«Հայոց Ցեղասպանություն կամ Մեծ Եղեռն (թուրք. Ermeni Soykırımı, անգլ. Armenian Genocide) Թուրքիայի կառավարող շրջանների կողմից կազմակերպված ցեղասպանություն, որի արդյունքում 1892-1923 թթ. զանգվածային տեղահանության է ենթարկվել և բնաջնջվել Արևմտյան Հայաստանի, Կիլիկիայի և Օսմանյան կայսրության նահանգների հայ բնակչությունը։ Պայմանականորեն Ցեղասպանության սկիզբն է համարվում 1915 թ. ապրիլի 24-ը, երբ Կոստանդնուպոլսում ձերբակալվեցին 250 հայազգի մտավորականներ։

Մեծ Եղեռնը հրեական Հոլոքոստի հետ մեկտեղ աշխարհում ամենաշատ ուսումնասիրված ցեղասպանությունն է», — գրված է հայկական Վիքիպեդիայում:

Նույնը գրված է ռուսերեն, անգլերեններում: Բայց մի զարմանալի բան նկատեցի, որ շարունակության մեջ հայկական վիքիի տեղեկատվությունն ամենաանկատարն է թվարկվածներից: Փաստորեն, անգլերեն ու ռուսերեն լեզուներով փնտրողն ավելի մանրամասն տեղեկատվության է ստանում, քան հայերենով: Իմ լուման ներդնեմ՝ թարգմանելով:

«Չնայած նրան, որ հայ ազգաբնակչության 70%-ն աղքատ գյուղացիներ էին, մուսուլման բնակչության մոտ գործում էր խորամանկ ու հաջողակ հայի կարծրատիպը, որն օժտված է մեծ կոմերցիոն տաղանդով: Չնայած սուլթաններն իրենք էին խրախուսում հայերին զբաղվել Եվրոպայի հետ առևտրով, դրանից օգուտ քաղելու համար: Հայերի հանդեպ թշնամանքի ևս մի պատճառ էին չլուծված սոցիալական խնդիրները քաղաքներում և հողի կռիվը գյուղերում: Հայերը մեծ դեր են խաղացել կայսրության գործնական կյանքում, ինչպես և եվրոպական ձեռներեցները: 1912թ. Օսմայան Կայսրությունում ոչ մուսուլմաններն ընդամենը 17% էին կազմում, սակայն 1900թ. ոչ մուսուլմանների չափաբաժինը Ստամբուլում 61,5 % էր կազմում, Իզմիրում՝ 42,8 %, մյուս քաղաքներում ևս խախտվել էր կայսրության մակարդակով համաչափությունը: 42 տպարաններից մուսուլմաններին էին պատկանում միայն 11-ը, քսան մետաղամշակման գործարաններից՝ միայն մեկը, Բուրսայի հայտնի մետաքսե ձեռնարկություններից վեցը մուսուլմաններինն էին, երկուսը՝ կառավարությանը, 33-ը պատկանում էին հայերին: Հայերը, հույներն ու ավելի քիչ՝ հրեաները կազմում էին կոմերցիոն ձեռնարկատերերի մեծ մասը: Արեւմտյան Անատոլիայի գյուղացիության դժգոհությունը լավ հագնված քաղաքացիների հանդեպ, որոնք ցածր գներ էին դնում գյուղացիական արտադրանքի վրա, անցնում էր հայերի վրա: Այդ դժգոհությունն ուղղորդվում էր պետության ու կոնսերվատիվ մուսուլման հոգեւորականության կողմից, որոնք հայերին ընկալում էին որպես անդորրը խախտող ու այնպիսի ռադիկալ քաղաքական հայացքների աղբյուր, ինչպիսիք են արհմիություններն ու սոցիալիզմը: Հայերը պարտավոր էին իրենց արոտավայրերը տրամադրել քոչվորներին, որը բացի ֆինանսական բեռից նաեւ բերում էր կողոպուտների ու բռնության:

Նրանց արգելվում էր զենք կրել, որը նրանց խոցելի ու անպաշտպան էր դարձնում քուրդ ու այլ քոչվորների կողոպուտի համար: Հայ բնակչության վրա ավելի բարձր հարկեր էին դրված: Քրիստոնյա լինելով, հայերն իրավունք չունեին վկայություն տալ դատարանում: Հայերի ձեռքում էր տնտեսության, կայսրության ֆինանսական պոտենցիալի մեծ մասը: Տնտեսական անկման շրջանում, կայսրության քայքայման ու օսմանների կողմից իրենց կայսրության ստատուսի կորստի հողի վրա հայերն ասոցացվում էին օսմանների կողմից ատելի Արևմուտքի հետ»(ռուս.վիքի)

