Այսօր Հայոց բանակի տոնն է: Երրորդ Հանրապետության բանակի 19-ամյակը: Ու չես կարող չհիշել ընդամենը 1990-92 թվականների աբսուրդները: Խորհրդարանում ձայների մեծամասնությամբ պաշտպանության նախարարության ստեղծման հարցը մերժելը:Առաջին նախագահի հայտարարությունը, թե մեզ բանակ պետք չէ, բավարար է ընդամենը «փոքրիկ ազգային գվարդիա»: Զինյալ պայքարը «սադրանք» հռչակելու փորձերը…

Այսօր` 20 տարվա հեռավորությունից, ավելի ցայտուն է երևում, թե իբր խելացի ու իբր չափահաս մարդիկ զանգվածաբար ինչպիսի իդիոտիզմ էին դուրս տալիս: Հետագա ընթացքը ցույց տվեց` մենք արժենք ուղիղ այնքան, ինչքան կարողանում է նվաճել ու պահել մեր բանակը: Իսկ եթե կոպիտ` զինյալ ուժից այն կողմ ուրիշ բանի վրա հույսներս դնեինք` կարժենայինք մեր մրոտած թղթերի գնի չափ: Կիլոյով, թղթաթափոնի չափ: Ու չէինք ունենա ոչինչ` ոչ պետություն, ոչ հայրենիք, ոչ էլ վեճեր, թե ինչ քըխ է մեր իշխանությունը… Կլինեինք թուրքի հարճ կամ ընչազուրկ ղարիբ, և դա` լավագույն դեպքում: Իսկ ավելի ռեալ` ճիճվի և ագռավի անվճար կեր:

Մոտավորապես այդ վիճակին է մեր թշնամին. Ինչքան էլ միջազգային պոռնկանոցներում լացելով փաստաթղթեր է կորզում ի նպաստ իրեն, դրանք արժեն ուղիղ այնքան, ինչքան արժե այն թուղթը, որի վրա տպված են: Զի ոչ ոք թուրքի փոխարեն իր զինվորի արյունը չի հեղի այդ թղթերը կյանքի կոչելու համար: Նույն գինն ունեն այն բայղուշությունները, թե Հայաստանը դիվանագիտական պարտություն է կրել, հետևաբար`իշխանությունը կտապալվի: Մեր իշխանավորները հո ինքնասպանների ակումբ չեն, որ դրսի ինչ-որ թղթով գոնե մեկ մետրով զորքը հետ քաշեն, քանզի նույնիսկ եթե ենթադրենք, որ դավաճան են, ապա գոնե մեկ թիզ հող հանձնելու դեպքում նրանց կյանքի համար ավելի քիչ կտան, քան նույնիսկ միջազգային մակուլատուրայի համար:

Ի դեպ, պատահական չէր, որ «Էխո Մոսկվի» ռադիոկայանին տված հարցազրույցում Սերժ Սարգսյանը նշեց, որ մասնավորապես Արցախում ու ընդհանրապես Հայաստանի Հանրապետությունում չկա ոչ ոք, որը համաձայն լինի գոնե մեկ սանտիմետր հող զիջել: Որ փոխզիջում հնարավոր է միայն երկարատև խաղաղության երաշխիքների դեպքում: Դե, ենթատեքստը ակնհայտ է` «միջազգային հանրություն» կոչեցյալը միայն թղթային երաշխիքներ է տալիս, հետևաբար` հեքիաթ են և երաշխիքները, և երկարատև խաղաղությունը: Այսինքն`պիտի պատրաստվենք և պատրաստվում ենք պատերազմի: Նախագահն այդպես էլ ասաց` պատրաստ ենք իրավիճակի ցանկացած զարգացմանը: Փառք Աստծո, մարդը ուղղակիորեն ասաց` պատրաստվեք կռվել և հաղթել: Ի տարբերություն ոմանց, որ պետական հեռուստատեսությամբ ասում էին` մենք անխուսափելիորեն կպարտվենք պատերազմում… Բարեբախտաբար, մարտական ստորաբաժանումներում, ռազմաճակատի խրամատներում հեռուստացույցներ չկային, ու մեր զորականները զերծ մնացին ախմախություն լսելու վրա նյարդեր քայքայելուց:

Պարզ է մի բան. Այսօր ունենք միայն մեկ երաշխավոր ու մեկ դաշնակից` մեր բանակը: Մնացածը լրիվ սուտ է: Եվ այսօրվա տոնը կարևորագույնն է պետական տոների մեջ: Սակայն ինչպե՞ս ենք մենք վերաբերվում մեր միակ դաշնակցին ու երաշխավորին…

Սիրով ենք վերաբերվում, թե վարկաբեկում, հայհոյում ենք մեր բանակը: «Արաբո» ջոկատի լեգենդար հրամանատար Մանվել Եղիազարյանը շատ ճշգրիտ դիտարկում է արել. Քննադատությունն իմաստ ունի, եթե արդյունքում մեղավորը պատժվում է և թերությունը` վերացվում, այլապես ամեն ինչ վերածվում է սոսկ վարկաբեկման: Դատարկ պնդումների, որ մեր բանակը մսաղաց է ու սպանդանոց: «Սպանդանոցի» մասին միֆը, օրինակ, հօդս ցնդեց, երբ չոր ու ցամաք թվերով պարզ դարձավ, որ բանակում 2-3 անգամ քիչ մարդ է մեռնում, քան ավտոճանապարհներին: Այսինքն` թուրքի սնայպերով, ականի վրա պայթելու ռիսկով, «չաստ նայողի» հետ կոնֆլիկտներով, առանձին անասունների վայրագություններով ու մնցյալ ամեն ինչով զորամասը, մարտական դիրքը ավելի անվտանգ տեղ է, քան Աշտարակի շոշը կամ Երևանի Մաշտոցի պողոտան:

Ու հարց է ծագում. ինչո՞ւ մեր հայրենակիցների զգալի մասը չի սիրում մեր բանակը, իր որդուն զորակոչից ազատելու համար ցանկացած ստորության է դիմում: Բանակի թերությունները վկայակոչելը անլուրջ է, դա ոչ թե պատճառ է, այլ պատրվակ. Մեր բանակի կարգուկանոնին այսօր նախանձում է ամբողջ ԱՊՀ-ն, այդ թվում` ռուսը: Համ էլ Վազգեն Սարգսյանը դիպուկ էր նկատել. «Չսիրված երեխայից լավ մարդ չի ստացվի»:

Ուրեմն` ինչո՞ւ ենք մեր միակ դաշնակցին դատապարտում «չսիրված երեխայի» ներկային ու «վատ մարդու» ապագային: Թերությունները լոկ պատրվակ են, բայց միաժամանակ անհեթեթ է ենթադրությունը մեր ժողովրդի փչացածության մասին: Ու պատճառը բանակայում չծառայող իշխանավորների ու օլիգարխների թուլեքի պատճառով առաջացած անարդարության զգացումը չէ, ոչ էլ Խաչատուրովի նման շտաբի պետերը… Պատճառը ձգվում-հասնում է երրորդ-չորրորդ դար:

Այն ժամանակ զինապարտության գաղափարն իսկ չկար, զինվոր լինելը ոչ թե պարտականություն էր, այլ իրավունք, որը դեռ մի բան էլ պիտի վաստակեիր: Եվ մեր ազնվականությունն այդ ժամանակ գործեց իր ճակատագրական սխալը. ռազմական գործը դարձրեց սեփական մենաշնորհ, ռամիկ խավին զրկեց զինվոր լինելու իրավունքից: Ռանչպարին մնաց միայն բահը, նրա սուրը ժանգոտեց և դարձավ ոչ պիտանի:

Հետևանքները եղան սոսկալի: Երբ մեր լեռնաշխարհ ներխուժեցին թուրքական հորդաները, մեր ասպետական զորախմբերը բաց մարտում նրանց ջարդում էին, անգամ եթե թշնամին տասնապատիկ շատ էր: Սակայն թուրքը կոտորում էր վաղուց արդեն զենքից հետ վարժված խաղաղ ռամիկներին, ու դրանով կռում իր անազնիվ հաղթանակը: Այդպես էր ամենուր, բացառությամբ Արցախի ու Սյունիքի, ուր անհնազանդ իշխաններն ու ռամիկները ժամանակին ուժ գտան չհնազանդվելու անգամ քրիստոնեություն ընդունած հայոց թագավորներին: Շուրջ 1000 տարի նրանք կռվում էին երկու ճակատով`արտաքին թշնամուց պաշտպանելով երկրամասը և հայոց թագավորներից` նախնյաց հավատքը:

Արդյունքում Հայոց աշխարհի մեծ մասը 1000 տարի տառապեց թուրքի լծի տակ, իսկ համատարած զենքին սովոր բնակչություն ունեցող Արցախն ու Սյունիքը մինչև 18-րդ դարի վերջ պահպանեցին իրենց անկախությունը` մինչև կամովին ռուսական տիրապետություն ընդունելը:

Պատահական չէ, որ մեր պետականության վերականգնումը սկսվեց հենց Արցախից, որը ԽՍՀՄ տարիներին ռեկորդային քանակով մարշալներ ու պատերազմի հերոսներ տվեց: Ու միանգամայն բնական է, որ մեր իշխող վերնախավում այսօր գերակշռում արցախցիները: Դա մեր բարեբախտությունն է խոշոր հաշվով, այլ ոչ թե «անիծյալ ղարաբաղյան կլանի լուծ»: Քանզի Արցախի ու Սյունիքի խալխը օտարազգի ստրկության նվազագույն փորձ ունեն` ի տարբերություն Հայկական Բարձրավանդակի այլ բնակիչների, և նրանց նույնիսկ անգրագետ չոբանն իր արյան մեջ կրում է պետականության բնազդը… Եվ արցախցու մտքով երբեք չի անցնի այնպիսի հիմարություն դուրս տալ, իբր մեզ բանակ պետք չէ:

Հա, մի գործոն ևս, որ էական դեր է խաղացել հայոց մեջ դասալիքի պատկերացումներ ձևավորելու մեջ: Բոլշևիկները արեցին այնպիսի ստորություն, ինչպիսին էր բացառապես բանվորագյուղացիական բանակ ստեղծելը: Իսկ ազնվական տարրից զուրկ բանակը չի կարող լիարժեք լինել: Ու ցավոք «բանվորագյուղացիական» սովետական սովորույթը մեզ ժառանգություն հասավ` ձևավորելով այն ամենը, ինչը մեր բանակում մենք տհաճ ենք համարում: Իսկ դա միայն մեկ դեղատոմս ունի` մտավորականության շարժը դեպի բանակ: Մեր սպաները պետք է մտավորական լինեն: Ե՜վ ռազմական ուսումնարանները պիտի մտավորական դաստիարակեն ու ձևավորեն, և՜ մտավորականությունը պետք է մուտք գործի բանակ: Թող ոչ ոք իրեն ավելի «լավ տղա» չհամարի, քան ազատամարտին մասնակցած մեծն Ալեքսանդր Թամանյանի թոռ Ալեքսանդր Թամանյանը կամ նախկին առաջին քարտուղար Անտոն Քոչինյանի որդի Գագիկը, բազում այլ մտավորականներ, ում մասին այսօր մոռացել են գրեթե բոլորը…

Աջաբսանդալի բաղադրությունը զննեց ԱՐՍԵՆ ՎԱՀԱՆՅԱՆԸ