«Նուբարաշեն» քրեակատարողական հիմնարկում ցմահ ազատազրկման դատապարտվածների մոտ շուտով կարգապահության ակնհայտ անկում է գրանցվելու: Նման բան նկատել են այստեղ դիտորդական առաքելություն իրականացնողները: Նրանց խնդիրը հիմնականում եղել է ՊԱՉ-ի դատապարտվածների պահման պայմանների ուսումնասիրությունը:

Ըստ դիտորդնների, երբեք չի իրականացվել այնպիսի հետազոտություն, որը կտա ցմահ ազատազրկվածի պահման արժեքը: Նրանք պարզել են,  որ դատապարտյալին պահելու ծախսը պետության վրա նստում է 500-600 դրամ`բյուջեով սահմանված գումարից հանվել է սննդի ծախսը և, հավանաբար, էլի ծախսեր, որոնք չեն կատարվում դատապարտյալի պարագայում:

Դիտորդները մանրակրկիտ ուսումնասիրել և այսօր ներկայացնում էին, թե ինչ պայմաններում են պահվում այս մարդիկ, ինչպես են գոյատևում օրական 500-600 դրամի հատկացման շրջանակում, ինչ իրավունքներ են սահմանված, և ինչպես են դրանք իրականացվում: Սակայն, պահման պայմանների կարևորության հետ մեկտեղ, դիտորդական խմբի անդամ Էդմոն Մարուքյանն ասում է, որ այս մարդկանց համար ամենակարևորը թունելի վերջում երևացող լույսն է՝ հույսը, թե մի օր կարող են հայտնվել ազատության մեջ: Հենց այդ հույսն է, որ արդեն մարում է ցմահ դատապարտվածների մոտ:

Քրեական տարբեր հոդվածներով պատժի առավելագույն չափի դատապարտվածները 2011 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ 99 հոգի են: Քանի որ մինչ օրս որևէ մեկը ազատ չի արձակվել, նրանց թվի տարեկան կրճատումը պայմանավորված է միայն մահացությամբ: Ցմահները պարբերաբար բողոքի ակցիաներ էին կազմակերպում այս տարիների ընթացքում. հացադուլներ, դիմումներ, նամակներ էին գրում` պահանջելով վերանայել իրենց գործերը (խոսքը նրանց մասին է, ովքեր համարում են, թե անարդարացիորեն են դատապարտվել): Սակայն հիմնականում կարգապահությունը նորմայի սահմաններում էր, որովհետև ցմահները սպասում էին, թե երբ կլրանա իրենցից մեկնումեկի պատժաչափի 20 տարին, այսինքն` տվյալ կալանավորն արդեն պայմանական վաղաժամկետ ազատման շանս կունենա:

Դատապարտվածներից Կարեն Բոջոլյանը նստած է արդեն 22 տարի, բայց դատապարտվածների հույսը նա չէր. Բոջոլյանը տույժեր ուներ, այնպես որ դրական եզրակացության ակնկալիք չէր կարող ունենալ: Այս տարի լրացավ Մանուկ Սեմերջյանի ազատազրկման 20 տարին: Հենց այս մարդն էր այն վերջին հույսը, որ այսօր կարող են կորցնել ՊԱՉ-ի դատապարտվածները:

2006 թվականին, երբ նախագահի հրամանով ստեղծվեց պայմանական վաղաժամկետ ազատման անկախ հանձնաժողովը, արդեն իսկ ՔԿՀ-երում կարգապահության մակարդակն ընկավ: Բանն այն է, որ նախկինում ազատազրկվածներին պայմանական վաղաժամկետ ազատման էին ներկայացնում ՔԿՀ-երը: Հանձնաժողովի ստեղծումից հետո ՔԿՀ-երն ընդամենը քննում են դատապարտյալի դիմումը, որոշում` ներկայացնել, թե ոչ, և եթե տալիս են դրական եզրակացություն, ապա հարցը դառնում է հանձնաժողովի քննության առարկա, որն էլ հետո, եթե դրական է արտահայտվում, գործը ուղարկում է դատարան, որտեղ էլ վերջնական լուծում է տրվում դատապարտյալի խնդրանքին: Սրա հետևանքով դատապարտյալների շանսերը ակնհայտորեն կրճատվեցին: Դիտորդներն ասում են, թե ազատազրկվածներն արդեն գիտեն, որ ՔԿՀ ղեկավարությունը որոշիչ դեր չունի, այնպես որ առանձնապես կարիք չկա վարքով մտահոգվելու:

Ազատազրկման 20 տարին լրանալուց հետո Մանուկ Սեմերջյանը դիմում է վաղաժամկետ ազատման համար: ՔԿՀ ղեկավարությունը Սեմերջյանի հարցը հանձնաժողով ներկայացնելը հետաձգում է` տալով չպատճառաբանված և լղոզված բացատրություն: Սեմերջյանի փաստաբան Նարինե Ռշտունին ասում է, որ մերժման հիմքում դրված է այն, թե տուժողի վնասը վերականգնված չէ, մեկ էլ թե՝ ռիսկայնությունը բարձր է:

«Ասում են` տուժողին հասցված վնասն ամբողջությամբ չի վերականգնվել, դրա համար չեն կարող ազատել: Այդ մարդը դատապարտվել է 1991-ին, ամբողջ գույքը բռնագանձել են, իրեն էլ 20 տարի պահել ազատազրկման մեջ, ինչպե՞ս կարող է նման վիճակում հայտնվածը վերականգնել պատճառած վնասը: Այս նորմը, ի դեպ, չի գործել 1993-ին, երբ կայացվել է Սեմերջյանի դատավճիռը, այսինքն` սա իմ պաշտպանյալի նկատմամբ կիրառվում է ընդամենը հետադարձ ուժով` խստացնելով նրա վիճակը, ինչը ևս իրավունքների խախտում է: Կամ ասում են` հանցագործության նկատմամբ ռիսկայնությունը բարձր է. որտեղի՞ց են նման որոշում կայացրել, ընդամենը ասում են բարձր ռիսկայնություն` առանց պատճառաբանելու` որովհետև ա՛յս, ա՛յս, ա՛յս…»:

Դատապարտյալների մեջ կան նաև մինչև ցմահ ազատազրկման պատժաչափի ընդունումը դատապարտվածներ, նրանք դատապարտված են եղել մահապատժի, բայց մահապատժի վերացումից հետո պարտադրված են կրելու ցմահ բանտարկություն: Այս մարդկանցից ոմանք, ըստ դիտորդական խմբի անդամների, այսօր պահանջում են գնդակահարել իրենց` հասկանալով, որ այլ ելք չի նշմարվում:

Մանուկ Սեմերջյանը որոշել է պայքարել մինչև վերջ: Նա դիմել է վարչական դատարան` իր դիմումը չընդունելու վերաբերյալ որոշումը բողոքարկելու համար, այնտեղ հայտնել են, որ դա իրենց իրավասության սահմաններում չէ և բողոքը հասցեագրել են ընդհանուր իրավասության դատարան:

Ինչու՞ է Մանուկ Սեմերջյանը հայտնվել այս վիճակում, և ընդհանրապես ի՞նչ կարելի է ասել ցմահների նկատմամբ Հայաստանի Հանրապետությունում առկա իրադրության հետ կապված:

Եվրամիության կողմից ֆինանսավորված այս դիտորդական առաքելության արդյունքների այսօրվա ներկայացմանը ներկա չէր արդարադատության նախարարության և ոչ մի իրավասու պաշտոնյա: Խմբի անդամներն ասացին, որ հրավերներ ուղարկել են բոլորին` բոլոր իրավասու ատյաններին: Ոչ ոք չէր եկել: Սա առաջին դիտորդական առաքելությունը չէր: Ամեն տարի հասարակական տարբեր կազմակերպություններ տարբեր գրանտային ծրագրեր են շահում, գնում են, ուսումնասիրում, գալիս-ներկայացնում և վերջ: Հարցն այսքանով փակվում է: Այսօրվա քննարկմանը ներկա էին ընդամենը «Նուբարաշեն» քրեակատարողական հիմնարկի երկու աշխատակիցներ, որոնք ընդամենը կատարողների կարգավիճակ ունեն, այսինքն` անում են այն, ինչ իրենցից պահանջվում է: Այդպես, այս հիմնարկի սոցիալական աշխատողը ամեն տարի ՊԱՉ-ի դատապարտվածների փաստաթղթերում նրանց վարքի վերաբերյալ տալիս է նույն գնահատականը` հանցավորության և փախուստի նկատմամբ բարձր ռիսկայնություն: Դա են պահանջում, դա էլ անում է:

Իսկ ի՞նչն է պատճառը, որ 20 տարի առանց տույժի ազատազրկված Մանուկ Սեմերջյանն այսօր հայտնվել է նման վիճակում և ակամայից կարող է դառնալ «Նուբարաշենում» բռնկվելիք բունտի պատճառ: Այս հարցին կա ընդամենը մեկ պատասխան: Հայաստանում բացակայում է քաղաքական կամքը` ցմահ ազատազրկվածներին ազատության մեջ երբևէ տեսնելու առումով: Ինչու՞: Որովհետև ՀՀ-ում 99 ցմահների մեջ է նաև Նաիրի Հունանյանը, և Մանուկ Սեմերջյանին ազատելը կարող է նշանակել, որ 20 տարին լրանալուց հետո հնարավոր է, որ ՔԿՀ ղեկավարությունը հանկարծ ու պայմանական վաղաժամկետ ազատման դիմում ստանա նաև Հունանյանից:

Իսկ հնարավոր չէ՞, եթե ՀՀ ղեկավարությունն այդ աստիճան վախենում է Հունանյանի այդ քայլից, նրա նմաններին տալ ցմահի «հատուկ» կարգավիճակ և, ի վերջո, մյուսներին, իհարկե՝ նորմալ վարք դրսևորողների մասին է խոսքը, հնարավորություն տալ վերոհիշյալ ճանապարհով հասնել թունելի ծայրում երևացող լույսին: Սա լսելով՝ դիտորդական խմբի անդամ Ցիրա Չանտուրիան ասաց. «Պարզ է, որ մեծ ռիսկայնություն ունեցող հանցագործները պետք է մնան բանտում, բայց ցանկացած անձնավորություն` անկախ գործած հանցանքից, պետք է իմանա, որ 20 տարի հետո կարող է հույս ունենալ…»:

Լուսինե Կեսոյան