«Մենք բոլորս կապված ենք ազգի ապագային`հավաքարարից սկսած, նախագահով վերջացրած: Ու եթե որևէ մեկը որևէ գործողություն անի, որն ուղղված է մեր ազգի ապագայի դեմ, գլխի էլ չի ընկնի, թե քանի թշնամի ձեռք կբերի» — համոզված է լրագրող, քաղաքական մեկնաբան Լևոն Սարդարյանը, որի հետ զրույցի թեման նույն է` մտավորականն ու իր անելիքը` ներկա իրավիճակում:

— Նոր ձևավորվող պետություն, նոր հասարակական պահանջներ: Ինչպիսի՞ն է այսօրվա մտավորականի կերպարը:

— Դատավոր չեմ և ինքս ինձ մտավորական չեմ համարում, որովհետև մտավորականը ստեղծող մարդն է, իսկ այն, ինչ ստեղծում է, Բանն է, որ ի սկզբանե էր` լինի գործ, թե խոսք: Ստեղծող մտավորականներ մենք ունենք, սակայն գործի մտավորականներ…Մտավորականը ընդդիմադիր է, բայց բառի ոչ քաղաքական իմաստով: Մտավորականը պահանջատեր է, որը անընդհատ պիտի պահանջի թե´ իշխանությունից, թե´ մնացյալ բոլորից: 1988 թվականին, երբ սկիզբ առավ Ղարաբաղյան շարժումը, բարեբախտաբար, մտավորականությունը առաջին դիրքում էր: Երբ սկսվեց պատերազմը, մտավորականությունն էլի վերցրեց առաջամարտիկի դերը, սակայն, ի դժբախտություն մեզ, մտավորականությունը պատերազմից հետո որոշեց, որ իր ֆունկցիան ավարտել է:

— Ինչու՞ կանգ առան, ի՞նչ կատարվեց:

— Խնդիրը հետևյալն է. այդ մարդիկ կամ պիտի մտնեին քաղաքական դաշտ, կամ պիտի հանձնեին ամեն ինչ։ Որոշեցին զբաղվել իրենց գործով` այդպիսով դաշտը բացելով տականքների առաջ:

— Բաց թողած հնարավորությո՞ւն:

— Բավական թվով իրական մտավորականներ գիտեմ, որոնք մեղքի որոշակի զգացողություն ունեն: Ու նաև այդ մեղքն է, որ նրանց թույլ չի տալիս գործել: Երկիրը երկիր դարձնելու բաց թողած հնարավորությունը մեղքի նման խոր նստած է նրանց մեջ: Կարող էին անել և չարեցին: Ու հիմա ակամա վախենում են հարցից, թե ուր էին պատերազմից հետո:

— Հաղթանակն էլ է հարկավոր պահել:

— Իհարկե:

— Իսկ այսօր ի՞նչ պահանջներ են դրված մտավորականի առաջ և դրվա՞ծ են արդյոք:

— Իրականում հասարակական պահանջ կոչվածը ֆիկցիա է, որովհետև այդ պահանջը որոշակի քարոզչության հետևանքով ձևավորված իրավիճակ է, երբ առաջ են գալիս այն մարդիկ, ովքեր կանգնում են հենց այդ իրավիճակի գլխին: Օրինակ, 1988 թվականին ստեղծվեց մի իրավիճակ, որի արդյունքում պիտի ասպարեզ մտնեին հենց մտավորականի համարում ունեցող մարդիկ: Հիմա, ցավոք, տարվող քարոզչության արդյունքում ստեղծվել է այնպիսի մի վիճակ, որը տնօրինել կարող են միայն սրիկաները, ոչ թե բարոյական, սկզբունքային մարդիկ: Օրինակ, հեռուստատեսությունը, որը հզոր քարոզչական զենք է, այսօր ռաբիսության առաջին խոսափողն է դարձել: Սա համատարած երևույթ է և նպատակային քաղաքականություն` հասարակությունը իջեցնել որոշակի ցածր մակարդակի: Այդպիսի հասարակությանը չի հետաքրքրի անգամ Հիսուսի երկրորդ գալուստը, քանի չկա դրա հասարակական պահանջը, բայց դրա փոխարեն նույն Արմենչիկը կարող է դառնալ երկրի վարչապետ կամ նախագահ:

— Ինչու՞ են լռում մտավորականները:

— Չեն լռում, վախենում են: Չնայած իրական մտավորականը ոչ լռելու իրավունք ունի, ոչ էլ վախենալու: Եթե մտել ես այդ խաչի տակ, պիտի մինչև վերջ տանես, իսկ եթե չես տանում, ուրեմն դու մտավորական չես: Թող հետևություն անեն նրանք, ովքեր թաքնվել են անկյուններում, որովհետև հասարակությունը նրանց կարիքը չունի: Թեև նրանց խոսքը նույնիսկ արգելված էլ չէ, բայց մեկուսացած, հեռացած են: Հեռացած են Աստծուց: Գործն ու խոսքը աստվածային են, իսկ երբ դու չես խոսում և չես գործում, ուրեմն Աստծուց հեռացած ես:

— Իրականում մեզ մոտ ամեն ինչ չէ, որ կարգին է: Ո՞րն է հասարակության շարժիչ ուժը , ովքե՞ր են հերոսները:

— Հասարակական պահանջը դեռևս ձևավորված չէ: Շարժող ուժը փողն է դարձել, իսկ հերոսները` փողատերերը: Սակայն այս ամենը նպատակային է: Էդ փողատերն էլ է խաղի մեջ մի դետալ. յուրաքանչյուր պահի երբ այն փչանա, կշպրտեն և կփոխարինեն ուրիշ դետալով: Հասարակական կյանք ասվածը մի ամբողջ կենդանի մեխանիզմ է, որի մեջ բոլոր դետալները կենսական նշանակություն ունեն: Բայց ի տարբերություն կենդանի օրգանիզմի, որտեղ հաճախ հնարավոր չէ մի օրգանը փոխարինել մեկ ուրիշով, այս դեպքում ցանկացած վակուում լցվում է: Այն վակուումը, որը ստեղծվեց մտավորականի ինքնամեկուսացումից հետո` 90- ականների կեսերից, հանգեցրեց նրան, որ իշխանության գան մարդիկ, ովքեր բարոյական որևէ սկզբունք երբևէ չեն ունեցել ու չեն էլ ունենալու: Երբ արդար մարդը դուրս է գալիս մի տեղից, բնականաբար, այդ դատարկությունը լցվում է: Բայց տականքն այդ տեղը լրացնում է ոչ թէ օգուտ տալու, այլ օգուտ քաղելու համար:

— Մի՞թե վտանգ չկա, որ մենք կվերածվենք անհովիվ ազգի:

— Ազգը բացարձակ միավոր է, այն հնարավոր չէ վերածել ոչխարների հոտի: Ժողովրդին` ազգաբնակչությանը, որը զբաղեցնում է տվյալ տարածքը, հնարավոր է: Այստեղ խնդիրը, ըստ իս, այն է, որ մենք շատ հարցերում առանց հասկանալու ընկել ենք այն խաղի մեջ, որը մերը չէ, ավելին` մեր դեմ է: Օրինակ, մեր երեխաներն ի՞նչ են ուսումնասիրում: Մենք 90 տարի անընդհատ ուսումնասիրել ենք հայ ժողովրդի պատմություն, սակայն ոչ հայ ազգի պատմություն: Դա ստորություն է մեր նկատմամբ` ազգը իջեցրել են ժողովրդի մակարդակի: Ես հասկանում եմ, որ խորհրդային տարիներ էին, և ձայն բարձրացնել չէր կարելի, բայց 90 թվից հետո ինչու՞ են լռում, չէ որ իրավիճակը փոխվել է: Ասենք, մի փոքր մխիթարում է, որ ուսումնական առարկան արդեն վերանվանվել է` դառնալով Հայոց պատմություն… Այսօր երեխան ինչպես սովորեց, դա է մնալու: Մենք սարսափում ենք զրոյական կետի վերադառնալուց, ամեն ինչը նորից գնահատելուց և առաջ շարժվելուց: Ունենք մտավորականի մի սերունդ, որի մտածելակերպը դեռևս խորհրհային արժեհամակարգային է, և ունենք հնարավոր նոր մտավորականություն, որը դեռ ձևավորված չէ և շատ երիտասարդ է այդպիսին կոչվելու համար, բայց, ցավոք, իրավահաջորդ չէ, արհամարհում է նախորդներին, և այդ իմաստով
շարունակականություն չենք ապահովում: Մենք կամ առաջ ենք վազում, կամ հետ ենք փախչում: Չենք կանգնում մի պահ, որ հասկանանք, թե ինչ է եղել, ո´րը ի´նչ հետևանք է ունեցել: Մենք վախենում ենք մեր սխալներից, սարսափում ենք մեր պատմությունից, որը լի է դավաճանություններով և հիմարություններով:

— Իսկ այսօրն ինչ՞ով է լի, ինչպե՞ս է կերտվում մեր պատմությունը:

— Ցավոք, հիմա մենք ապրում ենք կեղծ հայրենասիրական պաթետիզմի, խոսքի բացարձակ արժեզրկման ժամանակահատվածում, որը հայտնի չէ, թե որքան կտևի: Ազգի նվիրյալ մարդիկ ընդամենը «բրենդ» են դարձել, և այդ բրենդով ծածկվում են բոլոր այն խայտառակ ու զզվելի երևույթները, որոնք դեռ խմորումների փուլում են: Բայց երբ այն ավարտվի և որոշակի ձև ընդունի, այն մարդիկ, ովքեր նույնիսկ ակամա մասնակցել են այդ գործընթացին, իրենք էլ են սարսափելու իրենց արածից: Մտավորականությունը դեռ չի պատկերացնում հետևանքները, թեև մի վեցերորդ զգայարանով զգում է, որ այդ ամենը դրսից է արվում ու բավական չար նպատակներ է հետապնդում: Բայց քանի որ նույն այդ մտավորականությունը որոշել է հեռու մնալ «չկեղտոտվելու» համար, այդպես ամպոտ ոտքերով ու թվացյալ մաքրակենցաղությամբ ոչ միայն խնդիր չի լուծում, այլև ոչ շատ հեռու ապագայում մտնելու է մի տեղ, որտեղ ոչ միայն ոտքերը, այլև մինչև կոկորդն է կեղտոտվելու: Այդ ինքնամեկուսացումը բերելու է դրան: Հետո շատ մեծ ջանքեր են պահանջվելու այդ վիճակից դուրս գալու համար:

— Ի՞նչ կարգի ջանքեր, հեղափոխակա՞ն:

— Աշխարհի պատմությունը ցույց է տվել, որ սոցիալական հեղափոխությունները սկզբունքորեն ոչ մի լավ բանի չեն բերում: Այդ վիճակից դուրս գալու համար մի քանի մշակութային հեղափոխություններ են պահանջվելու: Հիմա մեզ մոտ մշակութային հակահեղափոխական շրջան է, ռեակցիոներների շրջան. կտրվում են այն մարդկանց գլուխները, որոնք իրենց մեջ հեղափոխություն են կրում և կարող են դա դարձնել սոցիալական երևույթ: Բայց դա էլ է բնական:

— Ամենամեծ վտանգը որտե՞ղ եք տեսնում :

— Ամենամեծ վտանգը ոչինչ չանելն է` անտարբերությունը: Երբ մարդ ոչինչ չի անում, լռում է կամ հակառակը` ոչինչ չի ասում, բայց անընդհատ խոսում է:

— Կարիք ունի՞ մտավորականությունը պահպանման:

— Ոչ: Իրական մտավորականը երբեք նման խնդիր չի ունեցել: Պարզապես մեր` խորհրդային մտածողություն ունեցող մտավորականության մեջ արմատավորված է, որ պետությունն իրեն պիտի պահի: Այդպիսի բան չի կարող լինել: Մենք մինչև հիմա չհասկացանք, որ պետությունը և իշխանությունը նույնը չեն: Պետությունն իշխանության ու հասարակության`իր բոլոր խավերով հանդերձ, միասեռ զանգվածն է: Իշխանությունը պետություն կարող էր դառնալ միայն Լյուդովիկոս 15-րդի դեպքում, երբ ասում էր. «Պետությունը ես եմ»: Մեզ մոտ, փառք Աստծո, դեռ դրան չենք հասել:

— Արդյո՞ք զգում եք Ձեզ ազատ, անկախ երկրի լրագրող:

— Թե ես ի՞նչ եմ զգում, իմ անձնական խնդիրն է, բայց այլ խնդիր է, թե ես ինչ կամ: Ոչ, ես ազատ երկրի լրագրող չեմ:

— Որևէ որակական փոփոխություն կարո՞ղ ենք առաջարկել մեր հասարակությանը:

— Պիտի կարևորվի կրթությունը, ոչ թե դիպլոմը, պիտի կարևորվի ոչ թե ճոռոմաբանությունը, այլ խոսքի տակ եղած գիտելիքը: Դեմագոգիայով կարող է զբաղվել նույնիսկ 3-րդ դասարանի կրթություն ստացած օլիգարխը, բայց ցինիկ կարող է լինել իրոք լուրջ ինտելեկտուալ կարողություններ ունեցող մարդը: Եթե ընտրելու լինեի, կուզեի մեր երկրում ցինիկները` բարձրագույն ինտելեկտի տեր մարդիկ, շատ լինեին: Այդ մարդիկ պիտի դառնան հասարակության շարժիչ ուժը: Այսօր մտավորականությունը դարձել է հասարակության թափոնը: Աղբ է, որը գցել են մի կողմ: Մտավորականության այս սերունդը պիտի հասկանա, որ արդեն իր արածով հանդերձ, ինքը պիտի դառնա «удобрение», պիտի հող պարարտացնի, նոր, շատ ավելի ազատ, ինքնուրույն և ագրեսիվ մտավորականության ձևավորման համար: Ուրիշ տարբերակ չկա:

— Կա՞ մի բան, որ չասել չեք կարող:

— Շատ բան կա, որոնք ես որպես կանոն ասում եմ, և որպես կանոն իմ բարեկամների քանակը պակասում է: Եթե դիմացինս տականք է, զուտ կուլտուրայի զոհ գնալով` առաջին անգամ ոչինչ չեմ ասում, երկրորդ անգամ ես իրեն ցույց եմ տալիս իր տեղը, ով լինելը: Թույլ չեմ տալիս իմ ներկայությամբ բամբասել, հատկապես երբ դրանք տղամարդիկ են: Ատում եմ մարտնչող տգետներին, նաև նրանց, ովքեր այդպիսիններին տեղ են տալիս: Զզվելի են, քստմնելի: Տանել չեմ կարողանում երեսպաշտներին:

— Դրամատուրգ Հայկ Վարդանյանի մոտ եմ կարդացել. «Հերոսությունն այսօր ծիծաղելի է, որովհետև դիմացդ հերոսներ չկան»:

— Հերոսությունը ինքնին հիմարություն է: Ոչ թե չեմ գնահատում որևէ արարքի հերոսականությունը, այլ, իմ խորին համոզմամբ, հերոսությունը պատահականության արդյունք է: Իրական հերոսությունը ցանկացած ոլորտում է լինում, ցանկացած դաշտում: Հերոսությունը զենքը ձեռքին պատերազմի դաշտում զոհվելը չէ միայն, դա նաև չհամաձայնելն է, սեփական աշխատանքը Ա-ից մինչև Բ անելն է: Հերոսությունը ոչ թե պահի ազդեցության տակ է լինում, այլ նպատակային ու հետևողական գործունեության արդյունք է:Եթե մարդը մարտի դաշտում զոհվեց, ոչ թե դա է հերոսություն, այլ այն, որ նա գնացել է` իմանալով, թե ուր է գնում, ինչ պիտի անի, ինչ կարող է իր հետ լինել, և հասկանում է, թե ինչ պիտի կորցնի դրանով: Ամեն մեկը չէ, որ այդ քաջությունը ունի: Այդ իմաստով ես քաջությունը հերոսությունից գերադասում եմ: Քաջությունը, արիությունը այդ ճանապարհին կանգնելն է, մինչև վերջ գնալն ու չշեղվելը: Այսօր մեր մտավորականներին այդ քաջությունն է պակասում:

— Ո՞րն է Ձեր ամենամեծ խոհը, ի՞նչն է Ձեզ առավել հուզում:

— Թե ով է կրթության ու գիտության նախարարը: Ովքեր են այն մարդիկ, որոնց գործունեության արդյունքում վաղվա օրը պիտի լինի կամ ավելի լավ, կամ շատ ավելի վատ, քան հիմա է:

— Այնուհանդերձ հավատո՞ւմ եք մեր ժողովրդի ապագային:

— Հավատում եմ մեր ազգի ապագային:

— Ձեր հո՞ւյսը:

— Ինձ վրա է: Դա բավական լայն «ես» է: Դա իմ ընտանիքն է, իմ երեխաներն են, իմ ընկերներն են, այն մարդիկ են, որոնց վրա ես կարող եմ վստահ լինել այնքան, ինչքան ինձ վրա: Մենք բոլորս կապված ենք ազգի ապագայի հետ`հավաքարարից սկսած նախագահով վերջացրած: Ու եթե որևէ մեկը, որևէ գործողություն անի,որը ուղղված է մեր ազգի ապագայի դեմ, գլխի էլ չի ընկնի թե քանի թշնամի ձեռք կբերի:

— Հույս ունեմ, որ նման նվիրյալները քիչ չեն լինի:

— Շատ չեն, բայց բավականին են:

— Կուզեի Ձեր երազանքների մասին իմանալ:

— Կուզեի` մեր երեխաները երբեք չտեսնեն այն բարդությունները, որ ես ու սերնդակիցներս տեսել ենք: Դա եմ երազում:

— Որպես վերջաբան…

— Առողջ մեռնենք:

Կարինե Ջանջուղազյան