Եթե այսօր համապատասխան պետական օղակները ջանքեր չգործադրեն՝ գիտության ֆինանսավորման ավելացման համար և չստեղծեն  նպաստավոր պայմաններ՝ երիտասարդ գիտնականների համար, մոտ ապագայում Հայաստանը կկորցնի իր ողջ գիտական ներուժը…

 Սաթենիկ Ղազարյանն աշխատում է ՀՀ ԳԱԱ Վիկտոր Համբարձումյանի անվան Բյուրականի աստղադիտարանում՝ որպես կրտսեր գիտաշխատող, միաժամանակ հանդիսանում է Փարիզի աստղադիտարանի ասպիրանտ: Ուսումնասիրությունները վերաբերում են А և B տիպի աստղերին, նրանց քիմիական բաղադրության փոփոխությանը: Ֆրանսիական CoRoT արբանյակի միջոցով ստացված տվյալներով կատարում է այդպիսի աստղերի սեյսմոլոգիական ուսումնասիրություններ. «Ամիսներ առաջ մեզ հաջողվեց ցույց տալ, որ HgMn աստղերում, որոնք դասակարգվում են՝ որպես B9 տիպի աստղեր, գրանուլյացիա տեղի չի ունենում, ինչը ապացուցում է կոնվեկցիոն գոտու բացակայությունը վերջիններիս մեջ: Նրանցում տեղի ունի միայն դիֆուզիա: Սա շատ կարևոր խնդիր է աստղերի ներքին կառուցվածքը հասկանալու համար, և հաստատում է դրա վերաբերյալ Կանադացի հայտնի գիտնական Ժորժ Միշոյի կողմից դեռևս 1971 թվականին առաջարկված մոդելը»,– պատմեց Սաթենիկ Ղազարյանը՝ ընդառաջելով իր գործունեության մասին պատմելու խնդրանքիս.- «Ես հանդիսանում եմ Բյուրականի աստղադիտարանի և Փարիզի աստղադիտարանի համատեղ ասպիրանտ, ինչը նշանակում է, որ սերտորեն համագործակցում եմ ֆրանսիացի գիտնականների հետ: Ուրախ եմ, որ ունեմ այդպիսի բացառիկ հնարավորություն, որովհետև այդպիսի միջազգային գիտական համագործակցության արդյունավետությունն ու օգտակարությունն անգնահատելի է: Ինձ ընձեռնված է եզակի հնարավորություն` քննարկել հուզող գիտական խնդիրներն անմիջապես CoRoT արբանյակը նախագծողների, գիտական ծրագրերը համակարգողների, աշխարհահռչակ գիտնականների հետ, օգտվել այն բացառիկ հնարավորություններից, որոնցից, ցավոք, մեր երկիրը, գիտության ֆինանսավորման սուղ պայմաններից ելնելով, օգտվել չի կարող: Գիտնականներին հուզող արդի խնդիրներով զբաղվելու համար միջազգային համագործակցությունների մասնակցությունն ուղղակի անհրաժեշտ պայման է: Հուսով եմ, որ թեկնածուական ատենախոսությանս ղեկավար Ժորժ Ալեսիանի հետ մեր համագործակցությունը կշարունակվի երկար տարիներ, և բազմաթիվ ուսանողներ կունենան Փարիզում/ Մյուդոնում ուսանելու այնպիսի հնարավորություն, ինչպիսին որ ինձ ընձեռնվեց»:

-Ի՞նչ գիտական մրցանակներ և դրամաշնրհներ եք ստացել, որքանո՞վ են դրանք կարևոր։

 -Արժանացել եմ ֆրանսիական կառավարական կրթաթոշակի, ինչպես նաև ղեկավարներիս հետ միասին հայ-ֆրանսիական համագործակցության շրջանակներում ստացել Գիտության պետական կոմիտեի կողմից տրվող դրամաշնորհ, ինչի շնորհիվ էլ այս երեք տարիների ընթացքում կարողացել եմ ուսումնասիրություններս իրականացնել Փարիզում/ Մյուդոնում՝ Լյութ լաբորատորիայում:

-Որտեղ և ինչ արձագանքներ են ստացել Ձեր աշխատանքներն ընդհանրապես :

 -2011 թվականին Մարսելում CoRoT-ի երկրորդ  գիտաժողովի ժամանակ ներկայացրել եմ CoRoT-ի տվյալների մշակման համար մեր կողմից ստեղծված մեթոդը, որն առաջացրեց շատ մեծ հետաքրքրություն հենց ֆրանսիական արբանյակի վրա աշխատող ամբողջ թիմի կողմից, իսկ 2012-ի ապրիլի վերջին Կիևում կայացած Երիտասարդ գիտնականների կոնֆերանսի ժամանակ հանդես եմ եկել ելույթով՝ HgMn աստղերում գրանուլյացիայի խնդրի վերաբերյալ, որն առաջացրեց շատ բուռն քննարկում կոնֆերանսի մասնակիցների և հրավիրյալ պրոֆեսորների հետ մեկտեղ, և արժանացավ վերջիններիս բարձր գնահատանքին:

-Ձեր աշխատանքներում քանի՞ համահեղինակ է ընդգրկված, և ո՞րքան մասն է դրանցում Ձեր անձնականը։

-Ես աշխատում եմ երկու գիտական ղեկավարներիս՝ Ժորժ Ալեսիանի (Փարիզի աստղադիտարան) և Հայկ Հարությունյանի (Բյուրականի աստղադիտարան) հետ միասին, և մեր բոլոր աշխատանքներում համահեղինակներ ենք: Աշխատանքը մեծամասամբ կատարում եմ ես,  իսկ ղեկավարներս ինձ օգնում են իրենց խորհուրդներով և ուղղություն ցույց տալիս:

            Այժմ համագործակցում ենք նաև բելգիացի գիտնականների մի խմբի հետ, և հուսով եմ, որ մեր համատեղ աշխատանքը մինչև տարեվերջ հնարավորություն կունենանք տպագրելու ԱԳ-ի բարձր վարկանիշ ունեցող միջազգային ամսագրերից որևիցե մեկում:

-Շահագործո՞ւմ են, արդյոք, երիտասարդ գիտնականների աշխատանքը լաբորատորիաների վարիչները և տիտղոսակիր կամ պաշտոնատար այլ անձինք՝ գրվելով համահեղինակ Ձեր աշխատանքներում, իրենց վերագրելով Ձեր կատարած աշխատանքը, կամ օգտվելով Ձեր աշխատանքի այլ պտուղներից։

-Ես այն երջանիկներից եմ, որ նման խնդրի չեմ բախվել: Բարեբախտաբար, աշխատում եմ այնպիսի գիտնականների հետ, ովքեր միայն ինձ օգնում են, ոչ թե շահագործում: Գուցեև, այդ երևույթը տեղի ունի նաև գիտության մեջ, բայց ես ականատես չեմ եղել, հետևաբար, որևէ կարծիք հայտնել չեմ կարող…

-Ձեր կարծիքով ո՞ր չափանիշն է ավելի լավ արտացոլում «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում» մրցանակի անվանակարգը՝ միջազգային ազդեցության գործակից ունեցող կամ գիտական շտեմարաններում ինդեքսավորվող ամսագրերում տպագրությունների քանա՞կը, թե՞ հղումների թիվը։

 -Ըստ իս, «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում» մրցանակի անվանակարգն ավելի լավ է արտացոլում հղումների թիվը, որովհետև դա նշանակում է, որ աշխատանքդ օգտակար է եղել շատերին, իսկ ցանկացած գիտնականի համար, կարծում եմ, որ ամենակարևորն իր աշխատանքի շարունակականությունն է և կիրառելիությունը առօրյա կյանքում:

-Կարո՞ղ եք հակիրճ վերլուծություն կատարել, թե որո՞նք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառներն ու խորքային արմատները, և ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ պետք է անել՝ վիճակը շտկելու համար։