Մնացածը սեփական շարադրանքով: Այդ ամենը բարդացել է Կովկասից փախած Մուհաջիրների հոսքով՝ նորաստեղծ բալկանյան երկրներից, ովքեր ծառայության էին մտնում զանազան ոստիականական ու պատժիչ ջոկատներում, ու դա խրախուսվում էր իշխանությունների կողմից, քանի որ նրանք իրենց հետ բերում էին «գյավուրների» հանդեպ ատելությւոնը, որը ձեռնտու էր «հայկական հարցը» բկներին նստած երիտթուրքերին: Ամեն կողմից ճնշում էր գործադրվում եւրոպական կառույցներից, դրան գումարած ռուս-թուրքական պատերազմը, որ շատ ձեռնտու էր հայերին, ու որին նրանք անթաքույց համակրում էին, այն աստիճան, որ որոշները փախչում էին գնում ռուսական բանակ ծառայելու: Երբ ռուսական զորքը հայ գեներալներ Լորիս-Մելիքովի, Տեր-Ղուկասովի ու Լազարևի հետ մտավ Ղարս, հայերն ընդունեցին նրանց որպես ազատագրողներ: Սան-Ստեֆանիայի խաղաղ պայմանագրի արդյունքում արևմտյան Հայաստանի մի քանի շրջաններ անցան Ռուսաստանին, մնացած շրջանները պետք է վերադարձվեին Թուրքիային, բայց հայերի իրավունքների բարձրացմամբ ընդհուպ մինչև ինքնավարություն:

Բայց բրիտականան դիվանագիտությունը ռուսական ազդեցության վտանգ է զգում հայկական ինքնավարության մեջ, ու առաջարկում, որ հայկական հարցը սահմանափակվի միայն բնակչության անվտանգության ապահովմամբ: Թուրիքան իր հերթին հանձն է առել ապահովել հայերի անվտանգությունը քրդերից ու չերքեզներից: Հայերն էլ իրանց փրկությունը տեսնում էին ռուսների մեջ, ու զանազան առաջարկներով դիմում էին ռուսաց թագավորին…

Անցնում էին տարիները, հայերին ավելի ու ավելի էին ճնշում, իսկ եվրոպական պետությունները արդեն կենտրոնացել էին մեկ այլ հարցի՝ Աֆրիկայի ու հեռավոր Արեւելքի գաղութացման վրա, ու հայկական հարցը մոռացության մատնվեց 15 տարով: Հետո եկավ հեղափոխական տրամադրվածության շրջանը, քանի որ հասկանալի դարձավ, թե խաղաղ ռեֆորմների միջոցով ոչնչի հնարավոր չի հասնել: Հնչակները, Դաշնակները, զանազան ըմբոստությւոններ ու ակցիաներ էին անում, Որքան ես հասկացա, այդ ամենը երկար է տեւել, բայց կոտորածները սկսվել են ու եղել են նշանակալի ու ամենամեծ մասշտաբների մի քանի տեղերում տարբեր տարիներին:

Հայերի մասսայական կոտորածը 1894-1896 թվերին՝ Էրզրում, Սասուն, Ստամբուլ, Մուշ, Էրզինջան, Գյումուշխան, Բայբութ, Ուրֆա ու Բիթլիս, կարողացել են խուսափել Զեյութունում Վանում կոտորածներից միահամուռ ուժերով պաշտպանություն կազկմակերպելով հնչակները դաշնակներն ու արմենակյանները:

Հետո երիտթուրքերի ու Աբդուլ-Համիդի իշխանության կռվի ալիքի մեջ Կիլիկիայի կոտորածը 1909-ին: «1909 թվականի ապրիլի 1-ից 14-ը տեղի ունեցավ երիտթուրքական առաջին զանգվածային կոտորածը։ Եղեռնը կատարվեց Ադանայի վիլայեթում և խլեց մոտ 30 000 հայերի կյանք։ Ադանայի կոտորածից հետո հայերի հալածանքներն է՛լ ավելի սաստկացան։ 1911 թ. հոկտեմբերին երիտթուրքերը ժողով գումարեցին, որտեղ որոշվեց. «Վաղ թե ուշ պետք է իրագործվի Թուրքիայի բոլոր հպատակների օտտոմանացումը, բայց մի բան պարզ է, որ դա երբեք չի կատարվի համոզելով, այլ պետք է իրականացվի զենքի ուժով»։ Այդպես ողջ Օսմանյան Կայսրությունը պատրաստվեց հայերին վերջնական հարված տալու։ Հայերի բնաջնջման գործն իրենց ձեռքը վերցրին Թալեաթ, Էնվեր, Ջեմալ փաշաները, Բեհաեդդին Շաքիր բեյը և այլք»։(հայ վիքի.)

