Լիլիթ Սահակյանը երկրաբանական գիտությունների թեկնածու է (2007), աշխատում է ՀՀ ԳԱԱ Երկրաբանական գիտությունների ինստիտուտում (1998), Լիթոլոգիայի լաբորատորիայի ղեկավարն է (2008):  Ներկա պահին, երեք ամիս ժամկետով, DARIUS և GDRI ծրագրերի շրջանակներում, աշխատում է Ֆրանսիայի Մոնտպելլիե 2 համալսարանում, «Լիթոսֆերայի դինամիկան» լաբորատորիայում:

Թե ինչպես է եղել, որ ընտրել է դեպի գիտություն գնալու ուղին հարցին պատասխանում է, որ կարող էր ցանկացած բանով զբաղվել, որը կապված կլիներ բնության հետ, իսկ երկրաբանական գիտությունը ավելին է, այն թույլ է տալիս՝ ինչ-որ չափով նաև բացահայտել բնությունը, Երկիր մոլորակը, նրա զարգացման պատմությունը: Այդ պատմության բացահայտման մասնակիցը դառնալու հանգամանքն է Լիլիթին ձգել և պահում գիտության մեջ: «Գիտության մեջ եմ նաև ծնողներիս աջակցության (հատկապես ֆինանսական) շնորհիվ, որի համար շատ շնորհակալ եմ»,– ասում է նա: Նախասիրությունները նույնպես կապված են բնության հետ, բնության գրկում։ «Երևի կրկնվեմ, բայց ես էլ սիրում եմ ճամփորդել, երաժշտություն լսել, ընթերցել, ֆիլմ դիտել… Լեռնամագլցման և սուզվելու փորձ նույնպես ունեմ»,– ժպիտով ասում է Լիլիթը:

Սիրած ասույթներն են՝ «Իմացությունը նման է ծովի, ով մակերևույթին ճողփում է, միշտ ավելի է աղմկում, որ իր վրա ուշադրություն դարձնեն, քան մարգարիտ որոնողը, ով առանց ավելորդ աղմուկի սուզվում է անհայտ խորքերի հատակը», ասում է, որ երկու տեսակին էլ շատ է հանդիպել։ Ապա` «Նույնիսկ արտաքնապես, մարմնապես, բավական է նայել մարդկանց քայլվածքին, շարժուձևերին, անմիջապես հասկանալու համար ա՛յն ցեղը, որտեղից նրանք գալիս են» (Կոստան Զարյան), -«Յախուշտա պարողի քայլվածքը նույնիսկ օտար երկրում կարելի է զանազանել»:

Կյանքի ամենաշրջադարձային պահերը համարում է հանդիպումներն այն մարդկանց հետ, որոնք որոշակի դեր են ունեցել իր կյանքում: Մասնագիտական կարիերայի շրջադարձային հատվածն էլ արտասահմանում հետդոկտորական աշխատանք անելու հնարավորությունն է եղել:

Լիլիթի գիտական հետաքրքրությունների շրջանակը մեծ է՝ ալկալային լամպրոֆիրներ (ապարի տեսակ), Օֆիոլիթային (պահպանված Տեթիս օվկիանոսային կեղև) գոտիների լիթոդինամիկա, երկրաքիմիա, ժամանակակից նստվածքագիտություն:  Ներկա շրջանի աշխատանքները նվիրված են Տավրիդ-Անատոլիդ Հարավ հայկական միկրոցամաքի և Եվրասիական սալի կոլիզիոն (սալերի բախում) փուլում նստվածքային, հրաբխանստվածքային և հրաբխային ապարների ուսումնասիրությանը: Իրականացվում են նաև ժամանակակից նստվածքների ուսումնասիրություններ՝ պալեոմիջավայրի պայմանների վերակառուցման նպատակով՝ փորձելով զարգացնել մոտեցումներ՝ կապված ապագա միտումների և մարտահրավերների հետ:

2012-ին բարձր գնահատականի է արժանացել Միլանում, DARIUS աշխատանքային գիտաժողովում ներկայացված, Իրանի Իսլամական Հանրապետությունում իրականացված աշխատանքների արդյունքները (Փոքր կովկասից դեպի Հյուսիս-արևմտյան Իրանի լեռնաշղթաները. կառուցվածքը, տեկտոնիկան և երկրադինամիկական զարգացումը վերնագրով): Այս աշխատանքն իրականցվել է բազմազգ խմբի կողմից, աշխատանքները կոորդինացվել են հայկական կողմից: Մոնտպելլիե 2 համալսարանում իրականացվում են այդ դաշտային աշխատանքների ընթացքում վերցված նմուշների երկրաքիմիական անալիզները (նաև իզոտոպային՝ Sr, Pb, Nd, Hf), ցիրկոն, մոնազիտ միներալների վրա U-Pb, U-Th լազերային քայքայման (LA-ICP-MS) մեթոդով հասակագրումը, երկրադինամիկ պատմության վերծանման համար:

Ստացել է Ֆրանսիական կառավարության թոշակ (BGF), հետդոկտորական (Postdoc) աշխատանք իրականացնելու համար: ECO-NET, MEBE, GDRI, DARIUS ծրագրերի շրջանակներում համագործակցել և համագործակցում է Փարիզ VI, Լիլլ 1, Նից-Սոֆիա Անտիպոլիս, Մոնտպելլիե 2 համալսարանների, Հոլանդիայի Ուտրեխտի համալսարանի, Իրանի Երկրաբանական ծառայության (GSI), Գեմանիայի Դրեզդենի Տեխնոլոգիական համալսարանի, Աշխարհագրության ինստիտուտի հետ: «Կոլեգաների համար շատ հետաքրքիր է տարածաշրջանի երկրաբանությունը, մեզ համար՝ հատկապես այդ ուսումնասիրությունների մի մասի իրականացումը՝ նրանց ժամանակակից լաբորատորիաներում: Արդյունավետությունը և օգտակարությունը փոխադարձ է, կարծում եմ, դրանց զարգացումը՝ հեռանկարային: Այս ծրագրերը հիմնականում հնարավորություն են տալիս՝ իրականացնել դաշտային և լաբորատոր աշխատանքներ»:

Ներքին համագործակցությունների հետ կապված, գտնում է, որ համագործակցություններ այլ լաբորատորիաների հետ հնարավորին չափով իրականացվում է,  սակայն մասնագետների սակավությունը, առաջինը լինելու ամբիցիան, միայնակ աշխատելու սովորությունը խանգարում են՝ մեծ ծրագրեր իրականացնելուն: Այս առումով հոդվածներում առաջին հեղինակներին մեծ տեղ տալը (իհարկե կախված բնագավառից) հնարավոր է, որ բերի ավելի փոքր խմբերի ձևավորման, որոնք, իհարկե, մեծ գործեր իրականացնել չեն կարող: Ի տարբերություն Հայաստանի, արտասահմանում մասնագետները շահագրգռված են՝ տարբեր համալսարաններում իրենց աշխատանքը ներկայացնելու մեջ, հնարավոր համագործակցություն գտնելու, առողջ քննարկման և հարցերի արդյունքում նոր բան հայտնաբերելու ակնկալիքով:

–Լիլիթ, Ձեր աշխատանքներում քանի՞ համահեղինակ է ընդգրկված, և որքա՞ն մասն է դրանցում Ձեր անձնական ներդրումը։

–Հիմնական աշխատանքները խմբով են արված, ինչն անխուսափելի է մեր ասպարեզում, համահեղինակ եմ մեկ մենագրության, 18 հոդվածների, ևս 4–ը պատրաստվում են հրատարակման: Որակական և քանակական գնահատական տալ չեմ կարող, երբեմն նույնիսկ դժվար է լինում որոշել, թե հեղինակներից ում աշխատանքն էր ավելի կարևոր:

-Որո՞նք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառներն ու խորքային արմատները։

–Ցավոք, այսօր հասարակության մեծ մասը արժևորում է ֆինանսական կարողությունը և ոչ թե իմացության մակարդակը, ավելին, բոլորը գիտեն գիտնականի աշխատավարձի չափը, բայց ո՛չ բոլորը՝ թե ինչով է զբաղված նա: Անկախության սկզբնական փուլում պատերազմը, աշխարհից կտրված լինելը, գիտության լեզվին չտիրապետելը և էլի մի շարք գործոններ բերեցին գիտության հետընթացին, բարեբախտաբար այսօր հակառակ պրոցեսը նկատվում է:

-Ըստ Ձեզ, ի՞նչ պետք է անել՝ վիճակը շտկելու համար։

–Վիճակը բարելավելու համար պետք է մշակել մասնագետների որակավորման հստակ համակարգ՝ զանազանելու համար աշխատողին չաշխատողից: Արդար չի աշխատավարձերի հավասարությունը կամ անհասկանալի անհավասարությունը: Ակադեմիական համակարգը, նաև համալսարանը պետք է ազատվեն ցմահ գիտաշխատող, դասախոս պահելու իրենց պարտականությունից: Եթե այսօր այդ կորուստը չունենանք, վաղվա կորուստը ավելի մեծ է լինելու:

–Ի՞նչ կասեք վերջին երկու տարվա ընթացքում իրականացվող մրցանակների ու խրախուսական մրցանակաբաշխությունների վերաբերյալ։ Արդյո՞ք դրանք բավականաչափ փոխում են իրավիճակը։

