Հովհաննես Իշխանյանը գիրք է հրատարակել՝ «Ուվալյնատի օրը», հիմնականում բանակային պատմությունների  ժողովածու: Բոլորս էլ գիտենք, թե ինչ բարքեր են տիրում մեր բանակում, և ինչ բառապաշար է օգտագործվում այնտեղ: Հեղինակը գրում է բանակային պատմություններ՝ բանակային լեզվով: Նա չի րաֆինացնում, ցենզուրայի չի ենթարկում լեզուն, որով գրում է: Նա այլ խնդիր ունի: Բանակի կյանքն ու աբսուրդն իրական գույներով փոխանցող այլ գիրք ես չեմ հանդիպել դեռ: Հետևաբար՝ ոչ նորմատիվ բառապաշարն արդարացված է այս պարագայում, քանի որ հեղինակն ուզում է տեղ հասցնել իր «մեսիջը» ու հասցնում է, և այդ «ականջ ծակող» ու «բարոյականությունը վիրավորող» բանակային լեքսիկոնը դրան միայն նպաստում է:

Բայց էստեղ հարցն էդքան էլ բառապաշարը չի կամ ինչպես գրելը:

Տարիներ առաջ էր, երբ Երևանի երկու գրախանութներում Կարեն Ղարսլյանի վեպը հանեցին վաճառքից: Դրա մասին գրեցին, խոսեցին, բայց ոչ ոք չպայքարեց, հարցը չդարձավ գլոբալ, դուրս չեկավ կոնկրետ այդ գրքի հետ կապված կոնտեքստից, և դրա հետևանքով այսօր մենք ունենք այն, ինչ ունենք՝ Հովհաննես Իշխանյանի «Ուվալյնատի օրը» գիրքը «Բուկինիստ» գրախանութում հանել են վաճառքից ոչ նորմատիվ բառապաշարի առկայության պատճառաբանությամբ: Այսինքն՝ ենթարկել են գրաքննության:

«Չեն ասել նախապես, որ հանում են: Ընկերուհիներիցս գնացին, որ առնեն գիրքը, ասեցին՝ հանված ա վաճառքից ու վերադարձ արված հեղինակին: Ես զանգեցի, տնօրենն ասեց, որ հանել ենք, հա, մենք հակապետական ու պոռնոգրաֆիկ գրքեր չենք վաճառում: Ասեցի՝ բայց դուք ինձ չե՛ք զգուշացրել (պայմանագրի մեջ նշված է, որ գրավաճառն իրավունք ունի հանել գիրքը վաճառքից, սակայն երկու օր առաջ պետք է զգուշացնի մյուս կողմին ու վերադարձնի գրքերը), ասեց՝ դե՛ հիմա եմ զգուշացնում, ու անջատեց հեռախոսը: Եթե ես չզանգեի, ու ասենք՝ մարդ չգնար ու չհարցներ գիրքը, ես կարող է չիմանայի, որ հանել են: Անհատ տնտեսվարողն իրավունք ունի ընտրելու իր վաճառքի տեսականին, ես դեմ չեմ բիզնես վարելու էդ ոճին, ես դեմ եմ էն վերաբերմունքին, որ իրենք ցենզուրայի միջոցով անձնավորում են գրողին ու թքած ունեն, թե ինչ ճակատագիր կունենա գիրքը», — ասում է Հովհաննես Իշխանյանը:

Հովհաննեսի ընթերցողները Ֆեյսբուքում խումբ են բացել՝ Արգելված գրքերի աշխարհ:

«Խմբի նպատակն է պայքարել ՀԱՅ ԳՐՔԻ նկատմամբ անհանդուրժողականության, գրաշուկայում տիրող կամայականության, անհարգալից վերաբերմունքի բոլոր դրսևորումների դեմ` պաշտպանելով ԳՐՔԻ խոսքի և արտահայտվելու ազատությունը:

Հայաստանում հրատարակվող յուրաքանչյուր ԳԻՐՔ պետք է գտնի իր ընթերցողին, և նրանք, ովքեր խոչընդոտում են գիրք-ընթերցող կապի կայացմանը, միայն դատապարտման են արժանի: Գրավաճառը, որ գիրքն ընթերցողին հասցնելու իր բուն պարտականության փոխարեն ինքնակամ ստանձնել է գրաքննիչի և գրքի վաճառքն արգելողի անփառունակ դերը, ոչնչով չի տարբերվում հանցագործին չբռնող ոստիկանից, օրենքն անարգող պատգամավորից ու մեզ քաջածանոթ հայկական աբսուրդի թատրոնի մյուս գործող անձանցից: Մինչդեռ ամեն ինչ շատ պարզ լուծում ունի. թող ամեն մեկն զբաղվի իր գործով, գրողը` գրի, գրավաճառողը` վաճառի, ընթերցողն էլ որոշի` գնել, թե չգնել»:

Խմբի նախաձեռնողներից մեկը`Արմեն Օհանյանը, իր ֆեյսբուքյան գրառումներից մեկում պատմում է.