Հետո պանթյուրքիզմն ու նրա գաղափարական պոետ Զիյա Քյոգալփը բերեցին Թուրան երկրի գաղափարը, ըստ որի այն պետք է ընդգրկի թուրք էթնոսի տարածման ողջ շրջանը: Այդ գաղափարը հայերի ու ընդհանրապես Օսմանյան կայսրության բոլոր ոչ թուրքերի բացառումն էր ոչ միայն իշխանությունից, այլ քաղաքացիական հասարակությունից, ու անընդունելի էր: Չնայած թյուրքիզմն ընդունվում էր հայերի կողմից որպես չարյաց փոքրագույնը իսլամի համեմատ: 1912թ. հայերի մեծամասնությոնը հակված էր դեպի օսմանիզմի գաղափարը, մոտ 8000 հայ կամավոր զինվոր կռվում էր թուրքական զորքերի կազմում, դրսեւորելով բացառիկ խիզախություն: Բայց հնչակներն ու դաշնակները հակաօսմանական դիրքորոշում ունեին, կազմակերպում էին Թիֆլիսում թուրքերի դեմ գործողությունների համար ջոկատներ:

Իսկ 1914թ. օգոստոսի 2-ին Թուրքիան Գերմանիայի հետ ստորագրեց գաղտնի պայմանագիր, որի կետերից էր Ռուսաստանի մուսոուլման ազգերի հետ միջանցք ստեղծելու համար՝ այն ենթադրում էր բոլոր թուրքալեզու ազգերի միավորումը մեկ պետության մեջ Օսմանյան կայսրության արեւելյան սահմանների փոփոխությունը, և ճանապարհին ընկած այլ ազգերի բնաջնջումը, որը պարունակում էր իր մեջ հայերի ներկայության բացառումը: Դրա մասին պաշտոնապես հայտարարվեց արդեն 1914թ.Հոկտեմբերի 30-ին,երբ արդեն պատերազմում էր:

«Երիտթուրքական պարագլուխները որոշեցին բնաջնջումն իրականացել 3 փուլով։ Առաջին փուլում բանակ զորակոչվեցին 15-45 տարեկան բոլոր հայ տղամարդիկ։ Նրանց զինաթափեցին և 50-100-հոգանոց խմբերով կոտորեցին։ Բռնգրավվեց նաև հայերի սակավաթիվ զենքն ու զինամթերքը։ Ծրագրի երկրորդ փուլով սկսվեց հայ մտավորականության՝ քաղաքական, մշակութային և ռազմական գործիչների ոչնչացումը։ 1915 թ. ապրիլի 24-ին Կոստանդնուպոլսում ձերբակալվեցին 235 մտավորականներ, իսկ ապրիլի 29-ին նրանց թիվը գերազանցեվ 800-ը։ Սրանք բոլորն այնուհետև աննկարագրելի տանջանքերի ենթարկվեցին և սպանվեցին։ Թուրքական սրի զոհը դարձան այնպիսի հայորդիներ, ինչպիսիք են Սիամանթոն, Գրիգոր Զոհրապը, Ռուբեն Սևակը, Դանիել Վարուժանը և այլ առաջադեմ մտածողներ։ Երրորդ փուլով թուրք ջարդարարները սկսեցին կոտորել անպաշտպան մնացած հայ բնակչությանը՝ գերազանցապես կանանց, ծերունիներին և երեխաներին։ Կազմակերպվեց մասսայական բռնագաղթ, աքսոր և ջարդ։ Հայերին կա՛մ ստիպում էին ուրանալ քրիստոնեությունը, կա՛մ սպանում էին, կա՛մ ստիպում բռնել գաղթի ուղին։ Արևմտյան Հայաստանի ողջ մնացած հայերը բռնագաղթեցին Միջագետքի անապատներ, հիմնականում՝ Դեր Զոր, որտեղ և բնաջնջվեցին։