–Նմանատիպ մրցանակաբաշխությունները խրախուսելու համար են, մեր դեպքում կարելի է համարել օգնություն: Դրանց չեմ մասնակցել, քանի որ կա տարիքային խտրականություն, ավելին՝ չեմ կարծում, որ շատ բան հնարավոր է փոխել այդկերպ: Դրանք կարող են միայն ժամանակավոր չհիասթափվելու, գնահատված լինելու ազդեցություն ունենալ: Դրամաշնորհ պետք է տալ որոշակի աշխատանք կատարելու համար (հաշվի առնելով արդեն արվածը) և ոչ թե, «ցույց տուր աշխատանքդ, որ օգնություն տամ»: Մրցանակ կարելի է տալ նրան, ով կառաջարկի գիտաշխատողի որակավորման լավ մշակված ծրագիր (կարծեմ նմանատիպ առաջարկներ կան): Համաձայն որակավորման արդյունքների էլ պետք է սահմանվի նորմալ աշխատավարձ և ոչ թե օգնություն, ոչ թե մինչև 35 տարեկաններին, այլ բոլորին:

–Ձեր կարծիքով, ո՞ր չափանիշն է ավելի լավ արտացոլում «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում» մրցանակի անվանակարգը։ Ի՞նչ չափանիշներով արժե անցկացնել այս մրցույթը։

–Գիտաշխատողի «արտադրանքը» հոդվածն է։ Դրանց քանակը, ամսագրերի ազդեցության գործակիցը, հղումների թիվը միասին արտացոլում են կարևորությունը՝ բացառությամբ այն դեպքերի, որոնք ունեն տեղական կարևորություն: Վերջիններս հնարավոր է՝ հղումների թիվ չունենան, տպագրված լինեն ցածր ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում, բայց լինեն շատ արժեքավոր Հայաստանի համար: Պետք է բոլորը հանգամանքները հաշվի առնվեն (տեսական, փորձարարական), այդ թվում նաև՝ բնագավառը: Եթե ֆիզիկան բոլոր ազգերի համար ֆիզիկա է, նույնը չի կարելի ասել, օրինակ, պատմության կամ լեզվի վերաբերյալ:

–Գիտաչափական ինչպիսի՞ մոտեցումներ  է պետք կիրառել աշխատանքներում տվյալ հեղինակի ներդրումը գնահատելիս։

–Գերմանական դպրոցը ունեցել է հետաքրքիր ավանդույթ, որտեղ ղեկավարը հեղինակների շարքում ամենավերջում է դրվել, այսինքն, նա է կազմակերպել, ուղղություն, խորհուրդներ տվել, իսկ սկզբում, բնականաբար, կատարողներն են: Դե որոշեք՝ ով էր ավելի կարևոր:

–Որո՞նք են հայաստանյան երիտասարդ գիտնականի առջև ծառացած հիմնական խնդիրները։  

–Այսօր երիտասարդները շատ ավելի մեծ հնարավորություններ ունեն տեղաշարժվելու. բոլոր ասպարեզների համար էլ բազմաթիվ կրթաթոշակներ, համագործակցություններ կան: Մեծ խնդիր ունի պետական համակարգը, խնդիր ունենք մենք բոլորս՝ «գիտելիքահեն երկիր ունենալու :)», այս երիտասարդներին չկորցնելու խնդիր:

–Եվ ո՞րն է դրանց լուծման ճանապարհը։

–Լուծման ճանապարհներից մեկը առաջին հերթին պետության ղեկավարների վերաբերմունքի վերանայումն է՝ գիտաշխատողի հանդեպ: Շատ կարևոր է նաև ոլորտում բարեփոխումների իրականացումը:

–Արդյո՞ք իսկական գիտնականը միայն նա չէ, որ զբաղվում է գիտությամբ՝ առանց հողեղեն-նյութական բաներին ուշադրություն դարձնելու, առանց բարձրաձայնելու իր խնդիրներից, արդյո՞ք գիտնականը չի դադարում գիտնական լինել այն պահից, երբ սկսում է մտածել իր գործով վաստակելու մասին։

–Բոլորն էլ, ի վերջո, աշխատում են՝ լավ ապրելու համար, նույնը վերաբերվում է նաև գիտաշխատողին։ Շատ ավելի լավ կլիներ, որ նա զերծ լիներ նմանատիպ հարցերով զբաղվելուց, նույնիսկ իր հոդվածների ազդեցության գործակիցները հաշվելուց: Գիտնականը կարող է աշխատել՝ առանց հողեղեն-նյութական բաների վրա ուշադրություն դարձնելու, միգուցե ավելի լավ, ու դրանից ստանալ ո՛չ պակաս հաճույք, բայց չեմ կարծում, որ ցանկալի վիճակում կհայտնվեն նրա երեխանները, ընտանիքը, հասարակությունն էլ լավ աչքով կնայի:

–Տեսնո՞ւմ եք արդյոք վերջին տարիներին դրական միտումներ՝ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում։

–Լուրջ բարեփոխումներ չեմ տեսնում, միայն փոքրիկ բարեգործություններ: Սակայն, պետք է նշեմ, որ ԳՊԿ–ի կողմից վերջերս հայտարարված թեմատիկ ֆինանսավորման պայմաններում դրական փոփոխություններ կային, տեսնենք՝ գնահատման մակարդակը ինչպիսին կլինի:

–Որքա՞ն է կոռուպցիան տարածված գիտական աշխարհում։

–Կարծում եմ, հովանավորյալներ դեռ կան, իսկ կոռուպցիան ամենափոքր չարիքն է գիտության ասպարեզում։ Այն հավանաբար ավելի տարածված է կրթական համակարգում, որը շատ ավելի տագնապալի է: Այն մարդկանց, որոնք իրենց կոչումները գնել են, շատ հեշտ կլինի բացահայտել՝ լավ որակավորման համակարգ ունենալու արդյունքում: Ցավոք, Հայաստանում նույնպես ո՛չ ազնիվ գիտաշխատողներ կան: Բարեբախտաբար, բնության հետ գործ ունեցողները, եթե ազնիվ էլ չեն, սովորաբար ազնվանում են:

–Ինչքա՞ն ժամանակ եք աշխատել արտասահմանում, որտե՞ղ։ Ի՞նչ հիմնական տարբերություններ կթվարկեք Հայաստանում և դրսում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հարցում։

–Աշխատել եմ՝ Փարիզի Պիեռ և Մարի Կյուրի 6 համալսարանում (2 ամիս), Նից Սոֆիա Անտիպոլիս համալսարանում (3 ամիս) և Մոնտպելլիե 2 համալսարանում (8 ամիս): Պայմանների տարբերությունները արդեն բազմիցս նշվել է: Անհամեմատելի են. բազմաթիվ գիտաժողովներ, հետաքրքիր հանդիպումներ, քննարկումներ: Ժամանակակից լաբորատորիաների, նյութերի առկայությունը, այլ աշխատանքների հասանելիությունը և հատկապես հասարակության հարգանքը, երբ իմանում են, որ դու գիտաշխատող ես:

–Գիտական աշխարհում գենդերային խնդիր կա՞, սեռը որևէ ազդեցություն թողնո՞ւմ է գիտական կարիերայի վրա։

–Նախկինում սեռային խնդիր կար՝ հատկապես ասպիրանտուրա ընդունվելու հետ կապված: Հիմա ավելի շատ են իգական սեռի ներկայացուցիչները, տղաների համար գիտության ասպարեզը շատ անհեռանկարային է՝ բացառությամբ շնորհիվ գիտելիքների՝ բանակից ազատվելու հանգամանքը:

–Ի՞նչ կասեք հետթեկնածուական կարգավիճակի(PostDoc) համակարգի վերաբերյալ. արդյո՞ք մասնագիտական աճի հեռանկարների տեսակետից պետք չէ  արագորեն ներդնել այդ համակարգը Հայաստանում։

–Որոշակի ձևով պետք է գնահատվի արդեն հետդոկտորական աշխատանք արած թեկնածուն (որակավորման համակարգում): Հայաստանում դրա կիրառումը ցանկալի է, լավ կլիներ մրցույթներ լինեին նաև այս ձևակարգով՝ հետդոկտորական աշխատանք անելու համար, տարիքային շեմը բարձրացնելով մինչև 40-45, այսպիսով ընդգրկելով նաև այս սերնդին, որը շատ քիչ տոկոս է կազմում:

–Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր ապագան, մասնագիտական հետագա աճը,  թե՞ արտասահմանում։

–Ցանկացած հայ գիտակից մարդ (իսկ գիտաշխատողը դրա վառ ներկայացուցիչն է) շատ ծանր է տանում Հայրենիքից հեռու լինելը՝ ինչքան էլ պայմանները լավ լինեն: Չեմ պատկերացնում իմ աշխատանքը՝ առանց արտասահմանյան լաբորատորիաներում արված հետազոտությունների, նմանատիպ սարքավորումներ ունենալն առայժմ երազանք է:

–Ի՞նչ կմաղթեք երիտասարդ գիտնականներին ու, ընդհանրապես, գիտական հանրությանն այս տարի։

Կցանկանայի, որ ոչ միայն գիտական հանրության, այլ ընդհանրապես Հայ հանրության մակարդակը ավելի բարձր լիներ, որ յուրաքանչյուրն իր աշխատանքը աներ ազնիվ և առավելագույնս: Հուսանք, որ շուտով Հայաստանում գիտաշխատող լինելը հպարտություն կլինի:

Մանե Հակոբյան