Առաջին անգամ Թուրքիայում եղել եմ 7-8 տարի առաջ: Վերջերս կրկին Ստամբուլում էի: Առաջին անգամ իսկական թուրք տեսա Երևան — Ստամբուլ ավտոբուսի կանգառներից մեկում ու իմ չտեսությունից զարմացած ուղեկիցներիս, անընդհատ հարցնում էի` դրանք իսկակա՞ն թուրք են, թե՞ ադրբեջանցի: Հայկական ջարդերի մասին հնարավոր գրականությունը կարդացած ու սելջուկին հիվանդագին ընկալող իմ մտահորիզոնում ,ինչքան էլ ժամանակակից թուրքին այլ կերպ ներկայացնեն, բերում հարմարեցնում եմ իմ իմացած ու տարիների հետ թրծված թուրքի կերպարին:

Ադրբեջանցիներ ես տեսել էի մանկուց` մեր հարևանությամբ գտնվող տներից մեկում,որտեղ մի ողջ գերդաստան էր ապրում, 88 –ից հետո հեռացան: Կարմիր ներկած մազերով կանայք էին ու չար հայացքով նիհար ու դժգոհ դեմքով տղամարդիկ: Առաջին հայացքից իմ հարևաններն ու տեսածս թուրքերը նման չէին իրար.Առաջինները, ճիշտ է ,շփվում էին հարևանների հետ, բայց միշտ զգոն էին ու անվստահ։ Իսկ հանդիպածս թուրքերը սովորական մարդիկ էին` աննշան արտաքինով, հասարակ սպասարկողներ, պատրաստակամ ու անտարբեր, որոնց կարելի է հանդիպել ցանկացած մեծ ճանապարհի մերձակա օբյեկտներում:

Դեռ Երևանում ` ճանապարհելուց առաջ,ինձ զգուշացրել էին, որ թուրք տղամարդիկ հայ կանաց հետ ծանոթությունը սկսում են մի գավաթ թեյի առաջարկից: Ես նախատրամադրված էի, երբ հասանք Ստամբուլ ու հասարակական զուգարանի առջև նստած թուրքը ինձ առաջարկեց մի գավաթ թեյ, ես պարզապես փախա այդտեղից` առանց օգտվելու նրա հսկողությանը հանձնված հաստատության ծառայությունից: Հետո երկար հիշում ու ծիծաղում էի առաջին օրվա իմ վախի վրա:

10-15 օրվա ընթացքում ինչքանո՞վ հասցրեցի պարզել` չգիտեմ, բայց թուրք առևտրականը, ծառայողը, սովորական մարդ էր, որ, ճիշտ է, փորձում էր խոսք գցել փողոցով քայլող օտարերկրացի կնոջը, բայց ոչ ավելին: Մնացածը կնոջ կամքին էր թողնված: Իմ հայրենակից կանայք հաճախ են դրսևորում այդ կամքը: Երբ երկրորդ այցիս ժամանակ հայուհին իր կրած թուրքի ազգանունը հպարտությամբ արտասանեց… (ես ոչ ռոմանտիկ եմ, ոչ էլ չափազանց զգայուն, բայց եղեռն ապրած պապիս արյունը ամեն անգամ իրենն ասում է)այդ կնոջ նկատմամբ ատելություն զգացի:

Ստամբուլում հանդիպեցի բնիկ պոլսահայերի: Նրանք ապրում են բարեկեցիկ կյանքով, կան մեծահարուստներ , պաշտոնյաներ, սեփական բիզնես ունեցող արհեստավորներ, բոլորն էլ կապված են միմյանց հետ: Պոլսահայ համայնքը բավականին մեծ է ու կազմակերպված, բայց ինչպես հայ եկեղեցու բարձրաստիճան հոգևորականն ասաց` ապրում են ինչպես վառոդի տակառի վրա: Նրանցից շատերը թուրքական ազգանուն են կրում ու ասում են ,թե պարտավորված են, այլապես` բարդություններ կծագեն: Պոլսի հնաբնակները միջոցառումներ են կազմակերպում Հինալե կոչվող կղզու իրենց շքեղ ամառանոցներում, ամուսնանում են միայն իրենց շրջանի մարդկանց հետ, զբաղեցնում են բարձր պաշտոններ, բայց չափազանց զգույշ են:

«Աղջիկս, մենք երբեք չենք մոռանում, որ Թուրքիայում ենք ապրում»,- ասում էին նրանք։ Ու հնարավոր էլ չէ մոռանալ, թուրքերը պատրաստ են հիշեցնելու ցանկացած պահի, հարմար առիթով, եթե հանկարծ համարձակվես «կոշտուկները» տրորել: Պատրիարքարանում առավել զգույշ են, մուտքի մոտ ոստիկանության մեքենա էր կանգնած, ասացին, որ Դինքի սպանությունից ի վեր միշտ հսկողություն կա: Պատրիարքարանի պահակակետում թուրք պաշտոնյա էր նստած,երկար բանակցություններից հետո, միայն համաձայնվեց կանչել որևէ պատասխանատուի, կասկածող ու քննախույզ հայացքներով մարդիկ էին շրջում պատրիարքարանում: Նույնը եկեղեցուն կից վարժարանում, որի տեսուչը խիստ պաշտոնական ու սառը և հազիվ էր պատասխանում մեր հարցերին, իսկ հատուկենտ երևացող երեխաները վախվորած ծիկրակում էին պատի անկյունից։ Ինչ որ ճնշվածություն կար, որ այլ գաղթօջախի հայի մոտ չես հանդիպի ու ակամայից սկսում ես հասկանալ պոլսահայերի զգոնության անհրաժեշտությունը:

Պոլսի հնաբնակները չեն ընդունում Հայաստանից գնացած հայերին ու համարյա չեն շփվում նրանց հետ: Սևագործ ու իրենց կարծիքով ոչ պատվաբեր աշխատանքով զբաղված իրենց հայրենակիցներին, պոլսեցիները լավագույն դեպքում հանդիպում են եկեղեցում, բայց «երես չեն տալիս»: Ինձ հետաքրքիր էր նաև նրանց կյանքը ու խնդրեցի ինձ տանել այդ բնակատեղին: Հանրակացարան հիշեցնող մի մեծ սենյակում 7-8 մահճակալ էր դրված արաբների / նրանց թուրքերը համարում են ցածրակարգ աշխատուժ/ հետ, մի քանի հայ տղամարդիկ էին ապրում: Նրանց կիսամաշ հագուստից ու տանջահար տեսքից կարելի էր կռահել, որ ծանր աշխատանք են անում ու լավ չեն սնվում: Պատմեցին, որ մի քանի տարի է այստեղ են, աշխատում են ու գոյատևում: Բանակից փախած երիտասարդներ կային, ընտանիքը կորցրած մարդիկ: Կային նաև` ընտանիքով գաղթածներ: Ստամբուլում անլեգալ ապրող հայ երեխաները հաճախում էին դպրոց հասկացության հետ որևէ աղերս չունեցող շինության մեջ գործող մի ինչ որ խմբակի, որտեղ որևէ կարգի փաստաթղթի մասին խոսք լինել չի կարող: Բացատրեցին, որ դա էլ արվում , որ երեխաները կարդալ- գրելը չմոռանան:

Թուրքիան հսկայական ու հարուստ երկիր է, նրա քաղաքացին կարող է իրեն թույլ տալ շատ ավելին, քան մեզանում, բայց յուրաքանչյուրն իր գործն այնպիսի ջանասիրությամբ է անում, որ ապշում ես: Մենք հաճախ ճաշում էինք մի ռեստորանում, որի տերը անձամբ էր մոտենում հաճախորդներին ու հարցնում յուրաքանչյուրի կարծիքը: Հնարավո՞ր է պատկերացնել, որ մեր բարձրակարգ ռեստորանի տերը շրջի սրահում ու հարցնի թե իր հաճախորդը գո՞հ է սպասարկումից, կամ ի՞նչը նրան չի բավարարում: Չնայած դրան թուրքերն օտարամոլ չեն, ու ցանկացած պարագայում առաջինը սպասարկում են նախ իրենց հայրենակցին: Թուրքիայի դրոշի ու Աթաթուրքի պաշտանմունքը զարմանալի որակներ են կրում: Հավատքը` իրական ու կենդանի, զգում ես ամենուր: Օտարին նրանք միայն որպես բիզնեսի աղբյուր են ընկալում, ու պատրաստ են ծառայելու, սակայն դժվարությամբ են հաշտվում, երբ խոսքը վերաբերվում է ազգայինին.

«Արարատ» անունը կրող ռեստորանը գտնվում է Ստամբուլի բանուկ մասում ու դրսում գտնվող հատվածը միշտ մարդաշատ է: Գայթակղիչ էր նեոնային շքեղ լույսերով գրված «Արարատը»: Ինձ այնտեղ տանող անձին երախտապարտ, փորձեցի ճշտել, թե ո՞վ է ռեստորանի տերը: Պարզվեց, որ «Արարատը» Նախկին հայ տիրոջից գնել է ոմն ադրբեջանցի, նրանից էլ ներկայիս թուրք տերը, ու քանի որ անունը հայտնի է ու շատ հաճախորդներ է բերում, որոշել են չփոխել: Անձեռոցիկների վրա լեռան մեկ գագաթն էր պատկերված: Ես կանչեցի մենեջերին ու հարցրեցի թե ինչո՞ւ է պատկերված Արարատի մեկ գագաթը, թուրք մենեջերը բացատրեց, որ Արարատը լեռան անուն է, որը գտնվում է Թուրքիայում: Ես էլ նրան ասացի, որ ես լավ գիտեմ` դա հայերին է եղել ու մեկի փոխարեն երկու գագաթ ունի: Նա լսեց, լսեց ու կասկածանքով սկսեց նայել ինձ: Մինչ այդ նա, որ ավագ կարգադրիչն էր, և մյուսները, որ ընդգծված ուշադիր էին, ու հոգատարությամբ պտտվում էին սեղանի շուրջը, սկսեցին հեռվից անբարյացկամ հայացքներ ուղղել մեր կողմը: Իսկ երբ ես լուսանկարում է«Արարատը» -ի վահանակը, նրանց խեթ հայացքները առավել սևեռուն էին դարձել:

Ռ.Ա.

Հ.Գ. նյութը պատրաստ էր ,երբ պատմեցին, որ «Արարատ» ռեստորանը այրել են ու դա այլևս չի գործում։