 -Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառները գալիս են դեռևս Սովետական միության փլուզումից, երբ սկսվեց Ղարաբաղյան շարժումը, հետո նաև պատերազմը… Բնականաբար, այդ ժամանակ ժողովրդի առջև ծառացած ազգապահպան ու գոյատևման խնդիրներն անհապաղ լուծում էին պահանջում, և բոլորովին էլ ժամանակը չէր՝ մտածելու գիտության զարգացման մասին, ու դրանք աստիճանաբար մղվեցին հետին պլան… Ցավոք, արդյունքում գիտությունը սկսեց թերարժևորվել թե՛ հասարակության, թե՛ պետական մարմիների կողմից, և այսօր, որքան էլ փորձենք լավատես գտնվել, բախվում ենք դառն իրականության հետ: Շատ պատճառներ կան, որոնք այս կամ այն չափով ունեն իրենց ազդեցությունը, բայց եթե այսօր համապատասխան պետական օղակները ջանքեր չգործադրեն գիտության ֆինանսավորման ավելացման համար, և չստեղծեն  նպաստավոր պայմաններ երիտասարդ գիտնականների համար, մոտ ապագայում Հայաստանը կկորցնի իր ողջ գիտական ներուժը…

-Իսկ ինչպե՞ս փոխել վերաբերմունքը գիտության հանդեպ:

—Ի՞նչ խոսք, կան տարատեսակ մրցանակներ ու խրախուսական
մրցանակաբաշխություններ, որ կարևոր են, որովհետև միտված են՝ փոխելու հասարակության վերաբերմունքը գիտության հանդեպ: Դրանք նաև ստիպում են մրցանակակրին՝ գիտակցելու իր արած աշխատանքի կարևորությունն ու օգտակարությունը: Այն զգացումը, որ գնահատված է աշխատանքդ, նոր թափ է տալիս՝ սիրածդ գործին նվիրվելու ու ամբողջ ուժերը կենտրոնացնելու համար: Բայց այս ամենը միայն ջրի մի կաթիլ է անհատակ օվկիանոսում, ուր իրավիճակը շտկելու համար հիմնարար փոփոխություններ են պետք…

            Այսօր կարևորագույն խնդիրներից մեկը սերնդափոխության հարցն է: Ժամանակն է, որ ավագ սերունդն իր տեղը զիջի երիտասարդներին, ովքեր կարող են իրենց հետ նոր շունչ բերել թե՛ կրթական համակարգում, թե՛ աշխատանքի մեջ: Պետական օղակները պիտի խրախուսեն նոր թեմաների հաստատումը, գիտության նոր ճյուղերի զարգացումը Հայաստանում, ֆինանսապես ապահովեն երիտասարդներին, որպեսզի վերջիններիս միակ հոգսը գիտությամբ զբաղվելը լինի: Հակառակ պարագայում, իրավիճակը կարծում եմ չի շտկվի…

    Ես կողմ եմ գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը տարբեր հարթակներում, կողմ եմ նման նախաձեռնություններին, որովհետև դրանց շնորհիվ էր, որ վերջին ժամանակներում ինչ-որ չափով փոխվեց հասարակության ուշադրությունը գիտության նկատմամբ: Ինչ խոսք, եթե ակտիվորեն ներգրավվում ես նման միջոցառումներում, ապա ստիպված ես շատ ժամանակ ծախսել և ավելի քիչ աշխատել: Բայց եթե չմտածես քո գործով վաստակելու մասին, ապա ինչպե՞ս ապրել: Կա՛մ պիտի զուգահեռ այլ աշխատանք կատարես, ինչի պատճառով կտուժի գիտական գործդ, կա՛մ վաստակես քո գիտական աշխատանքով, ինչի համար էլ մեր իրականության մեջ ստիպված ես պայքարել…

-Կա՞ն արդյոք դրական միտումներ՝ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում պետական և ոչ պետական կառույցների մոտեցումների ու գործողությունների մեջ։ Ինչպե՞ս կբունաթագրեք դրանք։