«Երբ իմացանք, որ Հովոյի գիրքը հանել են վաճառքից, գնացինք «Բուկինիստ»՝ «արգելված գրականություն» գնելու: Արգելվածն էլ Հովհաննես Իշխանյանի «Ուվալնյատի օրը» պատմվածքների ժողովածուն էր, որ գրախանութի տնօրեն Խաչիկ Վարդանյանին դուր չէր եկել և որոշել էր իր գրախանութում չվաճառել՝ խախտելով իր և մատակարարի միջև առկա պայմանագրի առնվազն մեկ կետ. վաճառքից գիրքը հանելուց առաջ մյուս կողմին զլացել էր իրազեկել: Պարոն Վարդանյանին հայտնեցին, որ մենք պատրաստ ենք գնել վաճառքից հանված, բայց դեռևս ետդարձ չարված ողջ տպաքանակը, և նա, բնականաբար, հետաքրքրություն դրսևորեց ու բարեհաճեց զրուցել մեզ հետ: Շատ շուտով նա համոզվեց, որ ոչ ֆորմալ լեքսիկայի նկատմամբ  իր բարեպաշտական վախը մենք չենք կիսում և հանդես ենք գալիս որպես գրքի սպառող՝ ոտնահարված իրավունքներով: Իրավական դաշտում իր կամայականության հիմնավորումը չգտնելով՝ պարոն Վարդանյանը փորձեց մեզ համոզել, որ իր գրախանութում նման բառերով գրքեր չեն վաճառվում, ինչին ի պատասխան ընկերուհիս բերեց Բուկովսկու ռուսերեն թարգմանություններից մեկը և դրեց պարոն տնօրենի քթի տակ: Նա դժկամությամբ կարդաց «трахнуть» և «жопа» բառերը և հայտարարեց, որ դրանք ամեն օր լսում ենք հեռուստաեթերից, իսկ Հովհաննեսի գործածածները՝ ոչ, և ընդհանրապես մեր մենթալիտետն ուրիշ է: Մենք էլի երկար զրուցեցինք ամենատարբեր հետաքրքրական թեմաներով, և, երբ պարոն Վարդանյանի բարեպաշտ համբերության փխրուն բաժակը վերջնականապես լցվեց, նա աղաղակեց. «Ստեղ իմ ուզածով ա, ինչ կուզեմ՝ կանեմ», ինչին ի պատասխան ես հիշատակեցի, որ Ստալինն էլ էր մտածում, որ ամեն ինչ իր ուզածով պիտի լինի:

Ներքևում ժամանակակից հայ գրողների դարակում աչքովս ընկավ ընկերոջս՝ Արամ Պաչյանի առաջին գիրքը, որտեղ շատ չէ, բայց մի քֆուր հաստատ հիշում եմ, որ կա. (Էջ 117,  «Վայ ձեր տիրոջ մերը…, էս ի՞նչ գիշերանոց եք հագցրել»), և մտածեցի, որ Արամը հենց Արցախից վերադառնա, անպայման կգնանք միասին պարոն Վ.-ին տեսակցության այդ առիթով: Եւ մնացած բոլոր ծանոթ-անծանոթ-ընկեր-չընկեր գրողներին էլ, ովքեր իրենց տեքստերում գեթ մեկ անգամ անպարկեշտ բառ գործածելու հանդգնություն են ունեցել, խնդրում եմ ներկայանալ «Բուկինիստ» և զրուցել պարոն Վարդանյանի հետ»:

Ազատ շուկայի պայմաններում կարող է լինել ամեն ինչ, այդ թվում նաև ցենզուրա: Բայց սա ազատ շուկայի հետ ոչ մի կապ չունի. ազատ շուկան ձևավորվում է առաջարկ-պահանջարկի հիման վրա:  Հիմա՝ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացման դարում գրախանութից ոչ նորմատիվ լեքսիկայի պատճառով գիրքը վաճառքից հանելն առնվազն անհեթեթություն է: Եթե մտածում ենք մեր երեխաների «հայեցիության ու բարոյականության» մասին, ապա առաջին հերթին պետք է ցենզուրայի ենթարկվեն հեռուստատեսային այլանդակ ու անճաշակ հաղորդումներն ու սերիալները, որոնք ոչ մի լավ բան մեր նոր սերնդին չեն սովորեցնում: Իսկ գիրքը վաճառքից հանելն այն պատճառաբանությամբ, որ իբր սերունդը «չփչանա», նման է այն իրավիճակին, երբ 16-ը նոր բոլորած տղային «բոզի» են տանում փարաջայով պոռնիկի մոտ: Այսինքն՝ «Բուկինիստ»-ը դժվար թե  կարողանա այսօր ինչ-որ գրքի մատչելիությանը խոչընդոտել:

Ապագա սերնդի մեջ մարդկայնություն է պետք մտցնել, հայությունը բոլ-բոլ կա, ու եթե դրա համար պետք է բանակի անասուն վիճակը նկարագրել ոչ նորմատիվ լեքսիկոնով, ուրեմն՝ պետք է, եթե գրողը մի բան է փոխում, առավել ևս՝ եթե գրում է մի թեմայով, որ չի էլ գրվել, ու ներկայացնում է իրականությունը, լիքը բան  ասում ու տալիս, ինձ համար մեկ է, թե ինչ բառապաշար է օգտագործվել…

