Օրերս գիտահանրամատչելի գրականությունը համալրվեց երկար սպասված մի գրքով, որն իր առաքելությամբ, վստահ են շատերը, արդարացնելու է հեղինակի, գիտական հանրության, տպագրության հովանավորողների թափած այդքան մեծ ջանքերը՝ ծնունդ տալու նրան: Լույս տեսավ Ավետիք Գրիգորյանի «Դարերի խորքից դեպի Տիեզերք»-ը: Դա այնքան սպասված ու այնքան ուրախալի առիթ է, որ մեջդ վառվում է ցանկություն՝ ասելու՝ «Դարերի խորքից դեպի Տիեզե՛րք», ծնունդդ շնորհավո՛ր:

Գրքի տպագիր ծնունդն առաջ բերեց նաև բազմաթիվ հարցեր, որոնք և ուղղեցի հեղինակին.

-Ինչպե՞ս նախաձեռնվեց գիրքը:

-Այսպիսի գիրք գրելու անհրաժեշտությունը ես զգացել եմ վաղուց, երբ դեռ սովորում էի դպրոցում՝ 7-րդ դասարանում: 5-րդ դասարանից սկսած ես հաճույքով կարդում էի գիտահանրամատչելի գրքեր, հատկապես աստղագիտության վերաբերյալ, բայց ամեն անգամ մնում էի ինչ-որ չափով դժգոհ՝ չբավարարված: Այդ գրքերը կամ տալիս էին ինձ հետաքրքրող հարցերի պատասխանները միայն մեկ, նեղ բնագավառում, կամ հանրագիտարանի պես տալիս էին շատ տեղեկություններ, բայց առանձին պատառիկների ձևով, այսինքն՝ չհամակարգված և առանց բավարար բացատրությունների:

Երբ այդ գիտելիքները սկսեցին հավաքվել ու համակարգվել իմ գլխում, ցանկություն առաջացավ այդ ամենը շարադրել յուրովի, մեկ ընդհանուր գրքում՝ հետևողականորեն մատուցելով նյութը, գնալով պարզից դեպի բարդը, ամեն ինչը լիարժեք ու մատչելի բացատրելով ու ներկայացնելով փոխկապակցված, ընդհանուր համակարգի մեջ: Առ այսօր պահպանվել են այն աշակերտական տետրերը, որոնցում ես արել եմ այս խդիրը լուծելու իմ առաջին, միամիտ փորձերը: Շատ շուտով ես հասկացա, որ դա բավականին բարդ խնդիր է, ինչի պատճառով էլ չէի գտնում նման գիրք, իսկ իմ գիտելիքներն ու փորձն էլ ակնհայտորեն անբավարար էին նման հավակնոտ նախաձեռնության համար:

Միայն մի գիրք՝ Պավել Կլուշանցևի «Դեպի օտար մոլորակներ» գիրքը, մեթոդական առումով ինձ շատ գոհացրեց, բայց դա էլ այնքան ընդգրկուն չէր, որքան ես կուզենայի: Ինչևէ, հենց այդ գիրքն արթնացրեց իմ երևակայությունը, ձևավորեց իմ հետաքրքրությունները գիտության և տեխնիկայի տարբեր բնագավառներում ճիշտ նույն հարաբերական չափով, ինչ չափով դրանք ներկայացված էին գրքում, պայմանավորեց իմ հետագա մասնագիտացումն ու գործունեությունը: Տարիներ անց ես հասկացա, թե որքան բախտորոշ կարող է լինել գիրքը մարդու կյանքում: Դրա շնորհիվ նոր գիտահանրամատչելի գիրք գրելու հրամայականն իմ մտքում ավելի ընդգծվեց: Կարծես, գիտեի, որ մի օր ես վերադառնալու եմ այդ խնդրին:

-Ի՞նչ եղավ հետո:

