Հուլիսի 18-21 Իջևանում անցկացվեց «Ժամադրություններ սահմանների վրա» Համայնքային արվեստի ամառային փառատոնը, որը կառուցված էր «Գեղագիտական համայնքներ և համայնքային արվեստի համատեքստային թարգմանություն» կոնցեպտի շուրջ:

Իջևանը, որտեղ 1991 թվին վերջին անգամ անցկացվել էր քանդակի սիմպոզիումը, այդքան «տարօրինակ» հյուրեր չէր ունեցել: Քանդակները մերվել էին շրջակա միջավայրին էնպես, որ իջևանցիները չէին ընկալում դրանք որպես արվեստի գործեր: Մինչ տեղ հասնելը ես էլ չէի պատկերացնում, թե դրանք ինչ քանդակներ են, գիտեի միայն Սահակ Պողոսյանի «Աչք»-ի մասին:

Ճիշտն ասած սահմռկեցուցիչ տեսարան էր, ու ավելի շատ հիշեցնում էր գերեզմանոց: Սովետի պաթետիկան խառնվել էր ավանգարդի հետ ու ստացվել էր էն, ինչ ստացվել էր: Բայց դա պատմություն է, ու չնայած նրան, որ քանդակներից շատերն ընկած էին, շատերը մամռակալած, միևնույն է, դրանք քարեր չէին, այլ հոգի, աշխատանք ու կյանք ներդրած գործեր:

Ճիշտն ասած, ես պատրաստվում էի գրել ինչ է եղել, ով է ցուցադրվել, փոքրիկ հարցազրույցներ անել փառատոնի ու քանդակի սիմպոզիումի մասնակիցների հետ, ու արեցի, բայց հենց նստեցի գրելու, հասկացա, որ չեմ կարող դա սովորական նյութի տեսքով մատուցել,ուղղակի կպատմեմ իմ տեսածն ու զգացածը:

Փառատոնը տեղի էր ունենում նորաբաց պատկերասրահի առջև՝ քանդակների մեծ մասի հարևանությամբ: Պատկերասրահը բացվեց ժամանակակից արվեստագետների «Միջանկյալ դիրքեր» ցուցահանդեսով, և դա պետք է կարևորել որպես փաստ: Ցուցադրվում էին Նորայր Չիլինգարյանի, Գագիկ Չարչյանի, Մհեր Ազատյանի գործերն ու Տիգրան Խաչատրյանի վիդեոն՝ «9-րդ հարկում»:

Տիգրան

— Իմ ամենաանշառ վիդեոն ա, ներկայացված ամենաանշառ փառատոնին, ի՞նչ մի գրելու բան ա, մի գրի: Եռապատկեր վիդեո ա՝ 9-րդ հարկում ապրող գյուղացի տատիկը կտուրին վաննաների մեջ ռեհան ու համեմ, տարբեր կանաչիներ ա աճացնում, դրանով իսկ ջնջելով գյուղի ու քաղաքի սահմանները:

Քանի որ փառատոնի նպատակներից մեկն էլ Իջևանի բնակչությանը ներգրավելն էր, ինձ հետաքրքրեց ամառային սեմինարի իջևանցի մասնակցի կարծիքը: Պատմական ֆակուլտետի ուսանող Միքայելը պատահաբար էր իմացել սեմինարի մասին, ու որոշել էր հաճախել: Երևանում մասնակցել են սեմինարների Բաց Համալսարանում, շրջել են քաղաքում, ծանոթացել քաղաքաշինությանը: Աղջիկներին ծնողները թույլ չեն տվել Երևան մեկնել, խմբում միայն տղաներ են եղել: Սկզբում երիտասարդի համար անհասկանալի էր, թե ինչո՞ւ են իրենց առաջարկում լուսանկարներ անել քանդված շինությունում, բայց հետո հասկացել է, որ միայն գեղեցիկ բնությունը չի, որ պետք է լուսանկարել: Իջևանի քանդակներին ծանոթ է, գիտի նաև սիմպոզիումի մասին, բայց քանդակները չի ընկալել որպես արվեստի գործեր: Ու հիմա նա եթե տեսնի մի ծուռ դրված քար, անպայման կմտահոգվի՝ արդյո՞ք դա անմշակ քար է: Նա ասաց, որ սեմինարի ընթացքում սովորել է տեսնել ու գնահատել արվետը:

Բացմանը խոսեցին Նազարեթ Կարոյանը, Սարո Սարուխանյանը, հետո ժողովրդին իր ելույթով մի լավ զվարճացրեց տեղի Վետերանների Միության նախագահը:

«Pogo Right» և «Pincet» խմբերի համերգով, որի փանկ-ռոք երաժշտության տակ պարում էին փառատոնի մասնակիցներն ու իջևանցի երեխաները, որոնց հավաքվել էին նայելու տեղի « լոքշ» երիտասարդությունը, ավարտվեց բացման օրը քաղաքում։ Ու մենք տեղափոխվեցինք մեր «Տուֆկ» հյուրանոցը, որտեղ էլ մերոնցով շարունակեցինք տոնը: Իսկ տոն իսկապես կար, չնայած շատ սուղ ֆինանսավորմանը:

Մասնակիցների մեծ մասը վրաններում էր տեղավորվել, հենց «Տուֆկ»-ի դիմացի բացատում, մյուս մասը` քաղաքի «Մոշ» կոչվող հյուրանոցում: Քանդակի սիմպոզիումի 1991 թվի մասնակիցներ, արվեստաբաններ, լրագրողներ, հյուրեր, սեմինարի ու փառատոնի երիտասարդ մասնակիցներ… Բոլորը միասին շփվում ու ուրախանում էին իջևանյան «Տուֆկ»-ի տարածքում: Ի դեպ, մենք էնտեղ մենակ չէինք, ինչ-որ միջազգային բնապահպանական ամառային ճամբարի երեխաներ էլ կային` իրենց սպիտակ շապիկներով, կենսուրախ գոռում-գոչյուններով։

Հաջորդ օրվա մասին քիչ բան կարող եմ պատմել, առավոտից միայն քանդակի սիմպոզիումի քննարկում էր ու սեմինարի կազմակերպման մասին ֆիլմի ցուցադրում։

Հա, չմոռանամ ասել երեք սրճարանների մասին, ուր նստում էինք ընդմիջումներին: Մեկը դաշնակներինն էր, մեկը չգիտեմ ումը, մյուսի անունն էլ` «Երիտասարդական»։ Քանի որ տեղացիներն էդքան էլ շատ չեն սրճարաններ հաճախում, նրանք մեզ ուրախ էին ընդունել` մենք լավ փող էինք ծախսում:

Երրորդ օրն ինձ համար ամենաբովանդակալիցն էր: Ցերեկով էլի շնորհանդեսներ ու դասախոսություններ էին, հետո՝ ամփոփում ու փառատոնի փակում մշակույթի տանը: Երեկոյան ժամը վեցին բոլորս հավաքվեցինք Իջևանի կիսակառույց ճոպանուղու մոտ, որպեսզի սկսենք Գոռ Ենգոյանի նախաձեռնած «Դեպի ներս» հանրային արվեստի ցուցահանդեսի երթը: «Դեպի ներս»-ը խմբային միջոցառում էր, որի նախագծերն անկախ էին և հիմնված հեղինակների անձնական փորձառության վրա:

Նախագիծը սկսվեց Յուրի Մանվելյանի հետազոտության շնորհանդեսից: Յուրին դիտարկում էր սահմաններից ամենառեալը՝ պետականը: Նա ասաց, որ հայ-ադրբեջանական սահմաններին անընդհատ մարդիկ են զոհվում, ու օրինաչափորեն՝ ընտրություններից առաջ և հետո ակտիվանում են «սնայպերական պատերազմի» զոհերը: Դրանց մեծ մասը հենց զորամասերում ներքին սպանություններ են, որոնք վերագրվում են հակառակորդին: Նաև՝ որ արդեն 20 տարի է, մեր երկրների ղեկավարները հանդիպում են, որպեսզի որոշեն զոհերի թիվը, որոնք կնպաստեն պատերազամական լարվածության պահպանմանը, ու հետևաբար` իրենց նախագահական դիրքերի ամրապնդմանը։ Ըստ նրա ԶԼՄ-ները խիստ կառավարվում են նախագահականի կողմից, և ինչքան զանգվածային է լրատվամիջոցը, այնքան ավելի խիստ է կառավարվում: Տեղեկատվական պատերազմի մասին ասաց, որ կողմերի միջև այն տարվում է հիմնականում ինտերնետով, և ինչպես պատերազմն է վարվում ռուսական զենքով, այնպես էլ տեղեկատվականը՝ ռուսերեն լեզվով: Հայկական և ադրբեջանական ռուսալեզու ինտերնետային ԶԼՄ-ների այցելուները կիսով չափ հակառակորդի ճամբարից են:

Հետո քայլեցինք դեպի բնակելի շենք, որտեղ «Բուլյոն» վրացական կոլեկտիվի մասնակիցներին հաջողվել էր որոշ բնակիչների համոզել շրջել իրենց դռան «գլազոկները»։ Մենք հարկերով շրջում էինք ու նայում բնակարանների ներսը, ուր մարդիկ անցուդարձ էին անում: Մենք միշտ նայում ենք դեպի դուրս, շատ հետաքրքիր էր նայել դեպի ներս:

Հաջորդ շենքում Մանան Թորոսյանն ու Սուսան Ամուջանյանը համոզել էին առաջին հարկի բնակիչներին իրենց տանից որոշ կահույք միջանցք դուրս բերել ու շարունակել իրենց առօրյա կյանքը միջանցքում: Աղջիկները պատմում էին, որ բնակիչները միանգամից համաձայնվեցին, նույնիսկ չհարցրեցին ինչի՞ համար է դա պետք: Մենք կանգնած նայում էինք, թե ինչպես են լոլիկ պահածոյացնում, հյուր ընդունում, երեխային խնամում:

Մանան ու Սուսան

— Հիմնականում ինչ-որ մեծ ցուցասրահներում են նմանտիպ պրոյեկտներ արել ու Երևանում, բայց առանց հանրության մասնակցության: Որոշեցինք փոխել տարածքը: Սկզբում ուզում էինք միջանցքը որպես սահման ընդունել ու կահույքը հանել փողոց, բայց ծանր կլիներ, դրա համար ընտրեցինք միջանցքը: Նաև փոխեցինք պրոյեկցիան` շրջեցինք ներսը դեպի դուրս: Մենք հանրությանը մասնակից անելով դարձրեցինք պրոյեկտը ռեպրեզենտատիվ` ներկայացուցչական: Շատ հավես էր էս ամենը և կազմակերպելը, և իրականցնելը, մանավանդ, որ մեզ շատ լավ ընդունեցին: Մենք հեղինակային ենք դարձրել մեզ մոտ որոշ մուտքերում, ուր բազմոցներ են դրված ու հարևանները սուրճ են խմում, սովորույթը: Հարկի բնակիչներից երկուսը խռով էին, հուսով էինք, որ կհաշտվեն, բայց էդպես էլ չհաշտվեցին…

Վերջին կետը հին, 80-ականներից բրախած, կիսաքանդ հյուրանոցն էր, որտեղ ոչ ոք չէր ապրում, միայն ինչ-որ պահեստ էր երկրորդ հարկում: Այնտեղ «ինվենտարիզացիա»՝ հաշվառում էին կազմակերպել Տիգրան Առաքելյանն ու Արև Առաքելյանը: Մեզ բոլորիս հաշվառեցին, նաև տվեցին հաշվառման թերթիկներ ու երրորդ հարկում մենք ինքներս արդեն հաշվառեցինք սովետի վերջի վկայությունները:

Երեկոյան՝ դիսկոտեկ-փարթի հրավիրված DJ-ով, պատկերասրահի առաջ, ուր երևանցիներս ու արտասահմանցի հյուրերը պարում էինք էդպես էլ մասնակից չդարձած իջևանցի հանդիսատեսների առջև: Նրանք էդպես էլ չհավատացին, որ մենք հայ ենք…