 -Կարծում եմ, որ Պահանջում ենք գիտության ֆինանսավորման ավելացում ֆեյսբուքյան էջի ստեղծումը, նախաձեռնող անդամների բազմաթիվ հանդիպումները պետական պաշտոնյաների հետ, քննարկումները՝ իրականացված տարբեր ֆորմատներով, միտված էին այդ սայլը տեղից շարժելուն, ինչի ապացույցը պիտի լիներ պետական բյուջեում գիտության ֆինանսավորման զգալի ավելացումը, ինչը, ցավոք, տեղի չունեցավ:

—Ինչքա՞ն ժամանակ եք աշխատել արտասահմանում, որտե՞ղ։ Ի՞նչ հիմնական տարբերություններ կթվարկեք Հայաստանում և դրսում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հարցում։

 —Ուղիղ մեկ տարի աշխատել եմ Փարիզի աստղադիտարանում՝ Մյուդոնում՝ Լյութ լաբորատորիայում: Հիմնական տարբերությունը, որ նկատել եմ, պայմանավորված է մեզ մոտ գիտական առողջ մթնոլորտի բացակայությամբ: Այնտեղ կա շատ վառ արտահայտված մրցակցություն բոլոր գիտական խմբերի միջև, բայց միևնույն ժամանակ այնպիսի վարակիչ առողջ մթնոլորտ է տիրում, որ ակամայից մեծ ջերմեռանդությամբ բոլորն սկսում են աշխատել: Այստեղ իրավիճակն այլ է… Նույնիսկ թշնամաբար են վերաբերվում դիմացինի հաջողություններին, ինչը շատ ցավոտ է…

  Բացի այդ, այնտեղ բոլորը հնարավորություն ունեն տպագրել իրենց աշխատանքներն ամենահեղինակավոր ամսագրերում, որոնք, սակայն, վճարովի են և հասու են մեզ միայն այն պարագայում, երբ համագործակցում ես արտասահմանցի որևէ գիտնականի հետ: Մեր գրադարանները համալրված չեն վերջին տարիներին տպագրված գրականությամբ, ինչը շատ կարևոր է ցանկացած ուսանողի համար: Եվ այս ամենը նորից գալիս է գիտության թերֆինանսավորումից…

   Ցավոք, նաև շատ ցածր մակարդակի վրա է ներքին համագործակցության մակարդակը Հայաստանում գործող գիտնականների, գիտական խմբերի միջև: Դժբախտաբար, Հայաստանում գործող գիտական խմբերը մեծամասամբ մեկուսի են գործում, և փոքրաթիվ են այն գիտնականները, ովքեր մեծ ծրագրեր են իրականացնում և ավելի լուրջ ուժերով հանդես գալիս միջազգային դրամաշնորհների դիմելիս: Գուցե պատճառը նորից գիտական խանդն է կամ եսակենտրոնությունը, կամ էլ ուղղակի չկա վստահություն միմյանց նկատմամբ… Չգիտեմ… Բնականաբար, համատեղ ուժերով հանդես գալու դեպքում իրավիճակը կարող է փոխվել, բայց թե ինչպես հասնել դրան, դժվարանում եմ պատասխանել:

-Հնարավո՞ր է, որ երբևէ կհաստատվեք  արտասահմանում։

—Ես այն մարդկանցից եմ, որ երբեք չեն հեռանում հայրենիքից՝ առանց ինքնաթիռի հետադարձ տոմսը ձեռքին ունենալու: Համաձայնվեցի և ընտրվեցի՝ որպես հայ-ֆրանսիական համատեղ ասպիրանտ նաև այն բանի համար, որ պատրաստ եմ ապրել ու աշխատել հայրենիքում, լինել Հայաստան ու Ֆրանսիա պետությունները կապող օղակներից մեկը, և ոչ թե հեռանալ արտերկիր ու այնտեղ փնտրել մասնագիտական հետագա զարգացումս: Ինձ համար շատ թանկ է իմ երկիրը, որովհետև ես այստեղ եմ ծնվել ու մեծացել, այստեղ են իմ բոլոր ընկերներն ու հարազատները, և, ինչ խոսք, ընտանիքս, որ ամենակարևորն է իմ կյանքում…

Զրույցը վարեց Մանե Հակոբյանը