«Ժամանակին մենք հիանում էինք մեր օպերայի հպարտ տեսքով, իսկ հիմա, երբ նայում ես հյուսիսային պողոտային մի քիչ խորքից, այդ հիմար շենքերի արանքից երևում է մի խղճուկ օպերայի շենք, շրջապատված գռեհիկ, անճաշակ սրճարաններով: Ես իմ և իմ ընկերների անունից վիրավորված եմ: Մեր քաղաքը չտես մարդու քաղաք է դարձել»,-ասում է իմ զրուցընկերը` դերասան, ռեժիսոր, սցենարիստ, « Ագուլիս» տիկնիկային թատրոնի գեղարվեստական ղեկավար Երվանդ Մանարյանը:

— Ինչպիսի՞ն է հայ մտավորականի իրական կերպարը, ո՞նց կբնորոշեք այսօրվա մտավորականին:

— Երեկվա կամ այսօրվա մտավորականի միջև տարբերություն չկա ` մտավորականը մտավորական է: Դա հասարակության այն շերտն է, որն ունի շատ որոշակի քաղաքացիական կեցվածք: Սա ամենակարևորն է: Ցավոք, ժամանակները այնպիսին են, որ քաղաքականությունը մի քիչ շատ է մխրճվել հասարակական խնդիրների մեջ և երբեմն քաղաքացիական կեցվածքը շփոթում են քաղաքականության հետ: Ինձ համար մտավորականը այն քաղաքացին է, որն ունի որոշակի պատկերացումներ հասարակությանը հուզող հարցերի մասին, ունի իր որոշակի դիրքորոշումը, անկախ թե իր քաղաքական համակրանքը ու՞մ կողմն է: Երբ խոսում եմ քաղաքացիական կեցվածքից, շատերը կարծում են, թե խոսում եմ ընդդիմության մասին: Այդպես չէ: Երբ մարդ ունի որոշակի դիրք, կեցվածք, ես միևնույն է՝ հարգում եմ: Տարօրինակ է, բայց շատ արվեստագետներ, գրողներ, տարբեր բնագավառի գործիչներ ունենալով պետք է նաև ունենայինք մտավորականության մեծ բանակ, սակայն չունենք: Ինչու՞: Ցավոք, մտավորական համարում ենք նրանց, ում մենք դեմքով, կամ էկրանից ենք ճանաչում , իսկ այն մարդուն, որին չենք տեսել էկրանից, մի՞թե մտավորական չէ: Ցավոք, շատ քիչ են այդպիսի մտավորականները:

— Պատճառը՞։

— Խիստ նվազել է պատասխանատվությունը հասարակության նկատմամբ, նույնիսկ նրանց մոտ, ովքեր պարտականություն են ստանձնել կարգավորելու հասարակության խնդիրները: Պակասել է պատասխանատվությունը նաև նրանց մոտ, ովքեր տնօրինում են մեր երկիրը, մեր տնտեսությունը, մեր ճակատագիրը:

— Իսկ իրականում ո՞րն է մտավորականի տեղը:

— Մտավորականի տեղը պետք է լինի առաջին շարքերում: Ես 1946 թվին եկել եմ Խորհրդային Հայաստան և խորհրդային տարիներին եմ մարդ դարձել: Չեմ ուզում երախտամոռ լինել։ Ես այստեղ եմ ուսանել, մասնագետ դարձել, ամուսնացել, ընտանիք կազմել, ճանաչում վայելել: Այդ տարիների լավն ու վատը ես ու իմ սերնդակիցները կրում ենք: Մենք պետք է այնքան ողջախոհություն ունենանք, որ մեկի թերությունը մյուսի վրա չբարդենք: Պիտի կարողանանք հանգիստ դիտել և ասել, թե որն է լավը, որին պետք է ընդօրինակել և պահել, և որն է վատը, որը չարժե տանել նոր տուն: Ցավոք, այդ բանը չենք անում, այլ, ինչպես ասում են, « ջրի հետ միասին, երեխային էլ ենք դուրս նետում»:

— Իսկ ո՞րն է լավագույնը, որ պիտի պահենք:

— Մեր երկրի արգանդը դեռ բեղուն է և մենք ունենք լավ երիտասարդներ: Ճիշտ է, նրանք դժվարությունների են հանդիպում, աջից և ձախից խանգարողներ ունեն, բայց միևնույն է՝ նրանք կան և դա հուսադրող է:

— Իսկ ո՞րն է վատի, չարի արմատը, որը եկել է Ձեր ժամանակաշրջանից և պիտի կտրվի այսօր:

