարդու ջերմությունը, հարազատությունը, դժվար է…

–Ի՞նչ կմաղթեք երիտասարդ գիտնականներին ու ընդհանրապես գիտական հանրությանն այս տարի։

–Ապրեք, ստեղծեք, հայտնագործություններ արեք` ուշադրություն չդարձնելով դժվարություններին: Նորանոր հաջողություններ բոլորին։

Մանե Հակոբյան