Ու հարցն էստեղ կոնկրետ գրքի գրելաոճը չի, այլ որ՝ ցենզուրան կիրառվում է մի գրքի հանդեպ, իսկ մյուսների հանդեպ՝ ոչ, և որ ընդհանրապես ցենզուրա կա: Հիմա էլ սովետ չկա, գլավլիտ չկա, որ գրաքննի: Հարցը նաև սպառողի իրավունքների խախտումն է. բարոյական վերահսկողության ժողովրդական կոմիտեներն ու գլավլիտի ցենզուրան չկան, դրանց վրա չեն կարող բարդել, ուրեմն ի՞նչ է ստացվում՝ տնտեսվարողի կամայականություն:

Մի տղա, որը դեմ էր խոսում ոչ նորմատիվ բառապաշարով գրականությանը, որին հնարավոր եղավ հասկացնել, որ կռիվն ուրիշ բան է, ոչ միայն՝ ցենզուրան, գրել էր.

«Մի անգամ նույն «Բուկինիստ» գրախանութում փնտրում էի Տիգրան Մեծի ռազմավարության մասին գիրքը, պատահաբար ձեռքիս տակ ընկավ մի գիրք՝ հեղինակ Ջեննա Ջեմսոն՝ պոռնո աստղ: Գրքի անվանումը՝ «Ինչպես են սեքսով զբաղվում պոռնո աստղերը», ու այս գիրքը դրված էր պատմության և կինոարվեստի բաժնում»:

Դե իհարկե, ծախվում է՝ դրել են:  Հովոն ո՞վ է որ, գրածն ի՞նչ է, իսկ էստեղ՝ սեքս կա, աստղեր են, սա կարելի է ծախել, իսկ Հովոյինը՝ ոչ, որովհետև Հովոն շահութաբեր չի, համ էլ Հովոն «քֆուր»-ով է գրում, համ էլ կարող է մեր թայֆից չի, համ էլ հայ է, ամոթ է, մեզ սազական չի…

Ցանկացած ցենզուրա, ցանկացած արգելք խանգարում է առաջընթացին ու խթանում սանձարձակությունը, երբ փակած պահում են, հետո՝ բաց թողնում: Ազատությունը լկտիություն եթե ծնում էլ է, ապա տարիքային՝ անցողիկ, այնինչ ցենզուրան ծնում է շարունակական արգելքներ, հետևաբար՝ գայթակղություններ, հետևաբար՝ մնացածը, ինչ ունենք, կեղծ բարոյականությամբ ներծծված հասարակություն:

Իհարկե, ոչ նորմատիվ լեքսիկայով գրականությունը կարող է շոկ առաջացնել, կան հեղինակներ անշուշտ, որոնց թվում է՝ հայհոյանք կգրեն ու իրենց մասին կասեն՝ «ժամանակակից ա»: Բայց Հովհաննես Իշխանյանը դրանց մեջ չի: Նա ուղղակի գրում է ապրելու լեզվով: Բանակային կյանքն էր էդպիսին, ու ոչ միայն բանակայինը…

Ինչ մնայուն է՝ մնում է, ինչ արժեք չի, մոդա է՝ անցնում գնում է: Բայց մի կողմ դնենք նախասիրություններն ու, էսպես ասած, բարոյախոսությունները, ու եկեք կողմնորոշվենք. մենք չենք ուզում ցենզուրա` ինչի՞, որովհետև մենք անամոթ ենք ու ուզում ենք ազգը դառնա անամոթ ու կործանվի՞: Չէ, բոլորովին, մենք ցենզուրա չենք ուզում, որովհետև ուզում ենք ընտրելու իրավունք ունենանք:  Կան բաներ, որոնք քրեական օրենսգրքով արգելվում են… Լեքսիկայի մասով օրենքում բան չկա:

Երևի մեր օրերում չկա կենդանի մեկ այլ լեզու, որում խոսակցականը գրականից այդ աստիճան տարբեր լինի:

Ոչ ոք ոչ մեկին չի կարող պարտադրել կարդալ ինչ-որ բան, որ չի ուզում: Բայց պարտադրելը ուրիշ է՝ տվյալ դեպքում մարդն ինքն է ընտրում էդ գիրքը, ու գրավաճառը չի, որ պետք է որոշի իր փոխարեն՝ ինքն էդ գիրքը կարդա, թե չէ:

Գրականության դերը նաև այն է, որ բացահայտի հասարակության մեջ տեղ գտած արատները, եթե կեղտ կա՝  խոսել դրա մասին. կեղտը պետք է մաքրել, ոչ թե կոծկել անկյուններում` վատ տանտիրուհու պես:

Արգելված կարող են լինել, այն էլ՝ օրենքով, միայն ֆաշիստական և ագրեսիա առաջացնող գրքերը, Հովհաննես Իշխանյանի գրքից հաստատ ոչ մեկի հոտն է գալիս, ոչ էլ՝ մյուսի: Թե չէ աուտոդաֆե են սարքել 21-րդ դարում…