Օգոստոսի 18-21-ը Իջանում կայանալիք «Ժամադրություններ սահմանների վրա» համայնքային արվեստի փառատոնը ԱԻԿԱ-Հայաստանի ամենամյա ամառային դպրոցի երկրորդ բաժինն է: Այդ մասին, և ոչ միայն՝ զրույց անկախ համադրող, արվեստի քննադատ, Արվեստի քննադատների ազգային ասոցիացիայի (ԱԻԿԱ-Հայաստան) նախագահ Նազարեթ Կարոյանի հետ

— Ինչո՞ւ Իջևանը:

— Իջևանն ունի սոցիալական, քաղաքական նաև մշակութային յուրահատուկ պատմություններ` սկսած այն օրից, երբ Սովետի հաստատման նախօրեին Կասյանն ուղարկեց «Հայաստանի աշխատավոր ժողովուրդը ողջունում է հեղափոխությունը» հայտնի հեռագիրը, որն ընդունող սարքը մինչև հիմա դրված է Իջևանում: Նման պատմությունները մարդկանց օգնում են շարունակել ապրել, բայց նաև խանգարում են: Իջևանի դեպքում նախագիծը իրականացնելու համար պետք է հանգուցելու, դրվագելու, անջատելու, այլ տեսակի վիրահատական և վիրակապային գործողություններ անելու դժվարություններ անցնել: Իջևանը պետք է ընկալել նաև ոչ միայն իբրև աշխարհագրական կոնկրետ տեղ, այլ պարզապես մի մարզային կենտրոն: Այդ իմաստով տարբերություն չկա` Իջևան, Վանաձոր, թե՞ Կապան:

— Դե, Կապանը հեռու է շատ:

— Մի երկու ժամվա տարբերություն է, այս դեպքում էական չէ, բարդությունները նույնն են: Կարևորը, որ Երևանը չէ, քաղաքից դուրս մարզկենտրոն է, իսկ այսօր Հայաստանում տնտեսական զարգացման սոցիալական անհավասարություն է, մշակույթային բարիքներից օգտվելու անհավասարություն: Մենք կարծում ենք, որ մշակույթային քաղաքականության տեսակետից անհրաժեշտ է ներդրումներ կատարել Երևանից դուրս` մարզերում, մշակույթային ծրագրերի տեսքով:

— Ժամանակների, տարածությունների, անհատների, մշակույթների…

— Այո: Փառատոնի հիմքում ընկած է Իջևանի քանդակի միջազգային սիմպոզիումի արխիվի հետազոտական աշխատանքը, որն իրականացվել է ասոցիացիայի մեկամյա կրթական ծրագրի շրջանակներում: Իջևանի վերջին սիմպոզիումը տեղի ունեցավ 1991թ. ամռանը, անկախության հանրաքվեից մի շաբաթ հետո, սովետի փլուզումից երեք ամիս առաջ:

— Փաստորեն, նշանակալից դեպքերը, իրադարձությունները, թվերը ինչ-որ կերպ արտացոլում են գտել փառատոնի ծրագրերում:

— Փառատոնի ծրագիրը բազմաշերտ է, բայց այն ավելի շատ վիզուալ արվեստի և դիսկուրսիվ ֆորմատներով իրականացվող նախագծերի համադրություն է: Կցուցադրվեն արվեստագետներ Մհեր Ազատյանի, Տիգրան Խաչատրյանի, Նորայր Չիլինգարյանի, Գագիկ Չարչյանի աշխատանքները, կլինեն խմբակային քննարկումներ, շնորհանդեսներ, գործնական աշխատանքի արդյունքների ցուցադրություն: Իջևանի առանձին վայրերում՝ պատկերասրահում, համալսարանում, մշակույթի տանը, տուրիզմի և բիզնեսի զարգացման կենտրոնում, կիրականացվեն առանձին նախագծեր և քաղաքը մի քանի օր պարուրված կլինի փառատոնի ոգով: Տեղի կունենան համեգներ, ձևախաղեր: Ուզում ենք Իջևանում մեր լինելը նշանավորվի և դառնանք լսելի ու տեսանելի, և իրենք՝ իջևանցիներն էլ ներգրավվեն ծրագրերում իբրև մասնակիցներ: Արդեն իսկ Իջևանի ԵՊՀ մասնաճյուղի մի քանի ուսանողներ են եկել Երևան և գործնական պարապմունքի մասնակցել Երևանի Բաց Համալսարանի ուսանողների հետ: Նույնը եղել է Իջևանում: Առաջադրանքը՝ «Ինչպե՞ս կներկայացնեիր այն միջավայրը, որի մեջ ապրում ես, և հայացքդ ի՞նչ է որսում անծանոթ տարածքում»:

— Ամառային դպրոցի կոնցեպտում այսպիսի մի բան կար՝ «Ի՞նչ կարգավիճակում է հայտնվում արվեստի գործը, երբ նպատակադրված ուղերձն ու հանդիսատեսն այլևս չկան։» Ի՞նչ նկատի ունեք:

— Մեր ուսանողներից մեկը հարցախույզ անցկացրեց Իջևանում որոշակի սոցիալական խմբի՝ համալսարանի ուսանողության շրջանակում 30-40 հոգու հետ: Ուսանողների 30%-ը քանդակներ Իջևանում չէին տեսել, չէին նկատել կամ դրանց մասին ընդհանրապես չգիտեին: Ֆիզիկական իմաստով դրանք գոյություն ունեն, բայց սիմվոլիկ՝ ոչ: Առաջանում է հայացքի վերաուղղորդման, տեսակի վերաիմաստավորման, նախնական կոնտեքստը վերստեղծելու, ժամանակի ընթացքում կրած կորուստը վերականգնելու կարիք: Գոյություն ունի առարկաներին և երևույթներին նայելու մի ձև, որն անգիտակցական է և մեր գիտակցության մեջ է մտնում կոլեկտիվ դիսկուրսների միջոցով: Երբ նայելու այդ ռեժիմի դիսկուրսներն անհետանում են, անգիտակցականի մեջ ասես մոռացության է մատնվում նաև նայելու ձևը: Օրինակ` սովետական արձանները պետք է լինեին մեծ և իշխեին: Արձանի մեր ընկալումն այդպիսինն էր, այն պետք է դրված լիներ մեծ պատվանդանի վրա, որ վեր նայես… Այդ մարմնական փորձառությունը, որ մեր մեջ ներարկել են սովետական արձանները, սկսում է չքանալ ռեժիմի անհետանալուց հետո, երբեմն անհետանում են նաև իրենք՝ արձանները:

— Իջևանի արձանները մշակույթային ինչ-որ արժեք ունե՞ն:

— Բոլոր քանդակները չեն, որ լավ են դրված: Որոշները տուֆից են՝ ստվերում լինելով մամռակալել են ու մերվել բնությանը: Քանդակը կա, բայց որպես մշակույթային արժեք ոչինչ է, նա դադարել է կատարել իր առաքելությունը: Դրանց վրա նստում են, հենվում են, օգտագործում են ոնց ասես, բայց ոչ որպես արվեստի գործ:

— Նազարեթ, քաղքենու, միջին ստատիստիկական հայի և առաջին հերթին իջևանցու համար ի՞նչ հետաքրքրություն ունի ձեր նախագիծը:

— Քաղքենություն ասելով հասկանում ենք որոշակի կենցաղով ու հետաքրքրություններով ապահովված խավ: Երբ նայում ենք մեր սոցիալ-տնտեսական, մշակույթային զարգացումներին` մեծ տարբերություն է նկատվում գավառի և մայրաքաղաքի միջև: Իջևանցիների մոտ քաղքենությունը ձևավորված չէ, այն չի հասցրել ձևավորվել որպես խավ: Իջևանցիներին դժվար է քաղքենի համարել, և փառատոնը, եթե ոչ մշակույթային, ապա գոնե ժամանցային առումով իրադարձություն կլինի իջևանցիների համար: Մյուս կողմից, մեր առաջարկածը սովորական սուրճ խմել չէ, այսինքն` նրանցից որոշակի ջանքեր կպահանջի ընկալելու համար: Հուսով եմ՝ կստացվի:

— Իսկ ձգտում կա՞: Տեղի ժողովուրդը հետաքրքրվա՞ծ է: Երիտասարդությունը պարզ է, նրանք միշտ ակտիվ են:

— Մենք առաջին հերթին պետք է մտածենք երիտասարդների մասին: Երբ մի վայրում ինչ-որ բաներ հաճախ չեն տեղի ունենում, դա կարող է առաջացնել դրական և բացասական հետաքրքրություններ և հակասություններ: Կա որոշակի իջևանյան, տավուշյան պատվախնդրություն: Օրինակ` նրանք ունեն Վարդավառի տոն, որը մեծ շուքով նշում են, և ոչ այն օրը, երբ Հայաստանում նշում են բոլորը: Այսինքն` գոյություն ունի որոշակի ռեգիոնալ հայրենասիրություն, պատվախնդրություն, երբ կուզեն, որ Իջևանն առանձնանա իր հնարավորություններով, մշակույթային կյանքի կազմակերպվածությամբ: Որոշակի պատրաստակամություն ցուցաբերեցին քաղաքային իշխանությունները, չնայած որ մենք խոսում էինք տարբեր լեզուներով՝ կարող ենք խոսել նույն բանի մասին, բայց իրար չհասկանալ: Դժվար է, բայց կարծես ինչ-որ բան ստացվեց:

— Էլի թարգմանության խնդիր կա… Թարգմանության կարևորությունն այսօր կարծես ընդունվել է:

— Այո, բայց չէի ուզենա դա առաջին պլան մղել: Թարգմանության խնդիրը պետք է համարել տեխնիկական, ոչ թե քաղաքական: Եթե մենք ուզում ենք հաղորդակցվել, մենք պարտավոր ենք մեր մտքերը շարադրել հասկանալի: Սա, ի դեպ, մշակութային բազային նախապայման է: Առաջնայինը հաղորդակցությունն է և երկխոսությունը: Ինչպես ուզում է լինի, լեզուն կարևոր չէ: Այն, ինչ փորձում ենք անել հիմա` իր քաղաքական մոտեցումներով տարբերվում է մշակույթը համակարգող պետական հիմնարկությունների հասկացածից: Ապակենտրոնացում ասելով՝ նրանք հասկանում են ինչ-որ ներկայացում «Հոգու և ոգու», որը ժամանցային ինչ-որ բան է ստեղծում ազգաբնակչության համար: Մենք ուզում ենք ցույց տալ, որ դիտողի հնարավորությունները պակաս չեն, և եթե ուզում են համագործակցել՝ ապա կարող են:

— Փաստորեն, Ձեր նպատակը մարզերն ակտիվացնելն է:

— Այո, մշակույթային կյանքի աշխուժացումը, բայց ոչ ժամանցի կազմակերպումը: Ասենք՝ համալսարանական կրթական ծրագրերի ներդրում, թանգարանային աշխատանքի ծրագրեր: Պատրաստել մարդիկ, ովքեր կարող են այդ ծրագրերը կազմել ու իրականացնել: Այն միջազգային ռեսուրսները, որ մենք ունենք կարող ենք առաջարկել, և փորձ անել ակտիվացնել մշակույթային կյանքը, Իջևանը դարձնել մշակութային կենտրոն:

— Իսկ չի՞ կարող լինել այնպես, որ այդ մտահղացման ճակատագիրը նման դառնա 12 աթոռի «Новые Васюки»-ին:

— Ես այն տպավորությունն ունեմ, որ այսօրվա մեր վարչական աշխատողները ավելի քիչ ազատություն ունեն, քան սովետական ժամանակաշրջանում, երբ Ջեմմա Անանյանը կազմակերպում էր քանդակի սիմպոզիումը: Այ դա «Новые Васюки» էր: Բայց մարդը կարողացավ, կազմակերպեց ու արեց: Եվ դա իրականում «Новые Васюки» չի, այդպես թվում է միայն այն մարդկանց, ովքեր դեռ «սովետի» մեջ են, և անձնական շահերից բացի ուրիշ շահ չունեն: Եթե ինչ-որ մեկը կունենա ծրագրեր, ապա համոզված թող լինի, որ կկարողանա դրանք աշխատացնել Իջևանում:

— Նման պրոյեկտի ֆինանսավորումը բավականին բարդ խնդիր է, ի՞նչ միջոցներ ունեք, ովքե՞ր են Ձեր հովանավորները:

— Ամառային դպրոցի դեպքում մեր գործընկերներն են SCCA-Ljubljana–ն, Ստամբուլի «BM Suma» կենտրոնը, Ալմա–Աթայի SCCA-Alma-Aty կենտրոնը եւ Կահիրեի «Townhouse» պատկերասրահը: Ընդհանրապես, այսպիսի նախագծերը շատ ավելի մեծ գումարներ են պահանջում, նույնիսկ ֆորմատի համար: Այն, ինչ մենք կարողացանք հայթայթել, պատկառելի հնարավորություններ են Հայաստանի ժամանակակից արվեստի դաշտի համար, որովհետեւ մյուս ոլորտների համեմատ` մշակույթի դաշտը շատ թույլ եւ խղճուկ է ֆինանսավորվում, անտեսված է եւ’ պետության, եւ’ հնարավոր հովանավորների կողմից: Հիմնականում այլ երկրների ազգային ֆինանսական կառույցներ, դեսպանատներ, միջազգային հիմնադրամներ:

— Իսկ տեղի մարմիններից, մշակույթի նախարարությունից աջակցություն չկա՞:

— Իջևանի քաղաքապետարանն է աջակցում: Իսկ կենտրոնական կառույցներից ոչ մի օգնություն չունենք:

— Դիմե՞լ եք մշակույթի նախարարություն, ներկայացրե՞լ եք նախագիծը:

— Վաղուց ներկայացրել ենք: Ներկայացրել ենք բյուջե, որը կազմել է 25%, բայց նրանք առաջարկեցին 1,2%: Մենք հրաժարվեցինք:

— Փաստորեն, նրանք կարող են հանրապետությունով մեկ պտտեցնել ճաշակ սպանող փոփ և ռաբիս երգիչների, մարզերում թնդացնել «Մեկ ազգ, մեկ մշակույթը», որտեղ մշակույթի նշույլ անգամ չկա, բայց ձեր պրոյեկտի համար գումար չգտնվե՞ց:

— Դե, թե՞ չհավանեցին, թե՞ կարևոր չհամարեցին, չգիտեմ…

— Հույս ունե՞ք շարունակական դարձնել փառատոնը:

— Այո, և ոչ միայն: Փառատոնի միջոցով մենք ուզում ենք օգնել աշխուժացնել կյանքը Իջևանում: Ու ոչ միայն այնտեղ, ասում են՝ հաջող օրինակը վարակիչ է: Հնարավոր է, ասենք, որ մյուս տարի հրավեր ստանանք Սյունիքի մարզպետից: Մենք պատրաստում ենք մասնագետներ, ովքեր կարող են նման նախագծեր իրականացնել:

— Իսկ անո՞ւնը՝ «Ժամադրություններ սահմանների վրա»:

— Մենք խոսում ենք ուտոպիայի հնարավորության մասին, սահմանները ուտոպիական տեղ չեն, ավելի դիստոպիական են: Ուտոպիան սովորաբար հնարավոր էր մի աշխարհում, որտեղ անհայտ վայրեր կային: Այսօրվա աշխարհում անհայտ տեղեր չկան, այսօրվա աշխարհում կան անսպասելի միջնատարածքներ: Սահմանը այդպիսի միջնատարածք է: Ժամադրվել սահմանի վրա, նշանակում է՝ հանդիպում նշանակել ինչ-որ մեկի հետ, ինչ-որ տեղում, որի հետևանքներն անհայտ են: Ժամադրության կարող ես հրավիրել սիրածդ էակին` ռոմանտիկ է, հակառակորդիդ՝ մենամարտ է: Ժամադրությունն ինքը լրացուցիչ բազմաշերտ իմաստներ ունի:

Լուսինե Վայաչյան