— Թեկուզ այն, որ հիմա դպրոցներն անգամ կուսակցականացված են: Բացահայտորեն, ոչ թե գաղտնաբար: Ուսուցիչը կուսակցական է և կուսակցական աշակերտներ է կերտում: Այ , հենց սա է չարի արմատը: Ուսուցիչն իրավունք չունի կուսակցական լինելու, նախ՝ պարտավոր է դաստիարակել ողջամիտ սերունդ, որը կմեծանա և ինքնուրույն քաղաքական կողմնորոշում կունենա: Անհատի ազատությունը հենց առաջին քայլից, առաջին դասարանից արատավորված է: Խորհրդային իշխանության ժամանակ ասում էին, թե մեկն է ճշմարտությունը, իսկ հիմա ամեն մի ուղղություն, որն իրեն ամուր է զգում, իրենն է համարում ճշմարտությունը: Ստացվում է՝ հասարակության մեջ երեք և ավելի ճշմարտություն կա: Այդ տարբեր ճշմարտություններ կրողներն այսօր դառնում են մեր երեխաները, ովքեր վաղը հասուն մարդիկ կդառնան և դուրս կգան իրար դեմ: Կստացվի, որ մեր հասարակությունն էլ անընդհատ ցնցումներ կապրի:

— Ինչի՞ վրա է բևեռացված մեր հասարակությունը, ի՞նչ որակ է ձևավորվում:

— Հասարակությունը բևեռացված է ոչ միայն գաղափարապես, այլև՝ տնտեսապես: Եթե հասարակության մեջ կա մենաշնորհը տնտեսության հարցերում, ապա լավ ապագա չի կարելի սպասել: Սա բացահայտ է: Այս կարգի հասարակության մեջ ինչ էլ ձևավորվի, այդ թերի կնիքը կրելու է: Նախասովետական հասարակության մեջ դրամատիկական շերտը գոնե ինչ- որ տեղ ձևավորված էր, ուներ իր ներքին բարոյական կեցվածքի կանոնները (օրինակ՝ Մանթաշովի նման մարդիկ կային), իսկ այսօր այդ բանը չկա, ամեն մեկն անում է ինչ որ խելքին փչում է, և չի ուզում ուրիշին ճանապարհ տալ: Դրանից էլ մեր տնտեսությունը մենաշնորհային այլանդակ վիճակում է, քաղաքական նկրտումներն էլ բոլորը մեկը մյուսին ընդդիմադիր, մեկը մյուսին չզիջող: Այդպես էլ դաստիարակվում է մեր նոր սերունդը: Սա ամենածանր բանն է:

— Մեր հասարակության մեջ կան ծայրահեղ դրսևորումներ, որոնք, չգիտես ինչու, հարատևում են` լավ տղերքը, կարծեցյալ քաղաքի տերերը, նոր կառույցները…

— Լավ տղերքը թպրտում են, որովհետև տնտեսական հիմք ունեն: Եթե հարատևում են, ուրեմն տնտեսությունն աշխատում է ի օգուտ նրանց: Ես մեծ կյանքի ճանապարհ եմ անցել, բայց չեմ տեսել որևէ քաղաք, որտեղ բնակ. ֆոնդի կեսը, կամ գոնե 25%-ը բարձրակարգ բնակարաններ լինեն այդպես դատարկ: Դա ի՞նչ Է նշանակում: Հասկացանք՝ մեկը շատ փող ուներ, մի շենք կառուցեց, թանկ վաճառում է, գնորդ էլ չունի, իսկ հետո երկրորդը, երրորդը… Քաղաքի նորակառուցի 80%-ից ավելին այդ վիճակում է, անգամ Հյուսիսային պողոտան: Ժամանակին մենք հիանում էինք մեր օպերայի հպարտ տեսքով, իսկ հիմա, երբ նայում ես Հյուսիսային պողոտայի մի քիչ խորքից, այդ հիմար շենքերի արանքից երևում է մի խղճուկ օպերայի շենք, շրջապատված գռեհիկ, անճաշակ սրճարաններով: Ես իմ և իմ ընկերների անունից վիրավորված եմ: Մեր քաղաքը չտես մարդու քաղաք է դարձել:

— Մշակույթը ներկայացնում է տվյալ ժողովրդի դիմագիծը, կարո՞ղ ենք այսօր պարծենալ մեր մշակույթով:

— Շատ արվեստի գործիչներ կան, բայց մենք նրանց չենք տեսնում: Նստում ենք հեռուստացույցի մոտ, ինչ ասես տեսնում ենք, բայց գոնե մի բանաստեղծ չենք տեսնում: Ինչու՞: Մեր ժամանակ Գրողների միությունն ընդամենը մի վերնահարկ էր, բայց կային գրողներ, գրականություն, որոնց ժողովուրդը գիտեր և ճանաչում էր: Երբ Ավետիք Իսահակյանը ձեռնափայտը մեջքին դրած մայթից մայթ էր անցնում, տրամվայը հեռվից կանգ էր առնում, որ նա անցնի: Վարորդն ինքն իրեն էլ էր հարգում, որ այդ տեսակ մարդուն ճանաչում էր: Մշակույթի գործիչներ կան, բայց չկան այդ մարդկանց ներկայացնողները:

— Ու՞ր մնաց մեր դիմագիծը:

— Երեսպաշտություն չանենք, մինչև մենք քաղաքականորեն մեր հասարակության հարցերը չլուծենք, ոչ մի ուրիշ հարց չի լուծվի, հասարակությունը ոչ մի քայլ առաջ անել չի կարող: Դա աքսիոմա է:

— Ի՞նչ կարող եք առաջարկել մեր հասարակությանն այս փուլում:

— Պիտի սերունդ դաստիարակվի: Ուրիշ ելք չկա: Ես թատրոնի մարդ եմ և գտնում եմ, որ թատրոնը պետք է մայր հողի վրա ստեղծվի: Մայր հողից դուրս՝ այն թատրոն չէ, այլ թամաշա, զբաղմունք և ազգային շոյող երևույթ: Թատրոնը պիտի լինի հայ հողի վրա, որպեսզի մենք կարողանանք այդ թատրոնով և քննադատենք, և ասենք ինչ մտածում ենք, իսկ մենք մեր ազգային հողի վրա էլ ենք այդ արմատները կտրում: Ի՞նչն է պատճառը, որ Սովետ միության մեջ գոյություն ունեցող տնտեսական, ոչ տնտեսական բոլոր հարցերը շուռ ու մուռ տվեցին, իսկ թատրոնի նկատմամբ վերաբերմունքը մնաց նույնը: Թատրոնը, մշակույթը դա ժողովրդի այցետոմսն է: Երբ օտարը ուզում է մեզ ճանաչել, մեր մասին կարծիք է կազմում մեր մշակույթով: Մենք պիտի պարտավորված լինենք և առաջնորդվենք միմիայն մեր սեփական խղճով, ոչ թե թելադրանքներով: Երբ խիղճդ մաքուր է, կարող ես թեկուզ քո հակառակորդի նվիրյալի հետ շփվել, անգամ եթե դու տերտեր ես սիրում, իսկ նա էլ՝ տերտերակին:

— Երվանդ Մանարյանի խրատը` երիտասարդներին:

— Թող իրենց խղճով առաջնորդվեն, գիշերը իրենց հաշիվ տան, և այդ հաշվետվությունն էլ ազնվորեն հասնի հասարակությանը: Ոչ այնպես, ինչպես կեղծում ենք Անդրանիկի խրատը, որ ասել է. « Գիշերը քնելուց առաջ մի քիչ մտածեք ձեր ազգի մասին, ձեր հարևանի մասին՝ հայ լինի, ռուս լինի, թուրք լինի, մտածեք նրա մասին»: Բոլոր գրքերում թուրք բառը հանված է: Ինչու՞: Եթե էդ մարդը, որն ինքը գնդակի դեմ է գնացել թուրքի հետ, էդ խոսքը ասում է, ինչու՞ ենք մենք երեսպաշտորեն էդ բառը հանում: Որովհետև կարծում ենք շատ ավելի ազգասեր ե՞նք, քան Անդրանիկ Օզանյանը:

— Ձեր խոսքը` ուղղված հայ մտավորականներին:

— Ուզում եմ, որ ունենան քաղաքացիական ճշգրիտ դիրքորոշում: Ուրիշ ոչինչ մտավորականից չի պահանջվում: Հովհաննես Թումանյանը մի խոսք ունի. «Միտքդ երկար, կյանքդ կարճ». սա մի զարմանալի բանաձև է: Մարդու միտքը երկար է, մենք մտքով թռչում ենք տաս հազար տարի առաջ, իսկ նորմալ գիտակցական կյանքն, ընդամենը ամենաշատը մի հարյուր տարի է տրված: Քչախոս սփյուռքահայից սկսած մինչև սահմանի վրա ապրող խեղճ գյուղացին, բոլոր հայերս նույնն ենք. ունենք թռչող միտք, կարճ կյանք և հնարավորությունների պակաս՝ մեր մտքով անցածը կատարելու:

— Այնուհանդերձ, հավատու՞մ եք մեր երկրի ապագային:

— Անշուշտ: Մենք երկիր ենք կառուցում և պիտի գիտակցենք, որ դա հեշտ բան չէ: Խանութից մի քիչ մեխ ու փայտ առնելով և իրար մեխելով հո չի դառնում պետականություն: Պետականություն կառուցելը սերունդներից ջանք է պահանջում և նվիրվածություն:

— Ձեր երազանքները:

— Մեր երեխաներից լավ սերունդ դաստիարակենք, ուրիշ բան չեմ երազում: Երեխաները ճիշտ մեծանան, մարդ մեծանան, որովհետև Աստված մեզ, նախ և առաջ, մարդ է ստեղծել, հետո նոր հայ է դարձրել` երևանցի, լոռեցի, զանգեզուրցի: Նախ՝ մարդու Աստվածային կերպարին արժանավոր լինենք, հետո նոր բոլոր հարցերը իրար հետ կկարողանանք լուծել: Իսկ մենք առաջինը չենք ուզում, սկսում ենք երկրորդից: Այո, մենք հայ ենք, բայց մարդ ենք, չէ՞:

Կարինե Ջանջուղազյան