-Հետո պետք էր լավ սովորել, անցնելու համար արդեն իսկ նախանշված ճանապարհը՝ ավարտել դպրոցը, ընդունվել ԵՊՀ-ի ֆիզիկայի ֆակուլտետը, ավարտել այդ ֆակուլտետի աստղաֆիզիկայի ամբիոնը և անցնել աշխատանքի Բյուրականի աստղադիտարանում, մի խոսքով՝ դառնալ աստղագետ: Դա իմ երազանքն էր, և ես այն իրականացրի: Ցավոք, նախ ծառայությունը խորհրդային բանակում, հետո նաև Ադրբեջանի ռազմական գործողություններից ծագած պատերազմական իրավիճակն ընդհատեցին իմ գիտական աշխատանքը՝ սևեռելով ինձ պաշտպանական խնդիրների վրա:

Բարեբախտաբար, մինչ այդ շրջադարձը, 1988-ի սեպտեմբերին ես հիմնեցի արտադպրոցական խմբակ՝ տիեզերագիտական թեմաներ ներառող դասընթացով, որը, ինչպես հետագայում պարզվեց, փառավոր ուղի ուներ անցնելու և այնքան էր ընդարձակելու իր կրթական գործունությունը դպրոցականների և անգամ ուսանողնողների շրջանում, որ, ի վերջո, կոչվելու էր Տիեզերագիտական ակումբ և գործելու էր՝ որպես այդպիսին: Այս պահից սկսվեց այն ուսումնական նյութի մշակումն ու բազմամյա փորձարկումը ակումբի պարապմունքներին, որը հասունանալով ընկավ «Դարերի խորքից դեպի Տիեզերք» գրքի հիմքում:

Ողջ կուտակված փորձը, գտնված նոր ուսումնամեթոդական միջոցներն ու հնարքները՝ համեմված հետաքրքիր փաստերով, համեմատություններով, օրինակներով ու ցուցադրական գիտափորձերով, տեղ գտան գրքում՝ տալով նրան յուրահատուկ համ ու հոտ, դարձնելով այն զվարճալի, հետաքրքրքշարժ, մատչելի ու միաժամանակ շատ լուրջ, ուսանելի, ստեղծագործական ունակություններ զարգացնող և համապարփակ աշխարհայացք ձևավորող գիրք:

-Ե՞րբ գրեցիք գիրքը, և կասկածու՞մ էիք արդյոք, որ կստացվի:

-Սկզբում ես, իհարկե, վարանում էի: Ինձ թվում էր, թե կուտակված փորձը դեռ բավարար չէ, և նման նախաձեռնությունն իմ կողմից կդիտվի որպես մեծամիտ հավակնություն: Ուստի, գիրքը գրելու մասին վերջնական որոշումը կայացվեց միայն այն բանից հետո, երբ 2001-ին մասնակցեցի դպրոցների համար աստղագիտության նոր դասագրքի ընդունման մրցութային հանձնաժողովի աշխատանքներին: Երբ նոր դասագրքի ընտրությունն արդեն արված էր, հանձնաժողովի անդամ, Գիտությունների ազգային ակադեմիայի թղթակից անդամ, աստղաֆիզիկոս Էլմա Պարսամյանը բառացիորեն պատգամեց ինձ՝ ասելով. «Ավետիք, դու պետք է աստղագիտությանը նվիրված ուսումնական գրքեր գրես, դու պե՛տք է դա անես»:

Կարծես` ինձ հենց այդպիսի քաջալերող և ինքնավստահություն ներշնչող խոսքեր էին պակասում փորձառու մասնագետի կողմից, որպեսզի այլևս չերկմտեի ու անցնեի գործի: Պետք է ասեմ, որ տաժանակիր գործ էր: Հինգ տարի չարչարվեցի՝ ճգնավորի պես տանելով բոլոր դժվարությունները: Ազատ ժամանակ չկար: Ամեն երեկո, իմ հիմնական աշխատանքից հետո, մի քանի ժամ տրամադրում էի  դրան: Ոչ մի վստահություն կամ որևէ կոնկրետ հույս չկար, որ գրքի տպագրությունը կֆինանսավորվի: Սակայն, մի ներքին համոզմունք կար, որ նախ պետք է գիրքը գրել, իսկ հետո այն, վաղ թե ուշ, ինչ-որ կերպ կբացի իր ճանապարհը:

Խմբակը ևս այդ սկզբունքով եմ վարել՝ հավատացած լինելով, որ գործն անհրաժեշտ է հետևողականորեն տանել առաջ՝ առանց ապավինելու կողմնակի օժանդակության, և այդ դեպքում պտուղներ անպայման կլինեն: Մյուս կողմից՝ վստահ էի, որ այդ գործը շատ կարևոր է երկրի համար, և ոչ մի օր չի կարելի այն ընդհատել, նույնիսկ պատերազմական իրավիճակում, ես կասեի՝ հատկապես պատերազմական իրավիճակում:

Նույն հավատով էլ համառորեն առաջ տարա գիրքը գրելու գործը: Իհարկե, վստահ չէի, որ կստացվի այն, ինչ նախատեսում եմ: Ես իմ առջև շատ բարդ խնդիր էի դրել. ոչինչ չպետք է տրվեր՝ որպես պատրաստի տեղեկություն, ինչպես դոգմա, ամեն ինչ պետք է բացատրվեր՝ օգնելով ընթերցողին հասնել դրան գրեթե ինքնուրույն, ինչպես հետազոտողն է դա անում: Նյութը պետք էր շարադրել այնպես, որ այն ընթերցողի ձեռքը բռնի ու այլևս բաց չթողնելով, բորբոքելով նրա հետաքրքրությունը, քայլ առ քայլ, դասագրքային հետևողականությամբ տանի ամենապարզ առօրեական հասկացություններից դեպի բավականին լուրջ, խորը գիտելիքների միևնույն մակարդակը Տիեզերքի ուսումնասիրության հետ առնչվող ամենատարբեր գիտատեխնիկական ոլորտներում:

Մինչդեռ, մի ոլորտում որևէ բան բացատրելու համար հարկ է լինում դիմել մի այլ ոլորտի գիտելիքների, դրանք էլ բացատրելու համար՝ անցնել մի երրորդ ոլորտի ուսումնասիրության: Իսկ այդ ոլորտները բազում, խճճված փոխադարձ կապերի մեջ են: Ուստի, ամենից բարդը նյութի մատուցման ճիշտ հերթականությունը գտնելն էր, որպեսզի որևէ բան բացատրելիս հարկ չլիներ հենվել այնպիսի գիտելիքների վրա, որոնք ավելի ուշ պիտի բացատրվեին:

Միայն դասավանդման բազմամյա փորձը թույլ տվեց կծիկը քանդել. գտնել գրքի այն առանցքը, որի վրա հնարավոր կլիներ, հերթով թեմաները շարելով, կառուցել գիտելիքների արդեն իսկ փոխկապակցված, կուռ համակարգ, որպես վեր խոյացող միաձույլ աշտարակ: Ես գիտեի, որ մեթոդական առումով այս նորույթը գիրքը կդարձնի բացառիկ: Ուստի, գիրքը գրելիս այդ առանցքը պահվեց մինչև վերջ:

Հենց այդ մեթոդական կողմի հանդեպ կասկածներ չունեի, քանի որ Տիեզերագիտական ակումբի տարիներ շարունակ մշակված ու փորձարկված դասընթացը գերազանցել էր բոլորի և անգամ իմ սպասելիքները՝ և՛ մատչելիության, և՛ արդյունավետության տեսակետից: Այդ են վկայում խմբակի սաների մեծ հաջողությունները բնագիտական առարկաների յուրացման մեջ: Նրանք արժանացել են բազում դիպլոմների հանրապետական և միջազգային առարկայական օլիմպիադաներից ու մրցույթներից և դարձել բաձրակարգ ֆիզիկոսներ, մաթեմատիկոսներ, ծրագրավորողներ և ինժեներներ, հասել ֆիզ.մաթ. գիտությունների թեկնածուի և դոկտորի աստիճանների, կրթել սովորողների նոր սերունդներ ու դարձել դոցենտ, պրոֆեսոր, արժանացել ֆիզիկայից ՀՀ նախագահի մրցանակների և բնագիտությունից՝ Պետական մրցանակի: Նրանք այժմ աշխատում են Հայաստանի և արտերկրի հայտնի ընկերություններում: Ոմանք իրենց ներդրումն են ունեցել և շարունակում են ունենալ նաև մեր երկրի պաշտպանական միջոցների ստեղծման գործում:

Այսօր ակումբի գործունեության այս հետևանքները շղթայական ռեակցիայի պես բազմանում են: Մինչդեռ, մինչև հիմա ակումբի դարբնոցն անցել են ընդամենը 200 հոգի: Պարզ էր, որ պետք է ծավալել ձեռք բերված փորձը, ինչի համար էլ հիմնադրվեց նույն  դասընթացով աշխատող նոր կենտրոն՝ «Տիեզերք» ակումբը «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրում: Սակայն, պարզ էր նաև, որ գիրքը գրելը նույն արդյունավետ դասընթացը հասանելի կդարձնի սովորողների անհամեմատ ավելի լայն շրջանի համար ու կբազմապատկի դրա ներդրումը կրթության մեջ: Իսկ դրա համար հարկավոր էր միայն, որ այս հրամայականին արձագանքող կողմ լինի, որը կֆինանսավորի գրքի տպագրությունը:

—Եվ Դուք փնտրեցիք հովանավորներ:

-Անշուշտ փնտրեցի և դիմեցի շատերին: Թեև, սին հույսեր չէի կապում դրա հետ. հասկանում էի, որ շատ «հովանավորներ» ձգտում են քիչ գումար տալով շատ գովազդ ստանալ, որն իր հերթին կարող է իրենց գումար բերել: Ես դա հովանավորություն չեմ էլ համարում: Գիրքն այդ առումով հրապուրիչ առաջարկ չէր: Բացի այդ, նման ծավալով գրքի գունավոր տպագրությունն էլ զգալի գումար էր պահանջում և անգամ իրական հովանավորները դժվարանում էին միանձնյա ստանձնել դրա ֆինանսավորումը: Իսկ նրանց ուժերը միավորելու համար անհրաժեշտ էր նախ գիրքը ներկայացնել հանրությանը և ցույց տալ, որ մասնագետներն ու պոտենցիալ ընթերցողները կարևորում են այդ գործը, գնահատում են գիրքը և սպասում տպագրմանը: Այսինքն, գիրքը պետք է ճանաչվեր հանրության կողմից:

Սկսվեց նրանից, որ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի թղթակից անդամներ Էլմա Պարսամյանը և Արթուր Իշխանյանը, ինչպես նաև Բյուրականի աստղադիտարանի տնօրեն Հայկ Հարությունյանը ծանոթացան գրքին և գրախոսականներ գրեցին: Հետո ստեղծվեց համացանցային կայք (http://ayas.ar.am/), որում Հայկական աստղագիտական ընկերությունը գիրքը ներկայացրեց հանրությանը բոլոր մանրամասներով հանդերձ: Հետո նույնիսկ ձևավորվեց գրքի համախոհների ֆեյսբուքյան խումբ: Գիրքը հայտնվեց «Պահանջում ենք գիտության ֆինանսավորման ավելացում» նախաձեռնության ակտիվիստների ուշադրության կենտրոնում:

Այսպիսով, արձագանքն անսպասելիորեն մեծ էր: Դեռ լույս չտեսած վիճակում գրքի շնորհանդես կազմակերպեց ՀՀ Էկոնոմիկայի նախարարության Նորամուծության և ձեռներեցության ազգային կենտրոնը: Մինչդեռ, շատերը հոռետեսորեն կանխատեսում էին, որ դա քչերին կհետաքրքրի՝ պնդելով, որ հիմա գիրք գնահատող ու կարդացող չկա: Շուտով եղան գիրքն արժեվորող ու դրա մասին պատմող բազում հրապարակումներ տպագիր և էլեկտրոնային մամուլում:

Մարդիկ կապվում էին ինձ հետ, իրենց դրական կարծիքն արտահայտում, ողջունում այդ նախաձեռնությունը, հարցնում, թե երբ կտպագրվի, ու մաղթում հաջողություն: Գիրքը ձեռք բերելու ցանկություն էին հայտնում աշակերտներ, ուսանողներ, մագիստրոսներ ու ասպիրանտներ, ուսուցիչներ ու դասախոսներ, գիտաշխատողներ, ինժեներներ, գրադարանավարներ, տարբեր կրթական, գիտական կենտրոնների, գիտատեխնիկական ընկերությունների աշխատակիցներ ու ղեկավարներ, ՏՏ ոլորտի շատ մասնագետներ, ինչպես նաև թոշակառուներ և անգամ գիտության հետ առնչություն չունեցող մարդիկ:

Ուրվագծվեց նաև պահանջարկ արտասահմանում ապրող հայերի կողմից: Սա ոգևորող գործոն եղավ ոչ միայն իմ համար, այլև նրանց համար, ում դիմում էին գրքի եռանդուն համախոհները՝ փորձելով օգնել հովանավոր գտնելու հարցում:

Գրքի մասին տեղյակ էին նաև ՀՀ նախագահի Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի երիտասարդները, որոնք արդեն իսկ ոգևորված էին այդպիսի գրքի գոյության փաստով ու համարում էին, որ չի կարելի այն թողնել անտիպ վիճակում: Բանակցությունները ծրագրի ղեկավար մարմնի հետ համոզեցին բոլորին, որ դա իր բովանդակային և ուսումնական որակներով իրոք բացառիկ գիրք է և տպագրվելու դեպքում կարող է իրենց իսկ ծրագրի շարունակականությանը նպաստող գործոն լինել: Առաջարկ եղավ  տպագրության համար անհրաժեշտ գումարի հիմնական մասը հատկացնել ծրագրի ֆոնդից՝ ակնկալելով մնացած մասի հատկացումը Հայաստանի Երիտասարդական հիմնադրամի և ՀՀ Կրթության և գիտության նախարարության կողմից:

Այսպես սառույցը տեղից շարժվեց: «Քվանտ» վարժարանը դիմեց այս կողմերին համապատասխան դրամաշնորհային ծրագրով՝ նախատեսելով 2000 օրինակի տպագրություն և անհատույց բաշխում Հայաստանի, Արցախի և Ջավախքի դպրոցներին: Դրա հիման վրա էլ կատարվեցին անհրաժեշտ հատկացումները: Հետո ակտիվացավ նախապատրաստական հրատարակչական աշխատանքը, որն ավարտելուն պես գիրքը հանձնվեց տպագրության «Տիգրան Մեծ հրատարակչություն» ՓԲԸ տպարանում:

—Գո՞հ եք արդյոք վերջնական արդյունքից:

-Ընդհանուր առմամբ գոհ եմ: Տպագրության նախապատրաստելիս գրքի բովանդակային մասը չտուժեց՝ ոչինչ չկրճատվեց և չփոփոխվեց՝ ի վնաս բովանդակության, միայն մեկ-երկու նկար հանվեցին վատորակ լինելու պատճառով: Հաջողվեց ավելի ճշգրտել ու լիարժեք դարձնել գրքի վերջում բերված անձնանունների և անվանումների ցուցիչները, որոնք կօգնեն ընթերցողին հեշտությամբ գտնել, թե որտեղ է գրքում հիշատակվում այս կամ այն գիտնականի անունը և որտեղ է բացատրվում կամ արծարծվում այս կամ այն տերմինը, օրենքը, երևույթը և այլն:

Հաջողվեց մինչև վերջ լուծել նաև նկարների հեղինակների կողմից դրանց օգտագործման համար անհրաժեշտ թույլտվությունները ստանալու խնդիրը: Ուստի, այդ հեղինաների հեղինակային իրավունքները չխախտելու համար, գրքի վերջում բերված են նկարների համապատասխան հղումները: Իսկ ամենավերջում թողնված է երկու դատարկ էջ, որտեղ ընթերցողը, ցանկության դեպքում, կարող է իր նշումներն անել:

Տպագրության որակը, իհարկե, կարող էր ավելի լավը լինել: Սակայն, դրան ձգտելու դեպքում կպահանջվեր ավելի մեծ գումար, և այդ պարագայում հայտնի չէ, թե երբ կհաջողվեր կամ ընդհանրապես կhաջողվե՞ր արդյոք ստանալ բավարար ֆինասավորում՝ գիրքն այդ որակով տպելու համար: Չգիտեմ՝ գուցե և այն, ինչ արվեց, առկա պայմաններում լավագույն փոխզիջումն էր որակի և գնի միջև:

Անշուշտ, գրքի հայաստանյան շուկայում կան թարգմանված և ավելի բարձր որակով տպագրված գիտահանրամատչելի, հանրագիտարանային գրքեր, բայց մեծամտություն չի լինի ասել, որ դրանք մասնագիտական և թարգմանական մակարդակով, ու հատկապես մեթոդական առումով էապես զիջում են այս գրքին: Այդպիսի «սիրուն» գրքերն ըստ էության գեղագիտական հաճույքից բացի ընթերցողին ոչինչ չեն տալիս. չեն բացատրում, չեն սովորեցնում: Ավելին, հրամցնում են խառնիխուռն, իրար հետ չկապվող տեղեկությունների հավաքածու, և դրանով սերմանում ամեն ինչ հենց այդպես դոգմատիկ ձևով ընդունելու և դրանով բավարարվելու բնավորություն: Դա իմ համար անընդունելի է: Նման գրքերը, կարծես, նախատեսված են նրանց համար, ովքեր գիրքը նայում են, ոչ թե ընթերցում: Դրանք, փատորեն, դեմ են գնում ընթերցողի ստեղծագործական ունակությունների զարգացմանը: Ինձ համար շատ ավելի գերադասելի է ունենալ լուրջ, գրագետ, բովանդակալից և ուսանելի գիրք, թեկուզ և ոչ բարձրակարգ տպագրական որակով, քան գիրք, որը կարող է միայն ծառայել՝ որպես գրադարակը լցնող գեղեցիկ հուշանվեր:

Ինչ վերաբերում է «Դարերի խորքից դեպի Տիեզերք» գրքի հրատարակման վերջնական արդյունքին, ապա դեռ երկար ճանապարհ կա դրան հասնելու համար, և առայժմ չեմ կարող ասել՝ գոհ եմ, թե ոչ: Տպագրությունը չի կարելի դիտել՝ որպես վերջնական արդյունք: Իրական արդյունքը պետք է դրսևորվի՝ որպես ներդրում սովորողների կրթության մեջ: Դրա՛ համար է գրվել գիրքը: Հիմա հարկավոր է ամեն ինչ անել, որ գիրքը հասնի ընթերցողին, հատկապես ճանաչման ծարավ պատանի ընթերցողին: Հուսանք, որ բոլորիս, մասնավորապես, լրատվամիջոցների և դպրոցների ջանքերով կկոտրվի սովորողների կողմից արդեն սովորական դարձած իներտ վերաբերմունքը ընթերցանության հանդեպ, և գիրքն ակտիվորեն կընթերցվի ու կկատարի իր առաքելությունը:

Մանե Հակոբյան