Արաբական աշխարհի ժողովրդային ըմբոստութեան եւ արդէն իսկ կործանած Եթովպիոյ կայսրութեան մասին գրած յօդուածաշարքիս երրրոդը յատկացուած է Հայաստանին: Հոն մնայուն չեմ ապրած, սակայն բազմաթիւ այցելութիւններով ճանչցեր եմ ժողովուրդը իր զանազան խաւերով, մտայնութեամբ, հայրենասիրական աստիճանաւորումներով ու քաղաքացիական պարտաւորութիւններու եւ իրաւունքներու հանդէպ գիտակցութեան մակարդակով: Փորձեր եմ նաեւ ճանչնալ իշխանութիւնը կազմող դասակարգը, խորհրդային շրջանէն սկսեալ, նոյն մօտեցումով: Եւ եթէ յաճախ բուռն եւ աննպաստ եղած են դատումներս, պատճառը պէտք է փնտռել այն իրականութեան մէջ, որ Հայաստանը նախնեացս կողմէ ժառանգ ձգուած հարազատ հայրենիքիս մէկ բեկորն է: Ծանօթ պատճառներով Սփիւռք ծնած օտար քաղաքացի մըն եմ, բայց հայ եմ Հայաստան ապրող շատ մը հայերէն աւելի:

Խօսելով հայրենաբնակ հայութեան հայրենասիրական մակարդակին մասին, ցաւալի է վկայել, թէ թերի է այդ զգացումը, որ ժողովուրդը հայրենիքին կապող գլխաւոր եւ բնական զգացումը պէտք էր ըլլար: Ընդհանուր առմամբ սփիւռքահայը աւելի հայրենասէր է քան Հայաստանի հայը, բացի հողին կապուած, պատմական Հայաստանէն մնացած բեկորին կառչած, լեռներն ու ձորերը ապաստանած ժողովուրդէն, որ հայրենիքին ողնայարը կը նկատուի:

Տարբեր երանգ ունին հայրենիքի հայուն եւ Սփիւռքի հայուն հայրենասիրութիւնը: Հայրենիքի հայութիւնը ապրում է, երջանիկ կամ դժգոհ ու տառապալից, բայց ամէն պարագայի տակ ապրում է: Մինչ սփիւռքահայութիւնը պատմական հայրենիքի մը կամ ժողովուրդի մը պատկանած ըլլալու գիտակցութիւն է, կարօտի զգացում մըն է, որ զինք հեռուէն կը կապէ երկրին, ուր ատենը մէկ կ’այցելէ, կարօտը կ’առնէ բայց չի հաստատուիր հոն: Պատճառներ ունի, արդարացի պատճառներ, կենցաղի տեսակէտէն: Տարբեր են Սփիւռքի եւ հայրենիքի կենցաղի պայմանները, չըսելու համար, որ Հայաստանի կենցաղի պայմանները չեն հասնիր Եւրոպայի, Ամերիկայի, Գանատայի եւ նոյնիսկ Մերձաւոր Արեւելքի կենցաղի պայմաններուն: Ամէն բանէ առաջ մարդկային իրաւունքներու տեսակէտէն Հայաստան շատ ետ կը մնայ ընդունուած չափանիշերէն: Այս հաստատումս փաստելու համար անհրաժեշտ չէ վկայութեան բերել այդ մարզի միջազգային յաձնախումբերուն կամ ներկայացուցիչներուն տեղեկագիրները: Ապա օրէնքի եւ արդարութեան բացակայութիւնը, կամ մեղմ ասած, թերի ու կողմնակալ գործադրութիւնը:

Յանցաւոր նկատուած անհատներու եւ խմբակցութիւններու դէմ պետական վայրագ վերաբերումը: Դեռ չէ մոռցուած պարագան այն մարդուն, որ ճաշարանէ մը դուրս ելլող իր նախկին բարեկամ` նախագահ Ռոպերթ Քոչարեանը տեսնելով, ի ցոյց մարդկանց, հին մտերմութեամբ «բարեւ Ռոբօե ըսեր է: Խեղճ մարդուկը այդ յանդգնութեան գինը իր կեանքովը վճարեց` տեղւոյն վրայ բրածեծ ըլլալով նախագահական պահակագունդի անդամներէն:

Այս մարզին մէջ անմոռանալի թուական մը պիտի մնայ 27 Հոկտեմբեր 1997ն, երբ Յունանեան կոչուած հրէշին գլխաւորած ոճրագործներու խումբը Ազգային Խորհրդարանին մէջ ջարդեց հայրենի պետութեան տասնեակ մը անդամները, գլխաւորութեամբ խորհրդարանի նախագահ Կարէն Դեմիրճեանի եւ վարչապետ Վազգէն Սարգսեանի: Կեանքը խնայուեցաւ անկախ Հայաստանի առաջին նախագահ Լեւոն Տէր Պետրոսեանին, որ ժամանակ մը տնային կալանքի տակ դրուելէ յետոյ, այժմ ազատ արձակուած է, նոյնիսկ հանդուրժելով որ ընդդիմութիւն կազմակերպէ: Հանդուրժելուն հետ գիտեն նաեւ, երբ պէտք զգան, ոչնչացնելը, ինչպէս տխրահռչակ Մարտ 1-ի սպանդը:

Ոճրագործները ցարդ չեն դատուած եւ չեն բացայայտուած զանոնք ազգադաւ այդ ոճիրին մղողները, որոնք հայրենի իշխանութիւնը խլեցին: Բայց հակառակ դատ-դատաստան չկատարուելուն եւ ազգադաւ այս ոճիրը կազմակերպողներու ինքնութիւնը չբացայայտելու բոլոր ճիգերուն` հայրենիքի լռութեան դատապարտուած ժողովուրդին եւ սփիւռքահայութեան ծանօթ է անոնց հասցէն: Երբ ի մտի ունենանք, թէ զինեալ ոճրագործները խորհրդարան մտան ապահովութեան նախարար Սերժ Սարգսեանի կողմէ նշանակուած պահակներու թոյլտուութեամբ, յստակ կը դառնայ այդ հասցէն:

Այդ սեւ թուականէն ի վեր անցան երկուտասնեակ մը տարիներ եւ հայրենի ժողովուրդը ոտքի ելլելով հաշուեյարդար չկատարեց ոճրագործ իշխանութեան հետ: Չգտնուեցաւ նաեւ հերոս մը, որ արդար դատաստան կատարէր անոնց հետ: Ահա°, թէ ինչո°ւ այս նիւթին մասին յօդուածաշարքս անուանեցի «Ժողովուրդները Արժանի Են Իրենց Իշխանութեանե:

ՀԱՅԿ ՆԱԳԳԱՇԵԱՆ, ՀԱՅԱՍՏԱՆ