Հետո էլի մեր «Տուֆկ»-ում եզրափակեցինք իջևանյան քաոտիկ, ոչ այնքան կազմակերպված փառատոնը, ինչպիսի և հենց ժամանակակից արվեստն է՝ պարզ ու բարդ, պրմիտիվ ու անհասկանալի, հուժկու ու համեստ, կոնցեպտուալ ու միաժամանակ անիմաստ, բայց միանշանակ հմայիչ ու գրավիչ նույնիսկ տեղացիների համար գոնե այն առումով, որ իր ինտերվենցիայով ցնցեց ու աշխուժություն մտցրեց քնած քաղաքի միապաղաղ առօրեականության մեջ:

Իջևանը գուցեև դառնա մշտական փառատոնատեղի կուրատորական կուրսի ավարտական պրոյեկտների համար, գուցեև չդառնա, բայց հաստատ իջևանցիները կհիշեն էդ երեք օրը, որտեղ գոնե տաքսիներն ու սրճարանները հաճախորդներ ունեին, իսկ շուկայից տոնի համար գնվեց մեծ քանակությամբ վառելանյութ՝ գինու ու քաշովի օղու տեսքով: Մեկ էլ հյուրանոցները աշխուժացան: Եթե նման փառատոնները դառնան շարունակական, Իջևանի քաղաքային բիզնեսը միայն կշահի:

Սահակ Պողոսյան, քանդակագործ, 1991 թվի քանդակի սիմպոզիումի մասնակից:

— Ինձ հետաքրքիր էր, թե հետադարձ հայացքով ո՞նց կարելի է նայել էն ամենին, ինչ տեղի է ունեցել 19 տարի առաջ: Շատ քիչ բան ապրեց քանդակներից, ու հենց էդքանն էլ պիտի ապրեր, քանի որ էդքանն էր գիտակցաբար արարված: Իսկ Նազարեթի արածը հզոր բան է. նրան հաջողվեց մոռացության մատնված մի իրադարձության վրա ուշադրություն սևեռել: Չեմ կարծում, թե սրանից հետո ինչ-որ բան կտրուկ կփոխվի իջևանցիների մոտ, բայց էդքան ժողովուրդ, արվեստի հետ կապված երեք օր գտնվում էր Իջևանում, շրջում էր քանդակների միջով, լուսանկարում: Ու նրանց մոտ գոնե հարց կառաջանա, թե ինչո՞ւ են նկարում: Փաստն այն է, որ սա տեղի ունեցավ, ու էս ամբողջը հնարավոր եղավ մեկ մարդու նախաձեռնության շնորհիվ: Ոչ պետությունը, ոչ խոշոր հովանավորներ չեն օգնել նրան: Ես գիտեմ ինչ դժվարությունների միջով է անցել նա: Խոպան հող է սկսել մշակել, անցել է անանցանելի ջունգլիներով ու տեղ է հասել: Ու միայն նրա ներքին էներգիայի շնորհիվ էր, որ ոչ ոք փողոցում չմնաց, սոված չմնաց, նեղացած չմնաց: Պատկերացրեք ո՞նց կլիներ, եթե նա կարգին օգնություն ունենար: Բոլորս էլ վերադարձել ենք ջերմ զգացողություններով, բոլորս էլ պիտի կարոտենք այդ օրերը:

Ես Սահակի հետ համաձայն եմ: Համայնքային արվեստի առաջին փառատոնը կայացավ: Արտը գցված է, այլևս խոպան չի՝ փոցխված ու ցանված է: Թե ինչպե՞ս կխնամվի իջևանցիների, հաջորդ փառատոնի կազմակերպիչների ու մասնակիցների կողմից, կպարարտացվի հովանավորների օգնությամբ ու կվնասազերծվի զանազան բյուրոկրատներից ու անտարբերներից, այդպիսի բերք էլ կունենանք հաջորդ տարի:

Լուսինե Վայաչյան

Լուսանկարը՝ ocean-ի