Այս կոտորածի արդյունքը եղավ Արևմտյան Հայաստանի հայերից՝ ավելի քան 2000-ամյա մշտական բնակչությունից, զրկվելը։ Մեկ տարվա ընթացքում բռնի կերպով մահմեդականացվեց 200 000 հայ, որոնք այժմ ապրում են Ճորոխ գետի հովտում։Գաղթական դարձավ և աշխարհով մեկ սփռվեց ավելի քան 1 000 000 հայ։ Ահռելի էին նաև նյութական կորստները։ Վիճակագրական տվյալների համաձայն, Հայաստանում կոտորվեց 66 քաղաքների և մոտ 2500 գյուղերի հայ բնակչությունը։Թալանվեց և քանդվեց 2350 եկեղեցի ու վանք։ Ոչնչացվեց 1500 դպրոց ու վարժարան։ Հայությանը հասցվեց 14,5 միլիարդ ֆրանկի վնաս։ Իսկ ահա 1915-1916 թվականներին, ըստ տարբեր աղբյուրների, նահատակվեց 500 000 — 1 500 000 հայ։ Ըստ վերջին երկու տասնամյակների հետազոտությունների, զոհերի թիվը կազմել է մոտ 1 200 000: 1916 թ. հետո էլ հայերի նկատմամբ թուրքական ոտնձգությունները չավարտվեցին։ Երիտթուրքերի 1918 թ. Անդրկովկաս կատարած արշավանքի ժամանակ կոտորվեց 500 000, իսկ 1920-1922 թթ. արդեն քեմալական կառավարության կատարած ջարդի ժամանակ՝ 260 000 հայ: Ընդհանուր առմամբ, 1895-ից մինչև 1922 թվականը զոհվեց ավելի քան 2 500 000 հայ» (հայ վիքի.):

Ամեն տարի ապրիլի 24-ին` Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը, հարյուր հազարավոր մարդիկ այցելում են Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիր և անմար կրակի շուրջը ծաղեբլուրներ են գոյանում։

Սկսած 1915 թվականից տարբեր պետություններ ընդունել են բանաձևեր, որոնք քննադատում են հայերի կոտորածը։

ԱՄՆ-ը երեք անգամ (1916, 1919, 1920)ընդունել է նմանատիպ բանաձևեր, սակայն դրանք չեն կարողացել կանգնեցնել Օսմանյան կայսրության գործողությունները։ 1915 թ. Ֆրանսիան, Մեծ Բրիտանիան և Ռուսաստանը հանդես են եկել համատեղ դեկլարացիայով, որը նույնպես քննադատում էր այդ կոտորածները։

Հայոց ցեղասպանությունն ընդունել են այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք են Եվրոպայի Խորհուրդը (1998, 2001), Եվրախորհրդարանը (1987, 2000, 2002), ՄԱԿ-ի մի քանի հանձնաժողովներ, Եկեղեցիների համաշխարհային միությունը և այլն։

Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչել են շատ պետություններ և միջազգային կազմակերպություններ։ Պաշտոնապես առաջինն ընդունել է Ուրուգվայը 1965 թ.։ Հայ ժողովրդի կոտորածը պաշտոնապես քննադատել և ճանաչել են որպես ցեղասպանություն ըստ միջազգային իրավունքի հետևյալ երկրները՝

Ֆրանսիա, Գերմանիա, Իտալիա, Բելգիա, Նիդեռլանդներ, Շվեյցարիա, Շվեդիա, Ռուսաստան, Լեհաստան, Լիտվա, Հունաստան, Սլովակիա, Կիպրոսի Հանրապետություն, Լիբանան, Ուրուգվայ, Արգենտինա, Վենեսուելա, Չիլի, Կանադա, Վատիկան, Ավստրալիա»(հայ վիքի):

Հիշում եմ, դատապարտում եմ, Մեծ Եղեռնը, պահանջում եմ այսօրվա Թուրքիայից, ում համար հայկական հարցը էլի կոկորդում կանգնած է, բայց ի տարբերություն նախանցած ու անցած դարերի այն չի հանդիսանում վտանգ, որպես արեւմտյան գաղափարախոսության կրող, ճանաչել ցեղասպանությունը, որպես փաստ, կատարված երիտթուրքերի կողմից: Թուրքիայի կողմից դա  կամուրջ է ոչնչացնելու դարավոր թշնամանքը, և որի համար պարտադիր չէ, որ բարոյական պատասխանատվություն կրի իմ ճանաչած եվրոպական թուրքը, ով ինձ հետ հավասար դատապարտում է պատմական իրողությունը, ես նրա հետ չեմ շահարկում այդ փաստը, ես նրա հետ պահանջում եմ…